1-ma’ruza: parazitologiya faniga kirish. Parazitlarni xo’jayinlari bilan bog’lanishi. (2 soat ) Reja

Toksoplazmaning profilaktikasi. Toksoplazmaning tarqalishi va uning oldini olishda yeng avval barcha toifadagi shifokorlar, yepidemiologlar, parazitologlar, biolog va veterinariya mutaxasislarning jalb qilinishi va faolligi talab qilinadi. Toksoplazmozning tabiiy manbali kasallik yekanligini nazarda tutgan holda, uning yovvoyi hayvonlardan uy hayvonlariga yuqishi, ulardan yesa odamlar orasida tarqalishini oldini olishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish lozim. Ay niqsa aholi yashaydigan joylarda daydi itlar va mushuklar asosiy manba bo’lib qolishini oldini olish maqsadida, ularni qirib tahlash kabi tadbirlarni qo’llash lozim bo’ladi. Iste’mol qilishga mo’jallangan go’sht va go’sht mahsulotlarini uy kemiruvchilari (sichqon va kalamush) dan himoyalash lozim bo’ladi. Aholi orasida sanitar - gigiyenik va targ’ibot ishlarini olib borish, bolalarni mushuk va itlar bilan o’ynashini va yaqin munosabatda bo’lishini nazorat qilish, bolalardan ovqatdan oldin qo’l yuvishga o’rgatish, homilali ayollarni barchasi tibbiy ko’rikdan o’tishini tashkil yetish kerak.
Ishni bajarish:
1. Yorug’lik mikroskopining x8, x40 raqamli obektivlarida koksidiya va toksoplazmadan tayyorlangan mikropreparatlarni ko’rish va tahlil qilish.
2. Quyon koksidiyasi va toksoplazmaning hayot siklini ask yettiruvchi sxematik rasmni tahlil qilish hamda amaliyot daftariga chizish.

AMALIY MASHG’ULOT ISHI-5
Mavzu: Ko’p xivchinli parazit bir hujayralilar. Lyambliya va trixomonadalar. Tuzilishi, hayot sikli, zarari va profilaktikasi.
Mashg’ulotning maqsadi. Odamning ovqat hazm qilish va tanosil-siydik yo’llarida parazitlik qiluvchi lyambliya va trixomonadalarning hayot sikli va zarari shuningdek ularga qarshi kurashish asoslarini o’zlashtirish.
Kerakli jihozlar. O’quv–uslubiy adabiyotlar va majmua, rangli jadvallar, mikroskoplar, parazitlardan tayyorlangan mikropreparatlar.
Umumiy tushunchalar. Bir hujayrali hayvonlar kichik olamiga mansub lyambliya va trixomonadalar evglenasimonlar (Euglenozoa) tipi, Zoomastigina sinfi va Polymastigina turkumiga mansubdir. Ushbu xivchinlilar ancha murakkab tuzilgan bir hujayralilardir. Ularning barchasi ko’pgina umurtqasiz va umurtqali hayvonlarning, shuningdek odamning ovqat hazm qilish organlarida (og’iz bo’shlig’i, oshqozon, ingichka ichak, o’n ikki barmoqichak, oshqozon osti bezi, o’t yo’llari, jigar, jinsiy organlar, siydik kanali) parazitlik bilan hamda ba’zilari kommensal holda hayot kechiradilar. Parazitlik bilan hayot kechiruvchi ko’p xivchinlilarning bir qismi Hexamitidae oilasining Lamblia avlodi vakillaridir. Hozirgi vaqtda ushbu avlodning 100 dan ortiq turi mavjud bo’lib, ulardan biri odamning ingichka ichagida, ba’zan o’t yo’llarida parazitlik qiluvchi Lamblia intestinalis turi keng tarqalgan. Odamning lyamblioz kasalligini qo’zg’atuvchi parazitni 1859-yilda Lyambl aniqlagan.
Lyambliyaning hayot siklida vegetativ shakli va sista bosqichi bo’ladi. Vegetativ bosqichdagi lyambliyaning tana shakli noksimon, old tomoni kengaygan, orqa (pastki) tomoni yesa keskin ingichkalashib, o’tkir uchli bo’ladi. Gavda o’lchami uzunasiga 10 -18 mkm, yeniga 8-10 mkm ga teng. Qorin tomoni yassi va ichak devori vorsinkalarga yopishish vazifasini bajaradi.
Lyambliyaning tanasi ikki yon tomonlama simmetrik ko’rinishda. Tananing o’rtasidan 2 ta bo’ylama uzun tayanch ipaksostillar o’tib, gavdani ikkita o’xshash bo’limga (simmetrial) ajratganday bo’lib ko’rinadi. Aksostilning ikki yonida 2 ta ovalsimon yadrolar joylashgan. Aksostilning oldingi, ikki yoni va pastki (dum) tomonlarida 4 ta mayda nuqtasimon bazal tanachalardan 4 juft (8 ta) xivchinlar boshlanadi. Ular lyambliyaning harakatlanish organellalaridir. Gavda sitoplazmasi gomogen, ya’ni vakuollar shakllanmaydi.
Lyambliyalar odamning ingichka ichagida, shuningdek o’n ikki barmoq ichakda, o’t pufagi va uning yo’llarida parazitlik qiladi. Ingichka ichakdagi ishqoriy muhit vegetativ bosqichdagi lyambliyalar faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Lekin turli sabablarga ko’ra ichak muhiti o’zgarsa, ular ichakning keyingi bo’limi (yo’g’on ichak) ga o’tib, kislotalik muhitga chidaydigan qalin va pishiq po’stga (sistaga) o’raladi. Ushbu sistalar ovalsimon shaklli, kattaligi 10-14 mkm ga teng bo’lib, najas bilan tashqi muhitga chiqariladi.
Bunday sistalar yod yeritmasi bilan ishlansa, undan tayyorlangan mikropreparatlar mikroskopning katta (40x) obyektivida ko’rilsa, uning ichida tiniq pellikulasi, yadrolari, aksostili, tayanch ipchalar va parabazal tanachasi aniq ko’rinadi.
Lekin lyamblioz kasalligi belgilari ro’yobga chiqsa (ichakda og’riq, o’t pufagining yallig’lanishida), parazitning faoliyati ko’tarilib, bemorda ich ketishi yoki lyambliozga qarshi doriqabul qilinganda bemorning najasi bilan birga minglab, yuz minglab vegetativ shaklidagi parazitlar ham chiqariladi.
Odamning ichagida hazm bo’lgan oziqlarning bir qismi parazit tanasiga osmotik yo’l bilan o’tadi. Ichak shilliq pardasining 1 sm yuzasida 1 mln gacha individlar bo’lishi mumkin.
Ichakda parazitlar jinssiz usulda bo’ylama, 2 ga bo’linib ko’payadi. Shunga binoan lyambliyaning hayot sikli ingichka ichak va o’t yo’llarida bir necha marta jinssiz ko’payishi va sista hosil qilish bosqichlarining almashinib turishidan iborat. Ichak ichida parazitlar 30-40 kungacha yashashi mumkin.
Lyamblioz bilan zararlangan odamda kasallik alomatlari ko’p hollarda aniq bilinmaydi. Shunga binoan uni aniqlash uchun yeng ishonchli usul bemor najasi amaliyda tekshirishdan o’tkaziladi. Lekin lyambliozda ba’zan ichakning shilliq pardasida parazitlarning soni haddan tashqari oshib ketishi, ichak funksiyasini buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari parazitning ichakka mexanik ta’siri tufayli, unda uglevodlarni qayta ishlash va so’rilishi jarayonini yomonlashuviga olib keladi. Parazitlarning o’t yo’llari orqali jigarga borib to’planishi sababli unda qattiq og’riqlarni paydo bo’lishi kuzatiladi. Shuningdek lyambliozda dissimilyasiya jarayonida hosil bo’lgan zaharli mahsulotlarning almashinuvi buzilib, bemorning umumiy holatini yomonlashuvi, kamqonlik (anemizasiya) belgilari, asab sistemasi va ruhiy holatning pasayishi kabi belgilar paydo bo’lishi mumkin.Lyamblioz nisbatan keng tarqalgan paraziar (protozooz) kasalliklardan hisoblanadi. U ayniqsa issiq iqlimli sharoitda ko’p uchraydi. Bunday kengliklarda yashovchi katta yoshdagi odamlarning 10-12 % i, bolalarning 16-35% i , ba’zan 56% gacha lyamblioz bilan zararlangan bo’ladi. Ushbu kasallik O’rta Osiyo Respublikalari, jumladan O’zbekistonda ham tarqlgan.