1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, vazifalari, ilm-fan va madaniyat taraqqiyotidagi o`rni. Sharq va G’arb falsafasi. Rivojlanish falsafasi

Mifologik dunyoqarash -turli xalqlarning dunyoning kelib chiqishi, tabiat hodisalari, fantastik mavjudotlar, xudolar va qahramonlarning ishlari haqidagi tasavvurini ifodalovchi muayyan tarzda tizimga solingan dunyoqarashdir. («Mif» tushunchasi yunoncha mythos so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, afsona, rivoyat degan manoni anglatadi). Mifda bilimlar, diniy e’tiqodlar, manaviy madaniyatning turli elementlari, sanat, ijtimoiy hayot kurtaklari birlashgan bo‘lib, shu tariqa ibtidoiy odamlar dunyoqarashi muayyan darajada tartibga kelgan, ularning dunyo haqidagi qarashlari esa qisman tizimga solingan. Mazkur tizimga solishning muhim shakllari epos, ertaklar, afsonalar, rivoyatlar bo‘lib, miflar avvalo ular orqali ifodalanadi. Shu tariqa to‘plangan bilimlar va tajriba keyingi avlodlarga o‘tishi ham taminlanadi.
Mifologik dunyoqarashning o‘ziga xos xususiyati shundaki, bu oddiy rivoyat emas, balki og‘zaki «muqaddas» matnning arxaik ongdagi voqea-hodisalarga, insonga va u yashayotgan dunyoga tasir ko‘rsatuvchi muayyan borliq sifatidagi inikosidir. Mifologik dunyoqarashda hamma narsa bir, yaxlit, ajralmasdir; tabiat narsalari va hodisalari inson bilan ayni bir qonunlarga muvofiq yashaydi, inson bilan bir xil sezgilar, istaklar, mayllarga ega bo‘ladi.
Mifologik dunyoqarashda olam makon va vaqtda bir vaqtning o‘zida chekli va Cheksiz dir. Masalan, makon bu erda umumiy Cheksiz makondan va ayni vaqtda katta makonga o‘xshash ko‘p sonli chekli kichik makonlardan iborat. Umumiy
Cheksiz vaqt davriy bo‘lib, o‘zini katta vaqtga o‘xshash kichik vaqtlar sifatidagi o‘z sikllarida takrorlaydi. Umuman olganda, mifologik dunyoqarashda katta olam doirasida dunyolarning Cheksiz rang-barangligi yuzaga keladi va har bir dunyo o‘z makoni va vaqtiga ega bo‘ladi.
Mifologik dunyoqarashga ko‘ra odamlar yashaydigan dunyo «barcha tomondan» boshqa dunyolar bilan qurshalgan. Bu dunyolarning o‘z aholisi, o‘z qonun-qoidalari, o‘z maqsadlari bor. Bu dunyolarning hammasi odamlar dunyosi bilan u yoki bu darajada bog‘langan. Boshqa dunyolarning ko‘pgina kuchlari va mohiyatlari odamlar yashaydigan dunyoga kiradi va insonga faol tasir ko‘rsatishi, xususan unga yordam yoki xalaqit berishi mumkin. (bugungi kunda ushbu qarashlarni isbotlash uchun koinotni o‘rganmoqda). SHu sababli inson o‘zi yashaydigan dunyoda o‘z maqsadlariga erishish uchun boshqa dunyolar haqida mumkin qadar ko‘proq bilishi va shu dunyolardan kelgan kuchlarga tasir ko‘rsatish, ular bilan til topishni bilishi kerak. Bir vaqtning o‘zida ham odamlar dunyosida, ham undan tashqarida – bir dunyodan boshqa dunyoga o‘tish va har bir dunyoga chetdan nazar tashlash imkonini beruvchi umumiy dunyoda yashashi lozim. SHu sababli inson, dunyoning mifologik manzarasidagi har qanday obekt kabi, ikki tomonga ega bo‘lgan asosdir. O‘zining bir tomoni («tanasi») bilan inson o‘zining kichik dunyosida, boshqa tomoni («joni») bilan u barcha dunyolar o‘rtasida yashaydi. Mifologik dunyoqarashda barcha obektlar jonli bo‘ladi, shu bois bu erda hatto toshlar bilan ham ehtiyot bo‘lib muomala qilish talab etiladi, aks holda ularning g‘azabiga duchor bo‘lish mumkin. Barcha dunyolar va ularda mavjud mohiyatlar turli dunyolarda amalda bo‘lgan har xil qonun-qoidalarga bo‘ysunadi. Masalan, daryodan o‘tish uchun avval undan ruxsat so‘rash kerak, ovchi otgan tosh nishonga tegishi uchun avval tosh bilan kelishish yoki uni o‘z xohish-irodasiga bo‘ysundirish lozim, aks holda tosh hech qachon nishonga tegmaydi. Daryo, tosh, tog‘, bulut – bularning hammasi jonli mavjudotlar yoki ularning ko‘rinishlari va ularning barchasiga jonli mavjudotlar sifatida yondashish: so‘rash, tahdid qilish, jalb etish, xizmat qilish kerak. Insonga tasir o‘tkazish uchun bu odam nimadan qo‘rqishi va nimani yaxshi ko‘rishini, u nimaga sajda qilishi va nimani yomon ko‘rishini bilish lozim, shunda unga yaxshi ko‘rgan narsasini taklif qilish yoki qo‘rqadigan narsasi bilan qo‘rqitish, bu odamga tasir o‘tkazishga harakat qilish mumkin. Ayni shu harakatlar har qanday dunyoda yashaydigan barcha tirik jonzotlarga nisbatan ham o‘rinlidir. Hatto odamlar va boshqa mohiyatlarni boshqaruvchi qonunlar ham tirik mavjudotlarning alohida turi bo‘lib, ular bilan ham yo til topish, yo ular ustidan g‘alaba qozonishga harakat qilish mumkin. Butun dunyo – rang-barang mavjudotlar o‘z maqsadlariga erishishga harakat qiladigan katta jang va kurash maydonidir. Ularning barchasi dunyoning buyuk Qonuni (Qismat)ga bo‘ysunadi, biroq bu Qonunning o‘zi ko‘p sonli kichik qonun-taqdirlarga bo‘linadi, yani har bir mavjudotning o‘z qonuni - taqdiri bo‘ladi. Qonun-taqdir har kimni muayyan yo‘lga boshlaydi va har kim o‘z Qismatiga bo‘ysunadi. Bu hol toki mavjudot o‘z taqdiridan yuksalgunga yoki uni enggunga qadar davom etadi.
Mifologiyada dunyoning mazmuni o‘z Qismatini engishdan iborat bo‘lib, bu erda ikki yo‘l bor. Bir yo‘l juda uzoq va ko‘pchilik uchun mo‘ljallangan bo‘lib bu o‘z taqdiriga to‘la bo‘ysunish va uning barcha talablarini bajarish orqali uni engish yo‘lidir. Boshqa yo‘l qisqa bo‘lib, undan kamdan-kam odam borishi mumkin – bu o‘z taqdirini engib, yangi, oliyroq taqdirga sazovor bo‘ladigan va shu zahoti u bilan ham jangga kirishadigan qahramon yo‘lidir.
Mifologiyada aql-idrok va tasavvur ayniydir, deb aytish mumkin. Tushunchalardan xoli aql-zakovat emotsiyalar hukmi ostiga tushib qoladi. SHu sababli dunyoning mifologik manzarasida biron-bir fikrni empirik darajada tekshirish mumkin emas, tabiat hodisalari esa tirik mavjudotning xatti-harakatlariga qiyosan idrok etiladi. Mifda ota, oqsoqol hukmi va qaror topgan ananalar muhim rol o‘ynaydi. Rivoyat va uning mazmuniga nisbatan bunday munosabat zamirida e’tiqod, borliqni bevosita, emotsional idrok etish yotadi. Mifologik dunyoqarash dunyoni yaxlit tushunish bo‘lib, unda shubhaga o‘rin yo‘qdir. Masalan, Zaroastrizm mifologiyasida dunyo yaxshilik xudosi Axuramazda va yomonlik xudosi Axrimanning doimiy ziddiyatida rivojlanadi, Maya qabilalari miflarida Ketsalkoatl Xudosi dunyoning yaratuvchisi. Vikinglar mifologiyasida dunyoning paydo bo‘lishi asosida olov va muzlikning to‘qnashishi g‘oyasi yotadi. To‘qnashuv oqibatida Ivir xudosi paydo bo‘lib, uning sochlaridan o‘simlik dunyosi, tomiridagi qondan daryo va dengiz suvlari, qovirg‘asidan ayol, mushaklaridan erkak paydo bo‘lgan. (Bu hozirgi davrdagi olamnnig yaralishiga oid katta portlash g‘oyasi bilan ayniy). Vikinglar mifologiyasi ham ko‘p xudolilikka asoslangan.
Qadimgi Misrning borliq suvli xaosdan bino bo‘lgani haqida hikoya qiluvchi kosmogonik miflarida ham zoomorfizm izlariga duch kelish mumkin. Unda Xudo u yoki bu hayvon shakl-shamoyilida gavdalantirilgan. Donishmandlik Xudosi – Tot ibis obrazi (issiq mamlakatlarda yashaydigan, laylakka o‘xshash uzun oyoq qush) bilan bog‘langan, boshi va tumshug‘i qushnikiga o‘xshash odam qiyofasida tasvirlangan. Bu erda xudoning zoomorf alomatlari antropomorf belgilar bilan birikkan.
Osmon butun tanasi yulduzlar bilan qoplangan sigir sifatida tasavvur qilingan.
Bazan u yoy kabi egilib, qo‘llari va oyoqlarining barmoqlari bilan erni tutib turgan iloha - Nut obrazi bilan ayniylashtirishgan. Butun Misrda ezozlangan mashhur xudolar to‘qqizligi – enneada mavjud bo‘lgan. Quyosh xudosi – Ra xaosdan bino bo‘lgan Nun bilan ayniylashtirilgan xudo Atum o‘z urug‘ini yutib, o‘zini o‘zi urug‘lantirgan va so‘ng tupurib, dastlabki xudolar – SHu (havo xudosi) va Tefnut (namlik ilohasi)dan iborat juftni yaratgan. Ulardan ikkinchi juftlik – Yer xudosi Geb va osmon ilohasi Nut tug‘ilgan. Ulardan Isida va Neftida, Osiris va Set dunyoga kelgan.
Misr mifologiyasida Osiris – tabiatning unumdor kuchlari xudosi va marhumlar dunyosining podshosi. Plutarxning aytishicha, Osiris odamlarni yovvoyi turmush tarzidan chiqargan, ular odamxo‘rlik odatini unutishlariga ko‘maklashgan, ularga don ekish, uzumzor bog‘ barpo etish, non yopish, bo‘za va sharob pishirishni o‘rgatgan. Bundan tashqari u odamlarga qurilish ishi va tabobat mahoratidan ham saboq bergan.
Qadimgi Misr mifologiyasi monistik yoki plyuralistik xususiyatga ega. Chunki misrliklar oliy Mavjudot va Yaratuvchi sifatidagi Xudo bilan bir qatorda xudolar yoki ilohalarning tilga olinishida biron-bir ziddiyat ko‘rmaganlar. Oliy Mavjudot va Yaratuvchi sifatida Quyosh xudosi Ra amal qilgan, unga misrliklar ilk tarixiy davrdayoq sig‘inganlar. Bunda botayotgan Quyosh Atmu, chiqayotgan Quyosh – Xepera, choshgohdagi Quyosh esa – Ra deb atalgan. Bular Quyosh xudosining uch siymosi hisoblangan.
Ammo deyarli har bir qishloq yoki shahar aholisining ham o‘zi yoqtirgan xudolari mavjud bo‘lgan. Bazan odamlar ulardan yuz o‘girganlar va natijada ikkinchi darajali xudolar oliy xudolarga aylanishlari mumkin bo‘lgan. Goho bir xudo atributlari boshqa xudoning atributlari bilan qorishib ketgan. Mahalliy xudolar panteoni o‘ta o‘zgaruvchan bo‘lgan. Mahalliy, oilaviy, milliy xudolardan tashqari unga tabiiy stixiyalar – daryolar, tog‘lar, Yer va osmon xudolari kirgan. Tadqiqotchilar xudolarning mazkur rang-barangligini tushuntirishga harakat qilar ekanlar, qadimgi Misrda bir nechta yirik teologik markazlar mavjud bo‘lgani va ularning kohinlari aynan o‘z xudolarini madh etish va ularning ustunligi g‘oyasini ilgari surish bilan shug‘ullanganlar, deb taxmin qiladilar .
Shuni qayd etib o‘tish lozimki, Tot xudosi mashhur to‘qqizlik – enneadaga kirmaydi, zero u, donishmandlik, yozuv va hisob xudosi sifatida, tabiiy xususiyatlarni emas, balki ma’naviy fazilatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Uni «xudolar mirzasi» va «Ustalar Ustasi» deb ataganlar.
Xudo Totga biz birinchi marta qadimgi Misr mifologiyasida narigi dunyodagi savol-javob jarayonida duch kelamiz. Bu jarayon tavsifiga «Marhumlar kitobi»ning 125-bobi bag‘ishlangan. Shu narsa diqqatga sazovorki, hamma ishning narigi dunyoda javobi borligiga bo‘lgan ishonch insonning tiriklik paytidagi faoliyati va qilmishlari uchun kuchli motiv sifatida amal qilgan. Qadimgi manbalarda misrliklar o‘lgandan keyin narigi dunyoda qattiq savol-javob bo‘lishini kutganlar. Bunda ularning mayiti mo‘miyolashtirilishi va daxmaga joylashtirilishi lozim bo‘lgan. Narigi dunyoda so‘roqqa tutishni Osiris amalga oshirgan. Bunda eng avvalo psixostasiya, yani marhumning yuragini tarozida o‘lchash amalga oshirilgan. Tarozining bir pallasiga yurak, ikkinchisiga esa – haqiqat (yoki adolat) toshi (tissoli – iloha Maat) qo‘yilgan. Agar tarozining ikki pallasi teng kelsa, marhum oqlangan. Donishmandlik xudosi – Tot tarozida o‘lchash natijasini qayd etgan. Marhumni oqlash «Marhumlar kitobi»ning 125-bobida bayon etilgan «Rad etuvchi istig‘for» vositasida amalga oshirilgan. Unda marhum sodir etmagan gunohlar ro‘yxati keltirilgan. Qadimgi Misrning o‘ziga xos axloq kodeksi sanalgan «Rad etuvchi istig‘for» marhum o‘z yuragi tarozida o‘lchanishi va hukm chiqarilishidan oldin talaffuz qilishi lozim bo‘lgan 42 qoidani o‘z ichiga oladi. Bu qoidalarning aksariyati hozirgi zamon odami uchun ham ibratlidir. Yuragi yengil tosh bosgan marhumning boshi esa kundaga qo‘yilgan va uni gippopotam tishlab tanasidan judo qilgan. Yomon ruhlar «ikki marta o‘lganlar» deb atalgan. Demak, haqiqiy iblislar misrliklarga malum bo‘lmagan. Ular xudo Set va uning yo‘ldoshlari kabi yovuz kuchlarga, shuningdek hali erda daydib yurgan «ikki marta o‘lganlar»ga qarshi kurashganlar .
Dafn etilmagan maytning darbadar ruhi o‘z yo‘lida turli insu jinslarga duch kelishi mumkin bo‘lgan. Ulardan qutulish uchun maxsus duolar va afsunlarni bilish talab etilgan. Dafn marosimining batafsil tavsifi keltirilgan «Marhumlar kitobi» tiriklarga ham foydali bo‘lgan. Chunonchi, kitobning «Totga sig‘inish» deb nomlangan o‘n sakkizinchi bobi odam o‘lganidan keyin uning ruhi yana Yorug‘lik ko‘rishiga ko‘maklashgan. Tirikligida ushbu bob ro‘yxatini yonida olib yurgan odam hech qachon kasal bo‘lmagan, yerda o‘t balosi va boshqa xavf-xatarlar uni chetlab o‘tgan. Afsonaga ko‘ra, Tot kitobi ibodatxonaning ichki xonasidagi tilla qutida saqlangan. Bu qutidan faqat bitta kalit bo‘lib, u germetik arkonning vallomati sanalgan Misteriyalar Ustasida turgan. Maxfiy kitobda nima yozilganini faqat u bilgan. Misteriyalar zavol topishi bilan Tot kitobi ham yo‘qolgan, sodiq vallomatlar ularni muhrlangan muqaddas qutida o‘zga yurtlarga olib ketgan. Ammo buyuk bilimlar faqat maxsus kishilarga berilishi lozimligi qadim zamonlardayoq belgilangan. Buni simvolik tilini maxsus tayyorgarlik va uquvsiz tushunish mumkin bo‘lmagan Taro arkonlari ham tasdiqlaydi. Mazkur bilimlar bilan oshno etish xususida qadimgi shiorda shunday deyilgan: «Muxlisni yasash mumkin emas, bunga faqat mehnat bilan erishish mumkin».
Qadimgi misrliklarning xudolarga murojaat etish usuli ham diqqatga sazovordir. Bu usul keyinchalik teurgiya, yani xudolarga buyruq berish yoki hatto ularga tahdid qilish sifatida tavsiflangan. Bunday afsunlar vositasida xudolarga iltijo qilmaganlar, balki ularga amr etganlar, ulardan yordam talab qilganlar. Ba’zan xudolarni yordamga chaqirmaganlar, balki xavf-xatarga nari ketishni buyurganlar va shu tariqa o‘zlarini xudo o‘rniga qo‘yganlar .
Qadimgi Hindiston mifologiyasining asosiy manbasi Rigvedalar Mandallarning 10 ta kitobi va mingdan ortiq gimnlardan iborat bo‘lib, u dunyoning paydo bo‘lishi haqidagi kosmogonik g‘oyalarga asoslanadi (RVdadan tashqari yana uchta vedalar: Samaveda, Yadjurveda, Atxarvedalar bor). Unga ko‘ra olam o‘zida hayot urug‘iga ega bo‘lgan suvdan tashkil topgan. Dastlab olamda na osmon va yer, na kun va tun, yaxshilik va yomonlik, erkak va ayol bo‘lmagan. Bunday holat qorong‘ilik deb nomlangan va undan yakka narsalar paydo bo‘lgan. Rigvedaning boshqa gimnlarida olamdan tashqaridagi olamda Indra xudosi paydo bo‘lgan, u olamga Yorug‘lik va qorong‘ilik, yaxshilik va yomonlik, hayot va o‘limni teng kuchli qilib olib kirgan. Boshqa mifda Indra suzayotgan tepalikni (tepalik Yer manosida) yondirgan va suv ustida suzishda davom etgan. Bu jarayonda Indra Vritru ajdahosining qarshiligini bostirgan va natijada suzayotgan tepalik - yerdan suv va olov birligidagi hayot paydo bo‘lgan suv to‘rtta daryolar, olov esa quyoshdir. Tepalik asta-sekinlik bilan kattalashib Yer shaklini egallagan. Keyin Indra osmonni ko‘tarib uni ustun bilan suyagan, shu orqali dunyo daraxti paydo bo‘ladi. U osmon va erni bir-biridan ajratgan va murosaga keltirgan. Dunyoning paydo bo‘lishi yangi g‘oyalar bilan to‘ldiriladi. Xususan, olam xudolar bilan to‘ldirilgan va muayyan bosqichda o‘z o‘rnini tepalikdan paydo bo‘lgan devlarga bo‘shatib bergan. Asuralardan biri devlar tomonga o‘tib u dunyo va bu dunyo oralig‘ida vositachiga aylangan va h.k.
Qadimgi yunon mifologiyasiga ko‘ra olam dastlab Cheksiz, qorong‘i xaosdan iborat. Xaosdan Yer xudosi Geya paydo bo‘lgan. U o‘z bag‘ridagi barcha narsalarning hayot manbai. Erdan juda uzoqda osmon va Cheksiz chuqurlikda abadiy zulmat hukmdori Tartar paydo bo‘lgan. Xaosdan hayot va muhabbat manbai Eros paydo bo‘lgan. Shu tartibda dunyoda hayot paydo bo‘lgan. Cheksiz xaos abadiy zulmat- Erebni va tun-Nyuktuni yaratdi. Tun va zulmatdan abadiy Yorug‘lik -Efir va yorug‘- kun Gemera paydo bo‘lgan. Yorug‘lik olamda teng tarqalgan va shu tariqa, tun va kun doimiy almasha boshlagan. Bag‘rikeng Yer Cheksiz osmon Uranni yaratgan va u Yer uzra tarqalgan. Uning yonida tog‘lar va sarqash dengiz paydo bo‘lgan. Barcha narsalarni osmon, tog‘lar va dengizlarni ona Yer yaratgan. Biroq ularning otasi bo‘lmagan. Osmon-Uran dunyoni egallagan va u Yer-Geyaga uylangan. Uran va Geyaning olti o‘g‘li va olti qizi bo‘lgan. Ularning o‘g‘li titan Okean va xudo Fetida o‘z suvlarini dengizga quyuvchi daryolarni va okeanidlarni yaratganlar. Titan Gepperiod va Teyya dunyoga Quyosh-Geliosni Oy-Selenni va qirmizi ufq Eosni keltirganlar. Astreya va Eosdan qorong‘i osmon yulduzlari va shamollar paydo bo‘lgan Titanlardan tashqari Geya uchta bir ko‘zli sikloplarni va yuz qo‘lli gekatonxeyralarni dunyoga keltirgan. Ularning kuchiga hech narsa teng kela olmagan. Uran o‘z farzandlarini yomon ko‘rib qolgan va ularni Yer qaridagi zulmatga qamab qo‘ygan. Geya – Ona Yer farzandlarining iztiroblariga chiday olmagan, Shuning uchun o‘g‘illarini otasining qaroriga qarshi isyon ko‘tarishga davat qilgan, biroq farzandlar otasiga qo‘l ko‘tarishga qo‘rqgan. Biroq eng kichik farzandi Kron ayyorlik bilan o‘z otasini taxtdan ag‘dargan. Kronning harakatidan g‘azablangan xudo-Tun qator xudolarni O‘lim –Tanatani, Erida-nifoqni, Apaduyolg‘onni, Ker-talon-tarojlikni, Gipnos- turli qo‘rqinchli tushlarni, Nemesida- turli jinoyatlar uchun qasosni va shu kabi yomonliklarni o‘zida namoyon qiluvchi xudolarni dunyoga keltirgan. Shu tariqada hozirgi kungacha dunyoda yaxshilik va yomonlikning abadiy kurashi xukmronligi davom etmoqda.
Mifologik dunyoqarashda – odamlar o‘z dunyolarida yashaydigan va boshqa dunyolarni boshqaradigan ayrim oliy mavjudotlar sifatida qaraladi. Bu xudolar orasida biron-bir eng katta va eng qudratli xudo, masalan, antik mifologiyada Zevs mavjud bo‘lishi mumkin, biroq hatto shu xudo ham faqat o‘ziga teng xudolar orasida birinchidir. Uni istalgan paytda taxtdan «ag‘darish»ga harakat qilish va oliy hokimiyatni boshqa xudo egallashi mumkin. Masalan, Zevs bir paytlar o‘z otasi – xudo Kronosni taxtdan ag‘dargan, Kronas esa o‘z otasi Uranni taxtdan ag‘dargan, Shuning uchun Zevsning o‘zi ham kimdir uning hokimiyatini egallashga harakat qilmasligi uchun sergak bo‘lishiga to‘g‘ri kelgan. Shu sababli, hatto eng katta xudo mavjud bo‘lsa ham, dunyoning mifologik manzarasida yuqorida doim dunyoni boshqarishga ko‘p sonli nomzodlar mavjud bo‘ladi. Hatto eng katta xudolar ham Qismat hukmi ostida bo‘lsalar-da, Qismatning o‘zi ham nimalardadir shu xudolarga bo‘ysunadi. Dunyoning vujudga kelishini tariflar ekanlar qadimgi yunon mifologiyasi ham Cheksiz xaos g‘oyasiga tayanadi.
Mifologiya (miflar majmui sifatida) qadimgi odamlar dunyoqarashi bilangina uzviy bog‘liq emas. Kundalik ongda yashaydigan din, falsafa, siyosat, sanatda aniqravshan yoki pardalangan ko‘rinishda mavjud bo‘lgan miflar bugungi kunda ham (kim uchundir ko‘proq, kim uchundir kamroq darajada) odamlar hayoti va ijodida faol rol o‘ynab, har qanday inson dunyoqarashining tarkibiy qismi bo‘lib qolmoqda. Jamiyatning axborotlashuvi jadal suratlarda o‘sib borayotgan sharoitda mif televidenie, radio, vaqtli matbuot, hozirgi saylov texnologiyalari vositasida bazan ijtimoiy ong bilan manipulyasiya qilish, oldindan belgilangan jamoatchilik fikrini shakllantirish vositasi sifatida qo‘llanilmoqda.
Diniy dunyoqarash (Din so‘zi arabchadan tarjimada e’tiqod, ishonch, ishonmoq degan ma’nolarni anglatadi.) dunyoni mutlaq hokimiyatga ega bo‘lgan oliy mavjudot, Xudo boshqaradi degan tasavvurga asoslanadi va shu bilan mifologik dunyoqarashdan farq qiladi. Xudo boqiy va shak-shubhasizdir, u hamma narsani – makon va vaqt, materiya, barcha tirik jonzotlarni yaratgan. Xudo barcha yaxshi fazilatlarni o‘zida mujassamlashtirgan va hamma narsaga qodir. U dunyoni yaxshi ishlar uchun yaratgan, biroq U dunyoga erkinlik ham bergan, yaxshilikka har kim zo‘rlik ostida emas, balki o‘z ixtiyoriga ko‘ra kelishiga imkoniyat yaratgan.
Ammo erkinlik xatolarga, yomonlikka olib kelishi ham mumkin. Bunda yomonlikning yuz berish ehtimoli erkinlik uchun to‘lanadigan haq sifatida qaraladi.
Shu sababli Xudo erkinlikka erishish yo‘lida yomonlikka ham izn beradi.
Xudo materiyani, son-sanoqsiz jonsiz moddalar va tirik mavjudotlarni yaratadi. Inson dunyoning markazida turadi – insondan tubanroq mavjudotlar hayvonlar, o‘simliklar bor, ayni vaqtda insondan yuksakroq mavjudotlar farishtalar ham bor. Biroq barcha mavjudotlar orasida Xudoning tabiatini eng to‘liq aks ettiradigan jonzot insondir. Vaqti kelib odamzot dunyoda yaratilgan barcha mavjudotlardan yuksakroqqa ko‘tarilishi mumkin. Dunyoda mavjud barcha qonunlar pirovard natijada Xudo xohish-irodasining ifodasidir. Yomonlik – bu mazkur xohish-irodani buzish va ayni vaqtda uni bajarishdir, chunki hech kim va hech narsa Xudoning xohish-irodasiga qarshi borishi mumkin emas. Dunyoda oliy qonun – muhabbat qonuni mavjud. Dunyoda hamma narsani muhabbat harakatga keltiradi, hatto nafrat zamirida ham muhabbatga tashnalik yotadi.
Diniy dunyoqarashda dunyoning maqsad va mazmuni – hammaning hammaga nisbatan umumiy muhabbatiga erishish, biroq bunga yo‘l erkinlik hamda yomonlik imkoniyati orqali o‘tadi. Xudo muhabbat va yaxshilikka majburlov yo‘li bilan erishishni xohlamaydi, U Ilohiy muhabbatni hayotning birdan-bir to‘g‘ri qonuni sifatida o‘zi anglab etishi uchun dunyoga erkinlik bergan. Dunyo buni anglab etgunga qadar maqsaddan ko‘p sonli chetga chiqishlar yuz berishi mumkin. Inson hayotining mazmuni – Xudoning xohish-irodasini erkin qabul qilish, o‘zidagi muhabbat bilan mushtarak bo‘lmagan ko‘r-ko‘rona erkinlikni engish, erkinlik bilan
Xudoning muhabbatini o‘zida birlashtirishdan iborat.
Diniy dunyoqarash odamlarning diniy tajribasini umumlashtirish va sintez qilish natijasida yuzaga keladigan tabiatning umumiy xossalari va qonuniyatlari haqidagi tasavvurlarning yaxlit tizimini tashkil etadi. Diniy dunyoqarash o‘zicha borliq va mavjudlikni, yani yaratilgani tufayli borliqqa ega bo‘lgan dunyoni farqlashdan kelib chiqadi. Bu farq mazkur yondashuvni tushunish uchun muhimdir.
Borliqning diniy konsepsiyasi ikki yoqlama, yani dual xususiyatga ega, chunki u Xudo bilan ayniy bo‘lgan mutlaq, g‘ayritabiiy borliqni borliqqa ega bo‘lgan tabiiy narsalarning rang-barang dunyosiga qarshi qo‘yadi. Mohiyat e’tibori bilan, bu manzara bir-biridan mutlaqo farq qiladigan ikki ontologiya: yaratilmagan borliq ontologiyasi va yaratilgan borliq ontologiyasini nazarda tutadi. Mutlaq borliqni oqilona yo‘l bilan tushunish mumkin emas. Dunyoni o‘ziga xos jarayon sifatida idrok etuvchi odam aqlning imkoniyatlari Dunyoning alohida diniy manzarasidan kelib chiqib, uni uch jahon dini: buddizm, xristianlik va islomga tatbiqan ko‘rib chiqamiz.
Buddaviylik dini dunyoqarashiga ko‘ra borliq Cheksiz aylanma oqim mahsulidir. Buddizm mutafakkirlari bu jarayon o‘limdan o‘limga, qiynoqdan qiynoqqa, sinovdan sinovga solinuvchi inson uchun Cheksiz darajada uqubatlidir deb hisoblaganlar.
Hayotning azob-uqubatlarga to‘laligi haqidagi fikrdan qattiq tasirlangan Budda o‘zgarish konsepsiyasini tariflaydi. Hayot – vujudga kelish, shakllanish va yo‘q bo‘lishlar qatoridan iboratdir. Dunyo o‘lishlar va tug‘ilishlarning muttasil yangilanuvchi aylanma harakatidir. Hamma narsalar o‘zgaradi. Ilohiy narsalar orasida ham, dunyoviy narsalar orasida ham o‘zgarmas narsa mavjud emasligiga Budda tarafdorlarining ishonchi komil. Budda uchun olov shakllanish, boshsiz va adoqsiz shakllanishning Cheksiz oqimi ramzidir. Dunyo – yuz beruvchi va yo‘qoluvchi o‘tkinchi, karma bilan bog‘langan voqealar oqimi. Faqat harakat mavjud; arboblar mavjud emas, qilmish mavjud; shakllanishdan boshqa hech narsa mavjud emas.
O‘zgarmas substrat mavjud bo‘lmagan holda dunyoning uzluksiz mavjudligini tushuntirish uchun Budda sababiyat qonunini e’lon qiladi va uni uzluksizlikning asosiga aylantiradi. Mavjud hamma narsalar sabablar va shartlardan yuzaga keladi va barcha jihatlardan o‘zgarmas hisoblanadi. Sababli narsalarning hammasi halok bo‘lishi lozim. Dunyoga keluvchi va uyushuvchi narsalarning barchasida yo‘q bo‘lish tug‘ma zarurati mujassamdir. Har qanday substansiya cheklangan bo‘lib, uning mavjudligi o‘zgarishlarning o‘zgarmas ketma-ketligidan iboratdir. Bu o‘zgarishlarning har biri oldingi shartlar bilan belgilanadi. O‘tgan lahzalar oqimga tortiladi. Sababiy evolyusiyaga harakatlarning mexanik ketmaketligi sifatida qaralishi mumkin emas. Bu o‘tmish hozirni belgilovchi yagona holatdir. Buddizm sababiyatga – o‘tmish hozirning taqdirini belgilashiga qattiq ishonadi. Hatto ruhsiz olamning oddiy mexanizmida ham u boqiy koinot qonunini ko‘radi. Bu rejasiz ulkan labirintdir. Koinot tartibining g‘ildiragi yaratuvchisiz, ma’lum asossiz harakatlanadi va sabablar va oqibatlarning bog‘lanishi natijasida abadiy mavjud bo‘ladi.
Buddizm oldiga muhim savol qo‘yadi: bu uzluksiz harakatni qanday qilib chetlab o‘tish mumkin? Buddizm bu dunyo va harakatni kim yaratgan, degan savolni muhim emas deb hisoblaydi va unga javob berishdan bo‘yin tovlaydi. Uning tarafdorlari narsalar o‘zgarishini, dunyoda borliq yo‘qligi, faqat shakllanish mavjudligini tan oladilar. Narsalar borlig‘iga Buddaning befarqligi shu bilan izohlanadi. Inson narsalarga haddan tashqari kuchli bog‘langani uchun ham azob chekadi. Inson narsalardan butunlay uzoqlashishi, azob-uqubatlarga giriftor qiluvchi o‘tkinchilik va o‘zgaruvchanlikka o‘rin bo‘lmagan holatni izlashi lozim. Inson to‘la osoyishtalik va xotirjamlikka faqat nirvana holatida erishishi mumkin. Nirvana so‘zi «nirva» - puflash, o‘chirish (olovni) felidan kelib chiqqan bo‘lib, sifat tariqasida kelganda «g‘oyib bo‘lgan», «o‘lgan», «barham topgan» degan manoni, ot bo‘lib kelganda «g‘oyib bo‘lish», «intiho», «mavjudlikning tugashi», «lazzat», «abadiy osoyishtalik» va nihoyat, qayta tug‘ilishning muqarrarligidan qutulish degan ma’noni anglatadi. Nirvanaga erishish osmonga etishdan yuqoriroqdir, bu mislsiz osoyishtalik holatidir. Nirvana sababsizdir, biroq nirvanaga erishishning yo‘li, sakkiz o‘lchovli yo‘li bor. Nirvanaga sof aqlli, hissiy lazzatlanishlardan ozod odam erishadi. Shunday qilib, buddizmda karmani, shakl-shamoyilning o‘zgarish qonunini yengishning o‘ziga xos axloqiy-kosmik vertikali shakllanadi. Insonning erkin ruhiy faolligi ijodiy asos hisoblanadi. Faol shaxs e’tiborga loyiq birdan-bir borliq sifatida talqin qilinadi.
Buddizmda, bir tomondan, xudolar ham karma oqimida harakatlanadi, boshqa tomondan esa – odamlarga xudo xaloskor sifatida kerak emas, degan xulosa chiqariladi. Buddizmda Xudo va dunyo dualizmi mavjud emas. O‘zining rivojlanish jarayonida buddizm oliy manaviy asosni tan oladi. Nirvana Budda bilan tenglashtiriladi. Budda axloqiy ideal ramzidan uning shaxsiy tajassumiga, diniy emotsiyalar obektiga aylanadi. Nirvananing kosmik jihati bilan bir vaqtda Buddaning kosmik konsepsiyasi yuzaga keladi. Buddaga sig‘inish e’tiqod qiluvchi hayotining oila-nikoh munosabatlaridan boshlab umumiy davlat bayramlarigacha bo‘lgan barcha tomonlarini qamrab oladi.
O‘zi taklif qilgan panoh topish yo‘lining universalligi bilan buddizm diniy tasavvurlarning sezilarli darajada demokratiyalashuviga sabab bo‘ldi. Buddizmda yaxshi fazilatlilik shartlari tashqi narsalarga bog‘liq emas. Insonning kimligi – boy yoki kambag‘alligi ahamiyatsiz. Hamma barkamoldir. Faqat halol, to‘g‘ri hayotgina muhimdir. Buddizm vujudga kelgani zahoti barcha odamlar qaysi tabaqaga mansubligidan qatiy nazar teng ekanligini elon qilib, tabaqaviy tuzum muxolifiga aylandi. Biroq shaxsning mutlaq erkinligi buddizmning eng muhim tamoyil hisoblangani bois, u insonning dunyo bilan barcha aloqalariga, shu jumladan ijtimoiy-siyosiy aloqalariga ham yomonlik deb qarab, amalda mavjudlik tizginlaridan xalos bo‘lishni talab qilmaydi. Dunyoviy narsalardan butunlay uzoqlashish ideali Buddaning eng mutaassib izdoshlarini ijtimoiy tartiblarni takomillashtirishdan voz kechishga olib keladi.
Xristian ilohiyoti Xudoning notabiiy va shaxsiy xususiyati u iroda va qudrat kabi kategoriyalar yordamida qaralishini nazarda tutadi va transsendental Xudo haqidagi talimoti bilan teotsentrizm o‘z ifodasini topadi. Bundan xristian kreatsionizmining dunyo zarurat taqozosiga ko‘ra emas, balki Xudoning erkin irodasiga ko‘ra yaratilgan, degan muhim qoidasi kelib chiqadi. Yaralish Xudo tabiatining emas, balki irodasining amalidir. Shunga ko‘ra u tabiatdan ajraladi va uning sababiy omillaridan uzoqlashadi. Xudo dunyoni nima uchun yaratgan, deb so‘rash mantiqsizdir. Xudoning erkin irodasi Uning aqli, irodasi va yaxshi niyati bilan muvofiqlashadi. Shulardan kelib chiqib Xudo dunyoni yaratadi. Dunyo yaratilgunga qadar Xudodan boshqa hech narsa bo‘lmagan. Binobarin, u dunyoni «yo‘qlik»dan yaratgan. Biroq «yo‘qlik» qandaydir ijobiy narsa emas; u sof yo‘qlikdir. Yaratilgan narsalarda nimaiki «mavjud» bo‘lsa, hammasi Xudodandir. Yetishmagan, «yo‘q» bo‘lgan barcha narsalar «yo‘qlik»dir. Dunyoda shakl, go‘zallik va birlikning sababi Yaratguvchidir. Shaklning beqarorligi, birlik va go‘zallikning noto‘liqligi Xudodan ayrilganlikdandir. Yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy narsalarga «o‘tkinchilik» muhri bosilgan.
Xudo dunyoni yaratgan ekan, nafaqat qurilishning umumiy tamoyillarini, balki har bir ayrim narsaning taqdirini oldindan biladi va belgilaydi. Yaratish uchun mo‘ljallangan narsaning ilohiy g‘oyasi uning to‘la individual tushunchasi bo‘lib, unda narsaning o‘tmishi va kelajagi hozirda berilgandir. Ilohiy niyatda barcha g‘oyalar mutlaqo mushtarakdir. Yaratiluvchi narsalar uchun g‘oyalar ularni yaratish andozalari, ularning borlig‘i asoslari va sabablari sifatida amal qiladi.
Yaratilgan olam tartibi uni yaratgan hikmatning tartibini aks ettiradi: narsalar tartibi g‘oyalar tartibining in’ikosidir. Tartib tufayli dunyo o‘z o‘rinlari bo‘ylab taqsimlangan va har xil nisbiy qimmatga ega bo‘lgan mavjudotlarning tartibga solingan ierarxiyasiga aylanadi. Yaratilgan narsa Xudoga qancha yaqin bo‘lsa, u shuncha ko‘proq qimmat kasb etadi. «Zero qandaydir tarzda mavjud bo‘lgan, biroq uni yaratgan Xudo uchun bo‘lmagan narsalar qatorida jonli jonsizdan yuqoriroq. Tirik mavjudotlar orasida esa sezuvchilar sezmaydiganlardan ustun turadi, xuddi, masalan, hayvonlar o‘simliklardan ustun turganidek. Sezuvchilar orasida esa aqllilar aqlsizlardan ustun turadi, xuddi odamlar tabiat tartibiga ko‘ra boshqa jonzotlardan ustun turganidek», deb yozadi Avgustin1.
Shunday qilib, ilohiy tartib dunyosi xristianlikda Xudo yaratgan jonzotlarning yuksalib boruvchi zinapoyasidan iboratdir.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, kreatsionizm xristian ilohiyotchilarini dunyoda tartib, uyg‘unlik va go‘zallikni ko‘rishga davat etgan. Biroq insonga dunyoda ko‘p narsalar aqlga nomuvofiq bo‘lib ko‘rinadi. Dunyoda tartibsizlik va yomonlikning mavjudligi uchun Xudoni qanday oqlash mumkin? Bu muammo sof nazariy xususiyat kasb etmagan. Taqvodor xristianlar dunyoviy va ilohiy dunyo o‘rtasida tubsiz jarlikni his etganlar. Shu bois Xudoni oqlash masalalariga xristianlik ko‘p etibor beradi. U Xudoni oqlashning ikki yo‘lini taklif qiladi. Birinchi yo‘l – metafizik teoditseya. Garchi dunyoni barkamol Yaratuvchi yaratgan bo‘lsa-da, u xususan insonni erkin qilib yaratgan; yomonlik jonzotning shu erkinligidan kelib chiqadi. Yomonlik va nuqson Xudodan emas, balki jonzotdandir. Ikkinchi yo‘l – estetik teoditseya dunyo va insonni, dunyoning barkamolligi va inson idrokining nomukammalligini qarama-qarshi qo‘yishga asoslanadi. Ilohiyotchi olimlar fikriga ko‘ra, inson dunyoda yaxlitlikni qamrab olishga qodir emasligi tufayli tartibsizlik va yomonlikni ko‘radi. Rang-barang bo‘yoqlarga boy suratning bir qismiga nazar tashlab, uning go‘zalligi va manosi haqida hukm chiqarish mumkin bo‘lmaganidek, ayrim voqealar va tasodiflarga baho berib dunyoni tushunish mumkin emas. Hatto yomonlik bo‘lib tuyulgan narsa ham amalda umumiy tartibga, yani insonning foydasiga xizmat qiladi.
Estetik teoditseya tabiiy tartib g‘oyasiga olib keladi. Eng o‘ziga xos va g‘ayrioddiy voqealar tizim nuqtai nazaridan tabiiy xususiyat kasb etadi. Xudo yaratgan narsalarning birortasi ham tabiatga zid emas, chunki uning uchun tabiat U yaratgan narsadir. Faqat mavjudligini hamma oddiy va tabiiy deb etirof etuvchi dunyo va insonning yaratilishini chin mo‘jiza deb hisoblash mumkin.
Xristiancha diniy dunyoqarash tabiatda yuz beruvchi barcha narsalarning tabiiyligi ilohiy g‘oyalarning azaliy muvofiqligi bilan izohlanadi. Yaratilgan tabiat o‘z qonunlarini Xudodan oladi. Shu manoda tabiat qonunlarining buzilishi ilohiy hukmning buzilishini anglatadi.
Xudo dunyoni uzluksiz boshqaradi, degan qoida xristiancha diniy dunyoqarashning universal tamoyili hisoblanadi. Kosmologiyaga nisbatan tatbiq etilgan holda bu tamoyil dunyoning uyg‘unligi va unda yuz berayotgan voqealarning anglab etilganligi g‘oyasiga olib keladi.
Inson hayoti iloh bilan muvofiqlikdagina, insoniyat tarixi esa – ilohiy panoh belgisi ostidagina mano kasb etadi. Shu tariqa monoteizm (yakkaxudolik)ning ko‘rinishi islom paydo bo‘ldi.
Islom dini dunyoqarashi. Islom dini madaniy-tarixiy rivojlanishda keyinchalik avvalgi «dialektik» asoslarga qaytib, aristotelizmga ham, so‘fizmga ham erishdi.
Islom dinining o‘ziga xosligi to‘g‘risida so‘z yuritishdan oldin uni xristianlik bilan bog‘lovchi jihatlarga to‘xtalib o‘tish o‘rinli bo‘ladi. Islom ko‘p jihatdan xristian dinining monoteizm yoki yakkaxudolik g‘oyasi arablar ongida qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan. U yagona transsendent Xudo - Allohga e’tiqod qiladi. Alloh dunyo va insonni yaratdi, odamlarga vahiy yubordi, dunyoni tasarruf etadi va unga qiyomat sari yo‘l ko‘rsatadi. Qiyomatda tiriklar ham, tirilganlar ham o‘z qilmishlari uchun javob beradi. Islom va xristianlik o‘rtasidagi farq - bu mazkur din asoschilarining so‘zlari va qilmishlaridagi farqlardir. Xristianlik asoschisi muvaffaqiyatga erishmagan va «bandaga xos o‘lim» bilan halok bo‘ldi. Bu o‘lim uning asosiy qilmishi bo‘ldi. Bu erda aniq, tashqi muvaffaqiyat qancha kam bo‘lsa, din asoschisi qilmishi – o‘lim ustidan g‘alaba, insoniyat gunohlarini yuvish, o‘ziga e’tiqod qiluvchilarga boqiy hayot hadya etishning miqyosi shuncha keng bo‘lishi lozim. Din asoschisi shaxsining miqyosi ham o‘z shogirdlari ongida kengayib boradi. Bunday qilmish sodir etgan odam emas. U – Xudo.
Muhammad payg‘ambar obrazi va uning qilmishlari Iso Masih va uning qilmishlaridan ancha farq qiladi. Muhammad payg‘ambar orqali Alloh taolo gapiradi. Biroq ayni vaqtda u oddiy hayot kechirgan «normal odam». Muhammad payg‘ambar erishgan muvaffaqiyat uning aytganlari Alloh so‘zlari ekanligi, Allohning o‘zi unga yo‘l ko‘rsatganligining dalilidir. Muhammad payg‘ambarning nutqi Iso Masih nutqidan farq qiladi. U faqat «vahiy»ni ifodalovchi, gavdalangan Xudo emas, balki «Xudoning vositasi», payg‘ambardir.
Asoschilar shaxsi, hayotining har xilligi, ularning vazifasi har xil anglanishi ular yaratgan dinlardagi farqlarning asosiy elementlaridir. Din asoschilarining Xudo bilan munosabatlari va ularning vazifasi har xil anglanishi Xudo haqidagi tasavvurdagi farqlarni ham belgilaydi. Xristianlikda ham, islomda ham Xudo bir va yagonadir. Biroq xristianlikning monoteizmi chorcho‘pga mixlangan odam – Xudo ekanligiga ishonch bilan uyg‘unlashadi va bu Muqaddas uchlik (troitsa) haqidagi talimotda o‘z aksini topadi. Bu erda monoteizmda, Xudo va uning banda bilan munosabatlarida inson aqli anglay olmaydigan, unga zid bo‘lgan va faqat e’tiqod predmetini tashkil etishi mumkin bo‘lgan jumboq namoyon bo‘ladi. Islom monoteizmi – xristanlikdagi jumboqlardan xoli bo‘lgan «sof» yakkaxudolik. Quroni karimda Allohning yagonaligi aniq qayd etilgan. Allohga teng jonzotlarning mavjudligini tan olish islomga qarshi eng katta jinoyatdir.
Xudo haqidagi har xil tasavvurlar insonga nisbatan har xil qarashlar bilan uzviy bog‘liq. Xristianlikda insonni «Xudo o‘ziga o‘xshatib yaratgan», biroq Odam atoning dastlabki gunohi inson tabiatini «buzgan», natijada Xudo uni yuvish uchun qurbonlik keltirishga majbur bo‘lgan. Islomda inson haqida boshqacha qarashlar amal qiladi. U insonni Xudo o‘ziga o‘xshatib yaratgan deb hisoblamaydi, biroq u odamni «buzuq» deb ham bilmaydi. Inson «buzuq» emas, balki zaifdir. Shu sababli u gunohlar uchun tavba qilishga emas, balki Xudoning yordami va yo‘lboshchiligiga muhtojdir. Alloh Quroni karim orqali unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi.
Inson haqidagi tasavvurlarning har xil tizimlari axloqiy qadriyatlarning ham har xilligini nazarda tutadi. Xristianlikda e’tiqod insonga qattiq mehr qo‘yib, uning uchun chorcho‘pda azob-uqubatlarga dosh bergan Xudoga muhabbat bilan uzviy bog‘liq. Islom ham e’tiqodni nazarda tutadi, biroq bu boshqacha e’tiqod. «Islom» so‘zining o‘zi bo‘ysunish, itoat etish degan manoni anglatadi. Biroq bu oddiy bo‘ysunish, itoat etish emas, balki o‘zini Alloh irodasiga topshirishdir. Bu erda e’tiqod chorcho‘pga mixlangan Xudo jumbog‘iga ishonish emas, balki Allohning payg‘ambar orqali Quronda berilgan ko‘rsatmalariga bo‘ysunishdir. Bu ko‘rsatmalar odamlar uchun aniq va tushunarlidir. Ular oz sonli va og‘ir bo‘lmagan (shu sababli qatiy bajarilishi lozim bo‘lgan) ibodat qoidalari va nikoh, ajrashish, meros, jinoyat uchun jazo masalalariga doir huquqiy meyorlarga tegishlidir. Diniy talablarning soddaligi islomning ilohiy belgilanganlik haqidagi fundamental g‘oyasidan kelib chiqadi. Alloh o‘z rejalariga muvofiq ish ko‘radi va hamma narsani, hatto eng ahamiyatsiz voqealarni ham belgilaydi. Ilohiy qismatning muqarrarligi, insonning biron-bir amali o‘z-o‘zidan yuz bermasligi quyidagi misol bilan ko‘rsatiladi. Inson qalam bilan yozayotgan ekan, bu aslo uning amali emas, zero amalda Alloh bir vaqtning o‘zida to‘rt amal: 1) qalam bilan yozish istagi; 2) qalam bilan yozish qobiliyati; 3) qo‘l harakati; 4) qalam harakatini yaratadi. Bu amallar bir-biri bilan bog‘liq emas va ularning har biri zamirida Allohning Cheksiz irodasi yotadi.
Islom dinining xususiyati dunyoning diniy modeli musulmonlarning ijtimoiysiyosiy hayotidan mustahkam o‘rin olishini nazarda tutadi. Bu tizim xristianlik tizimidan mustahkamroqdir. U yangi, nodiniy sivilizatsiyaga o‘tish uchun zamin yaratmagani ayni shu holat bilan izohlanadi.
Umumiy holda diniy dunyoqarash odamlarning g‘ayritabiiy narsalar
(xudolar, «oliy aql», qandaydir absolyut va sh.k.)ga bo‘lgan e’tiqodiga asoslanuvchi tegishli xulq-atvori va o‘ziga xos harakatlaridir.
Agar mifologiyada ananaga, rivoyat qiluvchining, yani oqsoqolning obro‘siga e’tiqod kuchli bo‘lsa, dinda g‘ayritabiiy narsalarga e’tiqod birinchi o‘rinda turadi, oliy kuchlar nomidan rivoyat qiluvchi ruhoniylar obro‘si esa ikkinchi darajali rol o‘ynaydi.
Xullas, din murakkab manaviy tuzilma va ijtimoiy-tarixiy hodisa bo‘lib, unda e’tiqod muqarrar tarzda birinchi o‘ringa qo‘yiladi va hamisha bilimdan ustun turadi.
Dinning asosiy funksiyalari. Mif bilan taqqoslaganda, din funksiyalari murakkabroqdir. Din funksiyalari orasida quyidagilarni farqlash mumkin:
•dunyoqarashni shakllantirish funksiyasi butun borliq qachon va nima uchun paydo bo‘lgan va bunda g‘ayritabiiy kuchning roli qanday namoyon bo‘lgan, degan savollarga javob beradi;
•kommunikativ funksiyasi muloqot va shaxslararo aloqalarning muayyan tipini taminlaydi, jamiyatning jipslashuvi va yaxlitligiga ko‘maklashadi;
•tartibga solish funksiyasi odamlar xulq-atvorini tartibga soluvchi tegishli meyorlar va qoidalarni belgilaydi;
•kompensatorlik funksiyasi etishmayotgan axborot, diqqat-etibor, g‘amxo‘rlik o‘rnini to‘ldiradi, hayot manosi, istiqbollar va shu kabilarning yo‘qligini sezdirmaydi, yani insonning kundalik hayotda qondirilmagan ehtiyojlari o‘rnini to‘ldiradi.
Dinning asosiy ildizlari. Din qonuniy hodisa sifatida vujudga kelgan bo‘lib, u insonning g‘ayritabiiy narsalar va hodisalarga bo‘lgan e’tiqodini to‘yintiruvchi chuqur ildizlarga egadir.
Dinning psixologik ildizi avvalo inson tabiatida mavjud bo‘lib, u inson intellektining rivojlanish darajasi va tanqidiy fikrlash qobiliyatidan qatiy nazar, nafaqat tushunish, anglash, balki e’tiqod qilish istagi va hattoki ehtiyojining hamisha namoyon bo‘lishidir.
Dinning gnoseologik ildizlari oqilona bilim nuqtai nazaridan dunyo o‘z rangbarangligida insonga Cheksiz murakkab bo‘lib tuyulishida namoyon bo‘ladi. Forobiy fikricha “Din nazariy va amaliy qonunlar tuzilgan paytdagina odamlar e’tiqodi, talimi tarbiyasi yo‘llari ishlab chiqilgandagina paydo bo‘ladi va mustahkamlanadi. Ana shunday din tufayli omma baxt saodat uchun etarli bilim olishi mumkin”.1 Odamzot o‘zini qurshagan borliqni faqat qisman anglab etadi. Ayni shu sababli olam inson uchun sirlar va mo‘jizalarga to‘ladir. Odamzot o‘zi e’tiqod qiladigan ko‘p narsalarni faqat aqlga tayanib isbotlashga ham, rad etishga ham qodir bo‘lmaganidek, yuqorida zikr etilgan sirlar va mo‘jizalarga javob topishga ham (balki hozircha) qodir emas. Psixologlar qayd etganidek, «o‘ta mushkul vazifa aqlni o‘tmaslashtiradi», inson echimsiz muammolar qarshisida o‘zini ojiz his qiladi va aql dalillarini uydirma, g‘ayritabiiy narsalar bilan osongina to‘ldiradi.
Dinning ijtimoiy ildizlari jamiyatda doimo mavjud bo‘lgan tengsizlik, qashshoqlik va adolatsizlikni, odamlar qancha urinmasin o‘zgartira yoki enga olmaganligi bilan bog‘liq. Adolatsizlik va foniy dunyoning nomukammalligi tuyg‘usi chorasizlik va umidsizlikni yuzaga keltiradi, so‘nggi zikr etilgan tuyg‘ular osongina u dunyoda hayotning mavjudligiga bo‘lgan ishonchga aylanadi.
Vaholanki, har qanday din haqiqiy hayot u dunyodadir, deb o‘rgatadi. Muammolar, qiyinchiliklarga duch kelgan va real hayotda o‘ziga tayanch topa olmagan inson g‘ayritabiiy kuchlarga umid bog‘lab, narigi dunyoga murojaat etadi. Ularga e’tiqod qilib, odamzot taskin, tasalli topadi va oxir-oqibatda taqdirga tan beradi.
Dinning siyosiy ildizlari turli siyosiy kuchlarning dindan o‘z mayda-chuyda manfaatlarida foydalanish imkoniyati va shu tariqa uni bevosita yoki bilvosita qo‘llab-quvvatlashi orqali, uning jamiyatdagi roli va tasirini kuchaytirishida namoyon bo‘ladi. Shu manoda din va siyosat o‘rtasida ham uzviy va doimiy aloqa mavjud.
Dinning yashovchanligi shu darajada mustahkamki, hatto hozirgi zamon fanining muhim yutuqlari ham uning negiziga putur etkaza olgani yo‘q, ilmiy bilimning o‘sishi esa hatto olimlar orasida ham dindorlar va Xudoga ishonmaydiganlarning foiz nisbatini deyarli o‘zgartirmaydi. Masalan, tabiatshunoslik insoniyatga dunyoni bilish borasida Cheksiz imkoniyatlar yaratayotgani keng etirof etilgan 1916 yilda Jeyms Lyuba o‘z tadqiqotlarida AQSH olimlarining 40% Xudoga ishonishini asoslagan. 90-yillarning oxirida amerikalik tarixchilar E.Larson va I.Uitxem tomonidan o‘tkazilgan yangi tadqiqot- larda XX asrda amalga oshirilgan buyuk kashfiyotlar va fan yutuqlari tasirida olimlar dunyoqarashi qay darajada o‘zgarganini aniqlashga qaror qildilar. SHu bois ularning AQSH da tasodifiy tanlangan ijtimoiy fanlar namoyandalari va tabiatshunoslik vakillari orasida o‘tkazgan so‘rovi olimlarning 40% avvalgidek Xudoga va narigi dunyoda hayot mavjudligiga ishonishini ko‘rsatdi. Bunda Xudoga ishonmaydiganlar va ateistlar (Xudoning borligini inkor etuvchilar) soni ham deyarli o‘zgargan emas va bugungi kunda, avvalgidek, taxminan 45 va 15% ni tashkil etadi.
Davr, mamlakatlar va qit’alardan qatiy nazar, diniy dunyoqarashning yashovchanligi haqidagi umumiy xulosa O‘zbekistonda ham mavjud. XX asrda qariyb 80 yil dinni «fosh qilish» uchun mavjud barcha dalillardan foydalangan kurashchan ateizm sharoitida yashagan O‘zbekistonliklar orasida mamlakat aholisining uchdan ikki qismi o‘zini dindor deb hisoblagan.
Diniy e’tiqodlarning tarixiy shakllari. Insoniyat tarixiga ko‘p sonli turlituman dinlar malum. Xususan, madaniyat va bilimlar darajasi juda past bo‘lgan inson o‘ziga qudratli, yot va sirli bo‘lib tuyulgan tabiatning favqulodda kuchlariga qarshilik ko‘rsata olmagan ibtidoiy jamoa davrida dinning ancha sodda shakllari: fetishizm, animizm, totemizm, magiya va boshqalar yuzaga kelgan.
Fetishizm u yoki bu predmetni mo‘jizakor xislatlarga, odamlar hayotiga tasir ko‘rsatish qobiliyatiga ega deb hisoblaydi. Bunday predmet ilohiylashtiriladi, sig‘inish va topinish obektiga aylanadi.
Animizm (lot. anima – jon) – nafaqat odamlar, balki hayvonlar, predmetlar va borliq hodisalarini ham ruh, jon boshqarib turishiga ishonishdir. Animizm nuqtai nazaridan butun dunyo ruhli va jonli.
Totemizm negizini muayyan odamlar guruhining totem, yani sig‘inish obekti sanalgan ajdod deb elon qilinadigan u yoki bu hayvon, o‘simlik, predmet bilan umumiy kelib chiqishiga bo‘lgan ishonch tashkil etadi, zero totem mazkur jamoa yoki urug‘ning qudratli homiysi, himoyachisi hisoblanadi, uni oziq-ovqat va shu kabilar bilan taminlaydi. (Hindistonda Xonumon maymuni, sigir, Avstriyada kenguru, turli qabilalarda u yoki bu ilohiy predmet )
Magiya (yunon. mageia – sehrgarlik) ham ibtidoiy din shakllaridan biri bo‘lib, tabiatning okkult kuchlarini va Koinot qonunlarini ularni buzmasdan, binobarin, tabiatga zo‘rlik qilmasdan teran bilishdir. E.Blavatskaya qayd etishicha, «magiya» so‘zi tabiat haqidagi oliy bilimni va uni o‘rganishni, uning yashirin kuchlarini, har bir elementning negizini belgilovchi sirli, okkult qonunlarni teran tushunishni anglatadi. Bu so‘z qadimgi Oliy kohinlar unvonidan kelib chiqqan bo‘lib, ularni Maxa, Maglar yoki Maginslar deb, zarosizm izdoshlarini esa – Magistrlar («Meh ah» o‘zagidan - «buyuk, biluvchi, dono») deb ataganlar. Magiya deganda qadimda «yorug‘likka sig‘inish» sifatida mashhur bo‘lgan ibodatxonadan tashqarida sig‘inishni yoki jaholat va riyoning ziddi sifatidagi ilohiy manaviy donishmandlikni tushunganlar. Magiya va afsungarlik oddiy odamning kundalik hayotdagi ongi va tafakkuridan yuksakroq darajadagi ong osti sohasiga bog‘liq bo‘lgan va ruhiyatning botiniy qismi bilan ish ko‘rgan. Magiyani insonning yashirin qobiliyatlaridan foydalanish haqidagi fan yoki talimot deb nomlash mumkin. U ko‘p jihatdan intuitsiyaga asoslanadi. Zero intuitsiya insonning ko‘rish yoki eshitish qobiliyatidan ko‘proq darajada informativ xususiyatga ega. Energiya oqimlarining qutbliligi tufayli magiyada ikki mo‘ljal – oq va qora magiya haqida gapirish odat tusini olgan.
Qadimgi afsonalarga ko‘ra, inson gunoh qilganidan so‘ng dunyoviy jism kasb etganidek, maxfiy bilimlarni o‘z ichiga olgan ilohiy fanlar ham ularning transsendental mohiyatini ko‘zdan yashiruvchi qattiq qobiqqa o‘raldi. Shu tariqa alximiya kimyoga, astrologiya astronomiyaga aylandi.
Dinning ushbu qadimgi shakllari keyingi diniy e’tiqodlar negizini tashkil etdi va politeizm (ko‘pxudolik)da ham, monoteizm (yakkaxudolik)da ham u yoki bu darajada o‘z aksini topdi. Ular hozirda ham qisman mustaqil holda mavjuddir.
Taxminan 10 ming yil muqaddam, inson chorvachilik va ziroatchilik bilan shug‘ullanib, o‘troq hayot kechirishga o‘tgach, neoletik inqilob yuz berdi. Jamiyat rivojlanishining ayni shu bosqichida politeizm yuzaga keldi, chunki mehnatning ijtimoiy taqsimoti, hukmronlikka bo‘ysunish ruhlar va sanamlarga bo‘lgan ishonchga emas, balki xudolarga bo‘lgan e’tiqodga ko‘proq mos kela boshladi.
Keyingi davrlarda davlatchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi, qadimgi buyuk madaniyatlarning paydo bo‘lishi, quldorlik munosabatlarining shakllanishi, monarxiyalar tashkil topishi va shundan kelib chiqadigan yakkaboshchilikning yuzaga kelishi natijasida diniy dunyoqarashda ham bir xudoga sig‘inish tendensiyasi paydo bo‘ldi. Odamlar ko‘p sonli xudolar orasida kuch-qudratda yagona bir xudoni farqlab, shu tariqa dunyoviy podsho hukm suruvchi real hayot haqidagi o‘z tasavvurlarini yagona va qudratli xudo yashaydigan narigi dunyo bilan go‘yoki muvofiq holatga keltirdilar. Shu tariqa monoteistik dinlar (yunon. mono – bir va theos – xudo): iudaizm (mil. av. VII asr), buddizm (mil. av. VI-V asrlar), xristianlik (I asr) va islom (VII asr) vujudga keldi. Xullas, har bir din ma’lum falsafaga asoslanadi.
Haq dinning asosi to‘g‘ri (analitik) falsafadir, haq bo‘lmagan dinning asosi esa yolg‘on falsafadir, yoki yolg‘on muhokamalar ustiga qurilgan qarashlardir1.
Falsafiy dunyoqarash. Taxminan 3000 ming yil muqaddam dunyoqarashning uchinchi shakli –falsafa paydo bo‘lishi uchun zarur shart-sharoit Evropa va Osiyoda deyarli bir vaqtda yuzaga keldi. Dunyoqarashning avvalgi shakllari – mif va dindan farqli o‘laroq, falsafa dunyoni e’tiqod va tuyg‘ularga tayanib emas, balki aql va bilimlarga tayangan holda tushuntiradi.
Falsafa Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo va qadimgi Yunonistonda taxminan bir vaqtda avvalo dunyoni oqilona anglash usuli sifatida vujudga keldi. Bu vaqtga kelib mif va din o‘zlarining tayyor va uzil-kesil javoblari bilan insonning bilimga nisbatan tinimsiz kuchayib borayotgan qiziqishini qondira olmadi. Shuningdek ular sezilarli darajada o‘sgan va murakkablashgan tajriba va bilimlarni umumlashtirish, tizimga solish va avlodlarga qoldirish vazifasining ham uddasidan chiqolmay qoldi.
Taniqli nemis faylasufi Karl Yaspers fikricha, bu davrda (uni faylasuf
«dunyoviy vaqt» deb ataydi) insoniyat o‘z rivojlanishida katta burilish yasagan. Osoyishtalik va barqarorlik ruhi bilan yo‘g‘rilgan mifologiya davri nihoyasiga etdi, oqilonalik va oqilona tekshirilgan tajribaning mifga qarshi kurashi natijasida u astasekin chekina boshladi. «Jahon tarixi o‘qini taxminan miloddan avvalgi 500, 800 va 200 yillar oralig‘ida yuz bergan manaviy jarayon bilan bog‘lash o‘rinli bo‘lsa kerak, - deb yozadi K.Yaspers. – Shu davrda tarixda eng katta burilish yasaldi. Hozirgi tipdagi inson va ilk faylasuflar paydo bo‘ldi. Inson ayrim individuum sifatida o‘zo‘zida tayanch izlashga jurat etdi. Xitoy zohidlari, Sharq mutafakkirlari, Hindiston tarki dunyochilari, Yunoniston faylasuflari va Isroil avliyolari e’tiqodi o‘z talimotining mazmuni va ichki tuzilishiga ko‘ra bir-biridan qay darajada farq qilmasin, o‘z mohiyatiga ko‘ra yaqindir. Endi inson botiniy darajada o‘zini dunyoga qarshi qo‘yishi mumkin bo‘ldi. Inson o‘zida unga dunyodan va o‘z-o‘zidan yuksakroq ko‘tarilish imkonini beruvchi ichki salohiyatni kashf etdi»1.
Yuz bergan o‘zgarishlarning yana bir sababi shundaki, mifologiya olish, rivojlantirish va tushuntirish uchun navbatdagi miflar emas, balki tabiiy qonuniyatlar va tabiiy-sababiy bog‘lanishlarga murojaat qilish talab etilgan ilmiy bilim kurtaklari bilan to‘qnashdi. Pirovardida odamlar dunyoqarashida nisbatan qisqa vaqt ichida tub o‘zgarishlar yuz berdi; unda bilim, tafakkur, tahliliy fikrlash tobora muhimroq rol o‘ynay boshladi, ular sirtdan olingan axborotni sezgilar va emotsiyalar darajasida idrok etishga asoslangan har xil e’tiqodlarni chetga chiqarib qo‘ydi. Faqat so‘zlariga ishonish kerak bo‘lgan ota, kohin, ruhoniy o‘rnini, savollar beruvchi va anglashga chorlovchi muallim faylasuf egalladi. U shubha urug‘ini sochib, qiziqish uyg‘otdi va: «Ishonma, balki o‘zing fikr qil!», deya davat etdi.
Faylasuf tafakkurni xurofot va bidatlardan tozalab, uni erkinlashtirdi va mifologik yoki diniy dunyoqarashga mutlaqo xos bo‘lmagan tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirdi. Ajdodlardan meros qolgan «donishmandlik» manbai sanaluvchilar, tayyor bilimlar va shak-shubhasiz haqiqatlarni e’tiqod sifatida qabul qilishga chorlovchilardan farqli o‘laroq, faylasuf savollarni tariflashni va avvalo sog‘lom fikr va o‘z aql-zakovatining kuchiga tayanib, ularga javob qidirishni o‘rgatatdi.
Demak, falsafa dunyoqarash shakli sifatida olamni inson va dunyoning o‘zaro munosabatlari nuqtai nazaridan o‘rganadi. Dunyoqarash obekti – butun dunyo, biroq uning predmeti – tabiat dunyosi va inson dunyosining yoki, antik falsafa tabiri bilan aytganda, makrokosmos va mikrokosmosning o‘zaro munosabatidir. Bundan uning muammolari doirasi kelib chiqadi. Insonning dunyodagi o‘rni qanday? Umuman, dunyoning o‘zi nima? Inson hayotining mazmuni nimadan iborat? Vaqt, makon va harakat nima?
Ammo bu muammolar dunyoqarashning falsafiy shaklini ham qiziqtiradi. Bu holda falsafaning dindan farqi nimada?
Bu erda biz avvalo shuni qayd etishimiz mumkinki, falsafa dunyoni o‘zlashtirishning nazariy usullari qatoriga kiradi. Nazariy usul obektdan ongli ravishda «uzoqlashadi». Dunyoga nazariy munosabat subekti – dunyoni
tushunchalar yordamida anglashga harakat qilayotgan inson. Falsafa dunyoni fikrda, so‘zda gavdalantiradi. Falsafaning har qanday shakli bunday imkoniyatga ega. Binobarin, dunyo haqidagi falsafiy tasavvur zamirida bilim yotadi. Ayni vaqtda, falsafa bu bilim inson dunyosiga tashlangan bir nazar ekanligini tushunadi. Shu sababli u dunyo haqidagi bilim bilan bir qatorda insonning dunyoga munosabatini ham shakllantiradi.
Borliq tushunchasi dunyo falsafiy manzarasining bosh tamoyili sifatida amal qiladi. Ayni shu tushuncha yordamida inson o‘zining dunyodagi o‘rnini anglab etishga harakat qiladi.
Borliqni falsafiy tushunishdan ko‘p sonli narsalar, jarayonlar, holatlar, strukturalar, tizimlarning barcha shakllarini o‘z ichiga olgan yaxlit bir butun dunyo haqidagi tasavvur kelib chiqadi. Borliq shakllarining rang-barangligi bu shakllarni birlashtiruvchi narsa bormi, butun Cheksiz rang-barang dunyoning birligi to‘g‘risida so‘z yuritish mumkinmi, degan savolni o‘rtaga tashlashni nazarda tutadi.
Bunday birlik haqidagi g‘oya barcha mavjud narsalarning umumiy negizi to‘g‘risidagi tasavvurning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu tasavvurni belgilash uchun falsafada substansiya kategoriyasi qabul qilingan. Bu kategoriya o‘zini namoyon etuvchi narsalar, hodisalar, voqealar va jarayonlarning ichki birligini qayd etadi. Shunday qilib, substansiya nafaqat umumiy izchil tamoyil, balki faollik funksiyasi sifatida ham tushuniladi.
Dunyoning birligini bitta substansiyadan kelib chiqib tushuntiruvchi falsafiy ta’limotlar monizmga kiradi. Biroq substansiya har xil tushunilishi: yo unda inson ongidan qati nazar mavjud bo‘lgan haqiqiy dunyo negizini ko‘rish, yo uni ongni yaratgan dunyo bilan tenglashtirish, ya’ni substansiyada materiya yoki ruhni ko‘rish mumkin. Bunga mos ravishda materialistik va idealistik monizmni farqlash lozim. Monizmga ikki substansiyaning mushtarakligi g‘oyasidan kelib chiqadigan dunyoning dualistik talqini qarshi turadi. Birinchi substansiya moddiy borliq sohasini, ikkinchi substansiya – ruhiy sohani birlashtiradi.
Substansiyaning faolligi va o‘ziga xosligi haqidagi falsafiy g‘oyadan dunyoning atributliligi muammosi kelib chiqadi. Atribut tushunchasi obektning zarur, ajralmas, muhim xossasini qayd etadi. Ayrim falsafiy tizimlarda harakat materiyaning muhim atributi hisoblansa, ayrim tizimlarda – makon va vaqtning ko‘lamliligi yoki tafakkur va hokazolar shu vazifani bajaradi. Barcha hollarda harakat muammosini echishga to‘g‘ri keladi. Bunda harakat deganda har qanday o‘zgarish tushuniladi. Elementar zarralarning bir-biriga o‘tishi, moddiy dunyoning kengayishi, organizm hujayralarida moddalar almashinuvi, tafakkur jarayoni – bularning barchasi harakatdir. Dunyo harakatsiz mavjud bo‘lishi mumkin emas. Boshqacha aytganda, harakat dunyo kabi mutlaq va abadiydir.
Harakat turlarining rang-barangligi makon va vaqt kabi umumiy shakllar orqali yaxlitlik kasb etadi. Makonda sistemalar, makrosistemalar va megasistemani tashkil etuvchi struktura elementlari va strukturalarning sinxron o‘zaro aloqasi qayd etiladi. Vaqtda sistemaning diaxron o‘zgarishi, rivojlanishi va buzilishi qayd etiladi.
Makon va vaqt – borliqning umumiy shakllari, uning muhim atributlari. Dunyoda makon va vaqt xossalariga ega bo‘lmagan moddiy tizimlar mavjud emas. Makon barcha moddiy tizimlardagi elementlarning ko‘lamliligi, strukturaliligi, mavjudligi va o‘zaro aloqasini tavsiflaydi. Vaqt – materiya borlig‘ining materiya mavjudligining davomiyliligi, moddiy tizimlar o‘zgarishi va rivojlanishida holatlar almashuvining ketma-ketligini ifodalovchi shakldir.
Makon va vaqtning umumiy xossalariga quyidagilar kiradi: obektivlik, harakatlanuvchi tizimlarga bog‘liqlik, uzluklilik va uzluksizlik, cheksizlik (vaqtning cheksizligi) va cheklilik (makonning cheklanganligi).
Makon va vaqt umumiy xossalar bilan bir qatorda, ayrim o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Masalan, makonga ko‘lamlilik, uch o‘lchovlilik xos. Bundan tashqari, moddiy tizimlar makoni simmetriya va asimmetriya, tashqi shakl va o‘lchamlar, joylashgan o‘rni, modda va maydonning taqsimlanishi, ularni boshqa tizimlardan ajratuvchi chegara bilan tavsiflanadi. Bu xossalarning barchasi obektlar strukturasi va tashqi aloqalari, ularning harakat tezligi, tashqi maydonlar bilan o‘zaro aloqasi xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Har bir moddiy tizimning maydoni mutlaqo berk emas, u uzluksiz boshqa tizim maydoniga o‘tadi. Bundan amalda makonning ko‘p aloqaliligi, miqdor va sifat jihatlaridan tuganmasligi kelib chiqadi.
Vaqtning xossalariga davomlilik, sistemalar harakati, shuningdek makon bilan uzluksiz bog‘langanlik kiradi. Davomlilik birin-ketin yuzaga keluvchi vaqt lahzasi yoki oralig‘idan tashkil topadi. Ular jamuljam holda obektning mavjudlik davrini tashkil etadi. Vaqtning o‘ziga xos ko‘lamliligi sifatida amal qiluvchi davomlilik materiya va harakatning umumiy saqlanishi bilan belgilanadi. Har bir obektning mavjudlik vaqti chekli va uzluklidir, chunki u mavjudlikning boshi va intihosiga ega. Biroq obektni tashkil etuvchi moddiy substansiya yo‘qdan bor bo‘lmaydi va yo‘q bo‘lib ketmaydi, balki faqat o‘z borlig‘ining shaklini o‘zgartiradi. Materiya va harakatning umumiy saqlanuvchanligi ularning mavjudlik vaqti uzluksiz bo‘lishini taminlaydi va bu uzluksizlik mutlaq xususiyat kasb etadi, uzluklilik esa nisbiy bo‘ladi.
Makon va vaqt xususiyatlari namoyon bo‘lish shakllarining rang-barangligi dunyoning mutlaq rang-barangligi, uning sifat jihatidan cheksizligi faqat nisbiy holatlarning cheklanmagan miqdorida ro‘yobga chiqishi mumkin va o‘z navbatida, nisbiy holatlar va dunyo tizimlarining cheklanmagan miqdorigina dunyoning mutlaq cheksizligi va rang-barangligini ifodalashga qodir, degan xulosaga olib keladi.
Dunyoni falsafiy idrok etishning o‘ziga xos xususiyati, dunyoni bilish, sezish, ko‘rish va tushunishning butunlay yangi sohasi – falsafa vujudga kelishida namoyon bo‘ladi. Darhaqiqat falsafa – bu nafaqat u yoki bu odam dunyoqarashining shakli, balki ijtimoiy ong shakli, odamlar borlig‘i va bilishining umumiy tamoyillari, ularning dunyoga munosabati aks etuvchi, tabiat, jamiyat, tafakkurning eng umumiy qonunlari kashf etiluvchi va tariflanuvchi manaviy faoliyatdir. Ya’ni bu dunyoga va insonning undagi o‘rniga nisbatan qarashlarning umumiy tizimidir. Bunday qarashlar zamirini savollar va insonning ularga javob topish istagi yotuvchi oqilona yo‘l bilan olingan bilimlar majmuini tashkil etadi. Ammo bilish shunday bir tabiatga egaki, bir savolga javob ko‘pincha boshqa bir talay savollarni yuzaga keltiradi va bazan muammoga nafaqat oydinlik kiritmaydi, balki uni yanada chigallashtirib, insonning qiziquvchanligini oshiradi va yangi tadqiqotlarga davat etadi. Xullas, bunda ijod, tinimsiz izlanish, yangilikka intilish muhim o‘rin egallaydi.
Agar mifologiya va dinda javobga urg‘u berilsa, bilishning butun mazmuni unda mujassamlashsa, falsafada savol, masala birinchi o‘rinda turadi. U to‘g‘ri va yaxshi tariflangan bo‘lsa, muammoning mohiyati aniq aks etadi. Savol, masala insonni ijodga rag‘batlantiradi, toki unga qoniqarli javob olinib, haqiqatning tagiga etilganiga ishonch paydo bo‘lmagunicha insonni izlanishga davat etadi. Bunda savolning o‘zi, muammoning qo‘yilishi javobdan kam ahamiyat kasb etmaydi, bazan undan ham muhimroq deb qaraladi.
Shuni ham qayd etib o‘tish lozimki, falsafa, garchi muayyan natijalarga, mukammal ta’riflarga, uzil-kesil xulosalarga intilsa-da, lekin, shuning o‘zi bilan kifoyalanmaydi. Falsafani avvalo inson madaniyati sohasida yuz berayotgan, turli qarama-qarshiliklar va o‘zaro ta’sirlar bilan uzviy bog‘liq va ayni vaqtda o‘zga sohalarga o‘tish va ularda gavdalanish qobiliyatiga ega bo‘lgan ma’naviy jarayon sifatida tushunish lozim.
Bundan xulosa shuki, falsafiy mushohada yuritish savol berish, shubha qilish, javoblar izlash va kuni kecha yechilgan deb hisoblangan, shak-shubhasiz bo‘lib tuyulgan masalalarga qaytish demakdir. Falsafa uchun «boqiy», uzil-kesil aniqlangan haqiqatlar, «noqulay», «ilmoqli» savollar yoki man etilgan mavzular mavjud emas. Falsafa savollar berish, narsalar va hodisalar mohiyatini anglashga urinish orqali bilish doirasini kengaytirishga harakat qiladi.
Xullas, falsafa haqiqat qanday bo‘lsa, uni shunday ifodalab ko‘rsatishdir, din esa –uning ramziy, timsoliy aks etishi. Falsafa asos va mohiyat bo‘lsa, din timsol va shakl. Dialektik munozara usuli jamiyatning kam sonli ayonlari uchun kerak. Vahiy yo‘lidagi ifoda – xalq ommasining idroki, tarbiya va talimi uchun kerak.
Falsafaning mazmuni va bosh vazifasi haqidagi qarashlar. Falsafani odatda davrning fikrlardagi in’ikosi, o‘z davrining ma’naviy kvintessensiyasi deb ataydilar. Falsafaning mazkur tavsifidan uning olamshumul vazifasi – o‘z davrining jarchisi sifatida amal qilish, ma’naviy-tarixiy o‘zgarishlar bilan hamqadam va hamnafas bo‘lish kelib chiqadi. Bu erda falsafaning hayot bilan chambarchas aloqasi ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Voqelikni tushunish va tushuntirish falsafaga qo‘yiladigan asosiy talabga aylanadi. Davrning haqqoniy manzarasini yaratish kelajakning spekulyativ sxemalarini yaratishga barham beradi, borliqning mazmun va mohiyatini anglab etishga keng yo‘l ochadi.
Falsafa o‘z davri ma’naviy madaniyatining markazi vazifasini bajarish orqali koordinatalar abadiy tizimini yaratishga yordam beradi, davr saboqlarini aniqlash va tushuntirish yo‘li bilan inson tafakkuriga bo‘lgan ishonchni mustahkamlaydi.
Qadim zamonlarda Platon shunday degan edi: «Toki davlatlarda faylasuflar podsholik qilmas ekanlar yoki hozirgi shohlar va podsholar oqilona falsafiy mulohaza yuritishni o‘rganmas va davlat hokimiyati bilan falsafaning mushtarakligi qaror topmas ekan, davlat yovuzliklardan xalos bo‘la olmaydi».
Boesiy poetik intuitsiyasida falsafa o‘ng qo‘lida kitob, chap qo‘lida esa saltanat hassasi – skipetr tutgan Iloha obrazida gavdalanadi. Bu timsollarning mavjudligi tasodifiy bir hol emas. Falsafa bilim berish bilan bir qatorda, dunyoni oqilona boshqaradi va skipetr bu fikrni tasdiqlaydi.
Qadimgi yunon falsafasida bilim va xulq-atvor oliy ideali donishmandlik tushunchasi bilan bog‘lanadi. U inson aqliga abadiyat va cheksizlik sari yo‘l ochadi, o‘tkinchi narsalarga sabr-toqatlilikni o‘rgatadi. Aynan donishmandlik yordamida inson munosib va to‘laqonli hayotga erishishi mumkin. Donishmandlikka intilayotgan odam har doim narsalar va hodisalar tabiatiga mos ravishda ish ko‘rishi lozim.
Platon inson tanasi haqida gap borganda tabiblarni, o‘simliklar to‘g‘risida so‘z yuritilganda esa – ziroatchilarni donishmandlar deb ataydi. U o‘zining «ideal davlat» haqidagi nazariyasida jamiyatni uch tabaqaga: davlat arboblari – faylasuflar; soqchilar (harbiylar); dehqonlar va hunarmandlarga ajratadi, bunday davlatda donolik, jasorat, sabr-bardoshlilik va adolat kabi to‘rt tamoyil ustuvor bo‘lishi lozimligini takidlaydi.
Aristotel insonning qadr-qimmati uning aqliy faoliyatida ko‘zga tashlanadi, deb hisoblaydi. O‘z davrining eng dono kishilaridan biri bo‘lgan Sitseron falsafaning mohiyatini quyidagicha tushuntiradi: «Falsafa (donishmandlik), qadimgi faylasuflar tabiri bilan aytganda, ilohiy va insoniy qilmishlarni ularning sabablari va mohiyatlari nuqtai nazaridan bilishdir» .
Sofistlar falsafani dunyoviy donishmandlik, mulohaza yuritish sanati sifatida tushungan bo‘lsalar, stoiklar donishmandlikning «amaliy maqsadlari»ga, yani o‘z hayotini oqilona tashkil etishga qaratganlar. Faylasufning so‘zlari insonni azobuqubatlardan forig‘ etishiga Epikurning ishonchi komil bo‘lgan.
Qadimgi xitoy falsafasida donishmand-faylasuf «szi», ya’ni o‘g‘il, bola deb atalgan. «Tyan sze» - «Osmon o‘g‘li» degan ism ostida yangi podsho paydo bo‘lishi bilan donishmand-faylasufning unga mos keladigan, «szyun szi» - «podsho o‘g‘li» g‘oyalarini targ‘ib qiluvchi tipi ham paydo bo‘lgan. Qadimgi Xitoy falsafasining muhim mezoni – «ideal munosabatlar qonuni»ga odamlar o‘rtasida, oilada, jamiyatda, davlatda rioya qilish inson hayotining mazmuni hisoblangan; bunga jamiyatda qabul qilingan meyorlar, qoidalar, rasm-rusumlar va shu kabilarga izzatikrom bilan yondashish imkoniyat yaratgan. Boshqacha aytganda, inson o‘z shaxsiy hayotini doim jamiyat ravnaqi, kamoloti bilan o‘lchashi lozim, xususan, u keyinchalik oila va davlatni takomillashtirishga harakat qilish uchun o‘zini kamol toptirishi darkor . qadimgi xitoy falsafasining buyuk namoyandasi Konfutsiy
(miloddan avvalgi 551-479 yillar) shunday deb saboq beradi: «qilmishlarning asoslari va tamoyillarini o‘rgansang, yaxshilik va yomonlik haqidagi fikrlaring (axloqiy bilimlar) barkamollikning eng so‘nggi darajasiga yetadi. Niyatlar sof va xolis bo‘lsa, qalb rostgo‘y va samimiy bo‘ladi. qalb rostgo‘y va samimiy bo‘lsa, inson to‘g‘ri yo‘lga kiradi, kamol topadi. Inson to‘g‘ri yo‘lga kirsa va kamol topsa, oilada tartib o‘rnatiladi. Oilada tartib hukm sursa, xalqlarni boshqarish osonlashadi. Xalqlarni boshqarish osonlashsa, butun dunyo tinch-totuv yashaydi»1. qadimgi xitoy faylasuflaridan yana biri – Lao szi (miloddan avvalgi VI asr boshlarida yashagan): «Boshqalarni biluvchi – oqil, o‘zini biluvchi – donishmanddir», deb o‘rgatadi.
Donishmandlikning tarixan shakllangan gnoseologik, axloqiy va ekzistensial xususiyatlari hozirgi vaqtda ham saqlanib qolmoqda va etibordan soqit etilishi mumkin emas. Donishmandlik fenomeni haqida umumiy tasavvur hosil qilish yo‘lidagi izlanishlar quyidagi natijalarga olib keladi. Donishmandlik kundalik hayotdagi mulohazakorlikka qarama-qarshi qo‘yiladi. U mutlaqo go‘zal va mutlaqo adolatli dunyoning mohiyatini intellektual anglab etishga intilish sifatida, haqiqatni qaror toptirish yo‘lida beg‘araz xizmat qilish sifatida tushuniladi. Bu nainki to‘liq bilim, balki manaviy barkamollik, ruhning ichki yaxlitligi hamdir. Bu shunday bir e’tiqodki, unga erishishda insonning butun mohiyati ishtirok etadi. Donishmandlik belgisi sifatida meyor hissi amal qiladi. Uni intuitiv aniqlash «hayot haqiqati»ni anglab etish sifatida namoyon bo‘ladi. Etuklik donishmandlikning zaruriy sharti hisoblanadi. qisqa va lo‘nda hikmatlarda o‘z ifodasini topuvchi donishmandlik har bir xalq hayotida mavjud bo‘ladi, maslahatlar va pand-nasihatlarning keng to‘plami vositasida uni g‘amxo‘rlik bilan qo‘llab-quvvatlaydi. qadimgi afsonalar, rivoyatlar va hikmatlar ko‘rinishida u avloddan-avlodga o‘tadi va ulardan har birining hayot yo‘lini engillashtiradi.
Yangi davrda fransuz olimi Rene Dekart (1596–1650) har qanday mamlakat aholisining grajdanlik va o‘qimishlilik darajasi bu erdagi falsafiy tafakkur darajasi bilan belgilanadi, degan fikrni ilgari surgan . Ingliz faylasufi David Yum (1711– 1776) falsafaga bo‘lgan munosabat asosida millatga «tashxis» qo‘yish mumkinligini isbotlashga harakat qilgan. Mutafakkirning fikricha, falsafiy bilimga qiziqishning yo‘qligi millat tafakkurining cheklanganligi alomatidir.
Falsafani ko‘pincha «tafakkur maktabi» deb ataydilar. U bir qolipda fikrlash uslubi tugagan, oydek ravshan bo‘lgan narsa shubha va taajjub uyg‘otgan joyda boshlanadi. Inson hayot mazmuni bilan bog‘liq masalalar (Immanuil Kant tilida ular quyidagicha yangraydi: «Men nimani bilishim mumkin?», «Men nima qilishim kerak?», «Men nimaga umid qilishim mumkin?», «Inson nima?») ustida bosh qotira boshlagani zahoti u darhol falsafaga «asir» tushadi, borliqni falsafiy anglab etish sohasiga kirib qoladi. Ingliz faylasufi Tomas Gobbs (1588–1679): «Falsafa sening tafakkuring farzandi... va sening o‘zingda yashaydi» , deganida, bizningcha, to‘la haq bo‘lgan. Darhaqiqat, falsafiy mulohaza yuritish har bir insonga xos xususiyat. Zero hayotning mazmuni, erkinlik, adolat va umrboqiylik haqida mulohaza yuritishni biron-bir insonga taqiqlash mumkin emas.
Falsafa borliqni bilish, asoslar va birinchi tamoyillarni tadqiq etish bilan shug‘ullanadigan alohida soha sifatida, his etish, mushohada yuritish va tasavvur qilish tarzida amal qiladigan oddiy ongdan farqli ravishda, tushunchalar vositasida bilishni nazarda tutadi. Tushunchalar bilan ish ko‘rish sanati zaruriy aloqalar va sababiy bog‘lanishlarni aniqlashni, hayot taassurotlarining xaotik tasodifiy oqimini tartibga solishni talab qiladi. Mulohaza kuchini tarbiyalash etiborni jamlash, uni predmetga qaratishni nazarda tutadi. Tafakkur intensional, yani u muayyan predmetga qarab mo‘ljal oladi. Tafakkur predmetning tabiati haqidagi tasavvurga mos ravishda mulohaza yuritadi. Predmetni o‘zida «idrok etgan» kishigina mazkur predmet o‘zi haqida so‘zlovchining tili bilan gapirishiga umid qilishi mumkin.
Falsafaning predmeti. Falsafa predmeti uning rivojlanish davri mobaynida uzluksiz o‘zgarib turgan, asosiy masala esa o‘zgarishsiz qolgan, degan fikr real asoslardan xoli emas. Falsafa muammolari uning predmeti bilan belgilanadi. Malumki, falsafa predmeti tarixiy rivojlanish jarayoni mobaynida sezilarli darajada o‘zgargan. Falsafiy fanlarning har biri: ontologiya, gnose¬ologiya, etika, estetika, mantiq, siyosatshunoslik, falsafa tarixi ham o‘z alohida predmetiga ega. Shu manoda «dunyo – inson» munosabatlari tizimidagi umumiylik falsafaning predmeti hisoblanadi, degan fikr mazkur talablarga javob beradi.
Endi «Falsafa nimani o‘rganadi?», degan savolni berishimiz mumkin. Insonda bilishga qiziqish uyg‘otadigan, mifologiya, din yoki fan javoblaridan qoniqmagan insonning o‘ziga ma’lum bilimlar va tajribaga, muayyan e’tiqod, ishonch va intuitsiyaga tayangan holda oqilona asoslangan javoblar berishga harakat qiladigan, savollar tug‘diradigan har qanday obektiv va subektiv borliq falsafaning predmeti hisoblanadi. Boshqacha aytganda, inson o‘z qiziqishi obekti haqida muayyan tasavvur hosil qilish maqsadida savol berishga asos bo‘lishi mumkin bo‘lgan hamma narsa falsafaning predmetidir. Shu munosabat bilan u yoki bu odamning falsafiy qarashlari haqida va hatto uning falsafasi to‘g‘risida so‘z yuritish mutlaqo o‘rinli bo‘ladi va bunga biz kundalik hayotda tez-tez duch kelamiz.
Biroq ayni holda bizni fan sifatidagi, ayrim insonning emas, balki butun jamiyatning rivojlanish mahsuliga aylangan ijtimoiy hodisa sifatidagi falsafa qiziqtiradi va ayni shu sababli yuqorida keltirilgan tarifda «inson» tushunchasi yig‘ma manoda qo‘llanilgan. Bu erda shuni takidlab o‘tish lozimki, garchi falsafaning predmetiga biz umumiy nuqtai nazardan ancha keng tarif bergan bo‘lsak-da, ayrim tarixiy davrlarda odatda u yoki bu sabablarga ko‘ra muayyan masalalar doirasi falsafiy tadqiqotlarda birinchi o‘ringa chiqadi.
Masalan, qadimgi Yunonistonda kosmotsentrizm ilk falsafiy talimotlarning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, bunda asosiy etibor «kosmos», «tabiat»ni anglab etishga qaratilgan. Keyinchalik, qadimgi yunon shahar-polislari ravnaq topgan davrda faylasuflar diqqat markazidan ijtimoiy muammolar, axloq, davlat qurilishi masalalari o‘rin oldi. Evropada xristianlikning, Sharqda islom dinining vujudga kelishi va mustahkamlanishi natijasida o‘rta asrlar falsafasi teotsentrik (yunon. theos – markazdan o‘rin olgan xudo) xususiyat kasb etdi, yani Xudo va u yaratgan olam falsafiy qiziqishlarning asosiy predmetiga aylandi. Uyg‘onish davrida falsafa sanat (estetika)ga va ko‘p jihatdan insonga murojaat qilindi.. Yangi davr deb nomlanuvchi XVII-XVIII asrlarda falsafa tobora kuchayib borayotgan fan bilan uzviy bog‘landi, natijada falsafiy tadqiqotlarning diqqat markazidan bilish va ilmiy metodlar masalalari o‘rin oldi.
XIX asrning ikkinchi yarmida yuz bergan «klassik falsafa» va ratsionallik inqirozi irratsionallik, intuitivlik, ongsizlik muammolarini namoyon etdi, XX asrning birinchi yarmida ular «noklassik falsafa» tahlilining asosiy predmetiga aylandi, bu esa, o‘z navbatida, matnlar mantig‘i, tili, ularni talqin qilish va sharhlashga alohida qiziqish uyg‘onishiga olib keldi. XX asrning so‘nggi o‘n yilliklarida hozirgi madaniyatdagi inqiroz hodisalarini va yangi axborot texnologiyalarining, shuningdek ommaviy kommunikatsiya vositalarining jadal suratlarda rivojlanishi bilan belgilangan muammolarni kun tartibiga qo‘ygan postnoklassik falsafa shakllandi. Bu falsafa vakillari «tarixiy rivojlanishning tugallanganligi», barcha manolar va g‘oyalar «aytib bo‘linganligi» haqida mushohada yuritib, inson o‘ziga yog‘ilayotgan axborotga ishlov berishga qodir emasligiga etiborni qaratar ekan, notizimlilik, Evropa ananaviy falsafiy bilimining negizlari, qadriyatlari va chegaralarini o‘zgartirish g‘oyasini ilgari surdilar.
Nihoyat, XX-XXI asr chegarasida eng yangi falsafada birinchi o‘ringa chiqqan va eng muhim mavzular qatoridan o‘rin olgan yana bir mavzu globallashuv jarayonlarining mohiyatini va ularning rivojlanish yo‘nalishini aniqlashga alohida etibor qaratildi. Bu jarayonlar hozirgi vaqtda jamiyat hayotining deyarli barcha jabhalarini qamrab oldi va davrimizning olamshumul muammolarini yuzaga keltirdiki, ularning nazariy va amaliy echimini topish bu muammolarni shu jumladan falsafiy darajada anglab etishni ham nazarda tutadi. Xalqaro miqyosda alohida etibor berish va kelishilgan harakatlarni taqozo etuvchi eng muhim muammolar qatoriga ekologiya, demografiya, xavfsizlik, xalqaro jinoyatchilik, energetika resurslari, qashshoqlikka chek qo‘yish muammolarini kiritish mumkin.
Ko‘rib turganimizdek, falsafaning predmetini qandaydir bitta, qatiy cheklangan, muayyan masalalar doirasi bilan bog‘lash mumkin emas. U vaqt omiliga va obektiv sabablar to‘plamiga qarab, doim u yoki bu muammo yoki ularning muayyan majmui tarzida birinchi o‘ringa chiqadi. Ammo bu boshqa mavzular, masalalar va muammolar o‘z ahamiyatini yo‘qotadi va falsafa chegarasidan chetga chiqadi, uning tahlil predmeti bo‘lmay qoladi, degan manoni anglatmaydi. Bosh mavzularni ikkinchi, uchinchi yoki undan ham keyingi o‘ringa surib qo‘yadi, ular muayyan davrda va tegishli sharoitda falsafiy diqqat markazidan o‘rin olish yoki falsafiy muammolarning ustuvorliklar yunalishi bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilish uchun o‘z vaqtini «kutib», go‘yoki panada turadi, desak, to‘g‘riroq bo‘ladi. Ayni shu sababli biz falsafa tarixida qiziqishlardagi ustuvorliklarning muttasil o‘zgarishini, u yoki bu masala bosh masalaga aylanishi, falsafiy hamjamiyatning asosiy etibori malum vaqt mobaynida unga qaratilishini ko‘ramiz.
Falsafaning asosiy masalalari. Falsafaning uzoq tarixiga umumiy nazar tashlasak, olam va insonning kelib chiqishi, rivojlanishi va mohiyatiga, shuningdek, hayotning manosi, inson bilishining tabiatiga tegishli «boqiy» falsafiy muammolar deyarli barcha falsafiy talimotlarda u yoki bu tarzda mavjudligini, turli falsafiy asarlarda, ular aynan kimga qarashliligi va qaysi davrga mansubligidan qatiy nazar, qisman yoki, aksincha, atroflicha muhokama qilinishining guvohi bo‘lishimiz mumkin. Darhaqiqat, ong, tafakkur, ruh, ideallik va ularning materiya, tabiat, borliq bilan o‘zaro nisbati masalalariga o‘z munosabatini bildirmagan yoki, o‘z mulohazalari va xulosalarida shubha qilmagan faylasufni topish mushkul. Bu hol o‘z vaqtida olimlar tomonidan «falsafaning asosiy masalasi»ni tariflashiga turtki bergan bo‘lib, unda ikki jihat alohida ajralib turadi.
Birinchi jihat moddiylik va ideallikning o‘zaro nisbatiga tegishli. Savol shunday qo‘yiladi: «Materiya birlamchimi yoki ruh (ong)mi?» yoki, «Tafakkur va borliqning nisbati masalasi butun, ayniqsa, eng yangi falsafaning buyuk asosiy masalasidir».
Ikkinchi jihat birinchi jihat bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, quyidagicha tariflanadi: «Dunyoni bilish mumkinmi?» Boshqacha aytganda: «Biz haqiqiy dunyo haqidagi o‘z tasavvurlarimiz va tushunchalarimizda borliqni to‘g‘ri aks ettirishga qodirmizmi?».Bu masalada materialistlar va idealistlarning qarashlari ziddiyatli xarakterga egadir.
U yoki bu faylasuflar savolning birinchi qismiga qanday javob berishiga qarab, -dunyo azaldan moddiy, ong esa bu materiyaning mahsulidir, deb hisoblovchilar materialistlar va dunyo zamirida materiyadan oldin paydo bo‘lgan va uni yaratuvchi ideal narsalar va hodisalar yotadi, degan fikrni himoya qiluvchi idealistlarga ajratiladi.
Bunda idealizmning ikki turi – obektiv va subektiv idealizm farqlanadi. Obektiv idealistlar - qandaydir nomoddiy va inson ongiga bog‘liq bo‘lmagan (yani obektiv mavjud bo‘lgan) narsalar va hodisalarni ( Xudo,dunyoviy aql, g‘oya, ruh va shu kabilar) butun borliqning asosi deb etirof etadilar. Falsafa tarixida Platon, Avliyo Avgustin, Foma Akvinskiy, G.Gegel, , N.Berdyaev kabi mutafakkirlar obektiv idealizm namoyandalaridir. Subektiv idealistlar - dunyo faqat individual (subektiv) ong mahsuidir deb hisoblaydilar. J.Berkli, D.Yum, I.G.Fixte subektiv idealizmning yorqin namoyandalari hisoblanadi. Falsafa tarixida materialistik yo‘nalishlar va oqimlar ham anchaginadir. Sodda mateializm materiyani yaratish va yo‘q qilish mumkin emasligi haqidagi talimotdir. Sodda materializm vakillari :qadimgi xitoy faylasuflari – Lao szi, Yan Chju;
•Qadimgi hind faylasuflari – lokayata yo‘nalishi namoyandalari;
•Qadimgi davrning mashhur faylasuflari – Geraklit, Empedokl, Demokrit, Epikur va boshqalar.
•Qadimgi Markaziy Osiyo faylasuflari- Zardo‘sht Sepitoma kabilardir.
Klassik mexanika vujudga kelgan va faol rivojlangan Yangi davrda mexanistik materializm (P.Golbax, P.Gassendi, J.Lametri) ayniqsa keng tarqaldi. XVIII-XIX asrlarda falsafiy materializmning yo‘nalishlari:

• 
  antropologik materializm (L.Feyerbax);
  
• 
  vulgar materializm (Fogt, Byuxner, Moleshott);
  
• 
  dialektik materializm (K.Marks, F.Engels) shakllandi.
  

Biroq, yana shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, mazkur tasnifga muvofiq materialistlar yoki idealistlar deb nomlanuvchi u yoki bu faylasuflar bunday farqlashga asossiz sxemalashtirish va soddalashtirish deb qarab, o‘zini bu yo‘nalishlarning birortasiga ham mansub deb hisoblamasligi mumkin. Bunday qarashlar shu bilan izohlanadiki, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va uzil-kesil tarzda, bu muammoni tushunishga nisbatan boshqacha yondashuvlarni etiborga olmasdan tariflangan «falsafaning asosiy masalasi» muqarrar tarzda barcha faylasuflarni ikki katta qarama-qarshi lagerga – materialistlar va idealistlarga ajratadi va bu hodisaning ayrim ko‘rinishi sifatida faqat moddiy va manaviy substansiyalarni teng huquqli asoslar deb hisoblovchi dualistlarnigina (masalan, R.Dekart) farqlaydi.
Ammo falsafiy tafakkur tarixida u yoki bu faylasuflar fikriga ko‘ra eng muhim deb qaraladigan boshqa muammolar ham mavjud. Ayni shu sababli aksariyat faylasuflar substansiya (dunyoning birinchi asosi) haqida mulohaza yuritar ekan, mazkur masalaning qo‘yilishini «falsafaning asosiy masalasi» bilan bog‘lashga moyil emas. Masalan; ilk antik faylasuflar uchun falsafaning asosiy muammosi: «Dunyo nimadan yaratilgan?», degan savol bilan bog‘langan. O‘sha davrda bu savol eng muhim, asosiy, birinchi darajali hisoblangan.
O‘rta asrlar sxolastikasi nuqtai nazaridan «falsafaning asosiy masalasi» quyidagicha tariflanishi mumkin: «Xudoning borligini qanday qilib oqilona asoslash mumkin?» Hozirgi diniy falsafiy konsepsiyalar, xususan neotomizm uchun u hozir ham bosh masala bo‘lib qolmoqda. Ibn Sino fikricha, falsafaning asosiy masalasi – mavjudotni barcha mavjud narsalarni kelib chiqishi, targ‘iboti o‘zaro munosabati, biridan-ikkinchisiga o‘tishni har tomonlama tekshirish uchun zaruriy imkoniyat, voqelik sabab tamoyillarini asos qilib olishdan iborat1.
Yangi davrda I.Kant yondashuvi diqqatga sazovor bo‘lib, u «Inson nima?» degan savolni mohiyat etibori bilan falsafaning asosiy masalasi deb hisoblaydi. Uning fikricha, inson ikki dunyo – tabiiy zarurat va manaviy erkinlikka mansub bo‘lib, ularga muvofiq odamzot, bir tomondan, tabiat mahsuli hisoblanadi, boshqa tomondan esa, u «erkin harakat qiluvchi mavjudotning o‘z-o‘zidan yaratish» natijasidir2.
Ekzistensializm falsafasida esa har bir individ o‘zi uchun o‘zi hal qilishi lozim bo‘lgan «Hayot yashashga arziydimi?», degan muammo asosiy masala sifatida etirof etiladi, zero, mazkur yo‘nalish namoyandalarining fikriga ko‘ra, bu savolga javobsiz qolgan hamma narsa o‘z manosini yo‘qotadi. Fransuz ekzistensialist faylasufi A.Kamyu tabiri bilan aytganda: “Hayot yashashga arzishi yoki arzimasligi masalasini hal qilish, falsafaning asosiy masalasiga javob topish demakdir”1. Masalan, pragmatizm asosiy etiborni haqiqat tushunchasiga va uni aniqlash muammosiga qaratadi. Bu yo‘nalish vakillarining fikriga ko‘ra, falsafa avvalo ayni shu muammo bilan shug‘ullanishi va insonga amalda foyda keltirishi lozim.
Falsafaning strukturasi. Dunyoni bilish imkoniyati to‘g‘risidagi masala, «inson tafakkuri dunyoni haqqoniy bilishga qodirmi, u o‘zining haqiqiy dunyo haqidagi tasavvurlarida voqelikni to‘g‘ri aks ettirishga qodirmi», degan savol falsafa asosiy masalasining gnoseologik tomonini o‘zida ifodalaydi.
«Dunyo – inson» tizimidagi munosabatlarning rang-barangligi predmetliamaliy, gnoseologik, akseologik, estetik, axloqiy va boshqa xil munosabatlar bilan belgilanadi. Quyidagilar falsafiy bilimning strukturasi hisoblanadi:
•ontologiya – mavjudlik, borliq haqidagi bilim;
•gnoseologiya (boshqa bir terminologiyaga ko‘ra – epistemologiya) – bilish nazariyasi;
•ijtimoiy falsafa – jamiyat haqidagi talimot;
•etika – axloq haqidagi talimot;
•estetika;
•mantiq;
•aksiologiya - qadriyatlar haqidagi talimot;
•falsafiy antropologiya – inson haqidagi talimot va boshqalar.
Falsafa ularning muhim xususiyatlari, birinchi sabablari va asoslarini aniqlashdan manfaatdor. U yoki bu munosabatni dunyoga yondashuv mezoni sifatida tanlash (masalan, dunyoga uyg‘unlik, go‘zallik, mutanosiblik nuqtai nazaridan yondashish) u yoki bu falsafiy fanni (ayni holda estetikani) belgilaydi. Dunyoga uni bilish imkoniyatlari va qonuniyatlari nuqtai nazaridan yondashish bilish nazariyasi – gnoseologiyani vujudga keltiradi.
«Inson – dunyo» tizimiga hokimiyat munosabatlari nuqtai nazaridan yondashish siyosatshunoslikning predmetini tashkil etadi. Munosabatlar o‘zagini axloqiy meyorlar tashkil qilishi etika sohasida namoyon bo‘ladi.
Shunday qilib, falsafaning asosiy masalasi falsafaning strukturasida namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, falsafaning asosiy masalasi xususida mulohaza yuritish jarayonida biz borliq nima, tafakkur nima degan savollarga turli xil javoblar olamiz. Vaqt o‘tishi bilan bu javoblar o‘z dalillar tizimi, metodologik tamoyillarini shakllantiradi va falsafiy yo‘nalishlarga aylanadi. Masalan, borliqda eng avvalo faqat fan doirasida aniqlanishi va til tizimida belgilar yordamida ifodalanishi mumkin bo‘lgan aloqalar va qonuniyatlarni ko‘rish maxsus yo‘nalish – pozitivizm, aniqroq aytganda, uning oxirgi bosqichi – analitik falsafa nuqtai nazari bilan muvofiq keladi. Bu erda borliq nima degan masala u yoki bu bilimlarni to‘g‘ri ifodalash muammosiga, til tahliliga borib taqaladi. Analitik falsafa doirasida «lingvistik burilish» amalga oshirilgan va til falsafasi butun falsafaning asosi sifatida qabul qilingan.
Pozitivizm falsafani konkret fanlarga qarama-qarshi qo‘yadi va ilmiy bilimni dunyoni o‘zlashtirishning birdan-bir ijobiy shakli deb etirof etadi. Metafizika falsafaning sinonimi sifatida eng avvalo til mantiqiy meyorlari nuqtai nazaridan mazmundan xoli deb elon qilinadi. Neopozitivistlar fikriga ko‘ra, falsafaning hayot mazmuni, cheklilik va cheksizlik, borliqning birinchi asoslari, universumning atributivligi kabi azaliy muammolari soxta tushunchalar sanalgan atamalar yordamida shakllantiriladi, zero ularga berilgan tariflarni tekshirish mumkin emas.
Ayni shu darajada fan falsafasi ham amal qiladi va ilmiy bilish faoliyati muammolarini tadqiq etadi. Avvaliga unda ilmiy faoliyatni muayyan metodologik tamoyillar va normativ-mantiqiy ideallar bilan muvofiq holatga keltirish, aniqroq aytganda fanni fizika tili negizida unifikatsiya qilish vazifasi qo‘yilgan edi. U fizikalizmga qarab mo‘ljal olardi. Keyinchalik bilishning ijtimoiy-madaniy omillariga qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. Bilish jarayoniga normativ yondashuvning imkoniyatlari tor ekanligi namoyon bo‘lganidan so‘ng ilmiy bilish faoliyati meyorlarining relyativligi g‘oyasi tug‘ildi. Fan falsafasiga ijtimoiymadaniy bilim (sotsiologiya, psixologiya, lingvistika, antropologiya va kulturologiya) natijalari va metodlari kirib kela boshladi.
Borliq nima?, degan savolga javob izlar ekan, falsafa borliqni eng avvalo inson mavjudligi dunyosi sifatida qayd etuvchi nuqtai nazarda to‘xtaydi. Bu o‘ziga xos tushunchalar apparatiga ega bo‘lgan ekzistensial falsafa vujudga kelganini anglatadi. Ikkinchi jahon urushidan, insoniyat sivilizatsiyasida yuz bergan tub o‘zgarishlardan so‘ng borliq insoniyat ko‘z o‘ngida metafizik dahshat, qo‘rquv, tashvish, zerikish va hatto behuzurlik tarzida namoyon bo‘ladi. Ekzistensial falsafa ikki yo‘nalishda – ham diniy, ham ateistik falsafa sifatida rivojlanadi. Diniy ekzistensial falsafa borliqni e’tiqod sifatida tushunadi, e’tiqodni va ayni paytda uning inson borlig‘i ufqida paydo bo‘lishini «haqiqiy mavjudlik»ka erishish usuli deb elon qiladi. Ateistik ekzistensializmda esa butunlay boshqacha kayfiyat hukm suradi. Tariflarda ko‘p sonli ziddiyatlar mavjudligi tufayli Xudoning borligi inkor etiladi. Mustaqil va anonim tarzda o‘z-o‘zida mavjud bo‘lgan borliq ongga ega bo‘lishi mumkin emas, u insonga nisbatan rahmsizdir, bu esa amalda Xudo yo‘qligini anglatadi, degan xulosaga kelinadi.
Borliq hayot fenomeni sifatida, materiya va ruhning ajralishidan oldin yuz bergan yaxlit organik jarayon sifatida talqin qilinganda hayot falsafasi paydo bo‘ladi. Bu erda birlamchi hayot voqeligi o‘zini turli xil ko‘rinishlarda namoyon etadi. Nitsshening volyuntarizmida u «hokimiyatga intilish» sifatida namoyon bo‘ladi. Bergson tasavvurida hayot kosmik yuksalish bo‘lib, uning mohiyati ong va o‘ta yuksak ong bilan belgilanadi. Diltey va Zimmel hayotni madaniy-tarixiy xususiyatga ega bo‘lgan kechinmalar oqimi sifatida tavsiflaydi. Biroq taklif qilingan talqinlarning barchasida hayot ijodiy shakllanish jarayoni sifatida namoyon bo‘ladi.
Harakat, eng avvalo – oqilona unumli harakat sifatida tushunilgan borliq AQSHda keng tarqalgan pragmatizm sohasiga olib kiradi. Ushbu falsafiy konsepsiyaga ko‘ra har qanday harakat kelajakka qaratilgandir. Amerikalik faylasuf CH.Pirs (1839–1914)ning: «Narsa g‘oyasi uning hissiy oqibatlari g‘oyasidir», degan tezisi pragmatizmning manifesti sifatida qaralishi mumkin. Haqiqat u yoki bu g‘oyaning samaraliligi va ish qobiliyati, uning maqsadga erishish uchun foydaliligi demakdir.
Borliqqa intuitiv tarzda anglab etiladigan sir sifatida yondashuv, intuitivizm deb nomlanadi. Intuitsiya intellektga qarama-qarshi turadi va predmetning mohiyatiga biron-bir manfaatni ko‘zlamasdan, xolisona nazar tashlashni, subekt va obekt o‘rtasidagi masofani qisqartirishni nazarda tutadi. Intuitivizmda bilim kechinma tarzida amal qiladi.
Borliq vaziyatlardan tarkib topsa va ularni talqin qilish usuli birinchi darajali ahamiyat kasb etsa, demak, bu erda gap germenevtika haqida boradi. Uning doirasida tushunuvchi talqin qilish borliqni gavdalantirishning asosiy modusi hisoblanadi. Biror narsani tushunish uchun uni tushuntirish kerak, tushuntirish uchun esa – tushunish zarur.
Falsafiy muammolar mohiyatini tushunib yetish, ularning eng muhimlarini aniqlash va nihoyat, falsafiy bilimlar bilan oshno bo‘lish – ko‘rsatilgan bo‘limlarni sinchiklab o‘rganish, bunda ularga yaxlit bir butunning tarkibiy qismlari sifatida yondashish demakdir. Pirovardida biz falsafaning o‘ziga xos tili, o‘z yondashuvlari va metodlari, nihoyat, tabiat, jamiyat va tafakkurga oid eng muhim aloqalar, xossalar va qonunlarni o‘zida aks ettiruvchi umumiy tushunchalar – kategoriyalar tizimi vujudga kelganining guvohi bo‘lamiz. Bunda falsafadagi har bir bo‘lim yoki yo‘nalish ham o‘z tushunchalar apparatiga, yani bilimning faqat shu sohasiga xos bo‘lgan va uning asosiy mohiyatini yoritib beradigan kategoriyalar tizimiga egadir.
Faylasuflar jamiyatdagi manaviyat va axloqning holati uchun ham sezilarli darajada javobgardirlar, zero ular nafaqat ijtimoiy meyorlar va tamoyillarni rivojlantiradilar, ulardan dars beradilar yoki kitoblar, maqolalar orqali ijtimoiy ongni ular bilan oshno etadilar, balki aksariyat hollarda keng jamoatchilik fikrini uyg‘otadigan, ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘lgan, ijtimoiy-siyosiy muammolar, madaniyat va manaviyat masalalariga doir muhokama va munozaralar tashkil etadilar.
O‘z vaqtida dunyoga nisbatan (odatdagi, «klassik» fizika doirasida uzoq yillar hukm surgan yondashuvlarga qaraganda) kengroq yondashuv, masalan,
A.Eynshteyn (1879-1955)ga dunyoning manzarasini tushunishga nisbatan butunlay yangicha yondashuvni taklif qilish va avvalgi fizikaning aksariyat qoidalari muayyan darajadagina haqiqiy bo‘lib qolgan sharoitda klassik (Nyuton) mexanikasini ham o‘z ichiga olgan «Nisbiylik umumiy nazariyasi»ni ta’riflash imkonini berdi. Ammo tabiiy bir savol tug‘iladi: bu erda falsafa chindan ham ijodiy rol o‘ynadimi? Agar ijodiy rol o‘ynagan bo‘lsa, bu nimada va qay tarzda namoyon bo‘ldi?
Umumiy dalillarga to‘xtalmay, shuni qayd etishni o‘rinli deb hisoblaymizki, Eynshteyn ongida o‘zidan oldingi va o‘zi yashayotgan davrdagi falsafa g‘oyalari to‘qnashdi. Ular mutafakkirning butun ijodiy faoliyatiga kuchli tasir ko‘rsatdi, zero u ratsionalistik falsafaning vakillari, ularning o‘tmishdoshlari va izdoshlari bilan talabalik yillaridayoq tanishgan edi. “Biz Eynshteyn ijodiga XX asr o‘rtalarining fizika konsepsiyalari va kelajakka prognozlar nuqtai nazaridan, retrospektiv nazar tashlar ekanmiz, uni insoniyat manaviy hayoti katta bir bosqichining yakuni deb hisoblash mumkin. – Bu bosqich faqat Nyuton mexanikasi bilan boshlangani yo‘q. Butun ratsionalistik fan va XVII asr falsafasi uning negizi hisoblanadi. Eynshteyn asarlari bilan tanishar ekansiz, Galiley, Dekart, Spinoza, Gobbs, Nyuton satrlarini beixtiyor eslaysiz – bazan g‘oyalarning ajabtovur o‘xshashligiga duch kelasiz. XVII asr ratsionalistik tafakkurining nomuayyan farazlari va izlanishlari qanday qilib ijodiy, izchil shakl-shamoyil kasb etayotganining guvohi bo‘lasiz. Bu erda tadrijiy aloqa mavjudligi shak-shubhasizdir”1.
Falsafiy tasavvurlar va tabiiy-ilmiy qarashlarni farqlash oson ish emas. Biroq falsafiy tasavvurlar tabiiy-ilmiy qarashlarga tasir ko‘rsatgani, xuddi shuningdek alXorazmiy, al-Farg‘oniy, Ibn-Sino, Mirzo Ulug‘bek, I. Nyuton, A.Eynshteyn kabi buyuk olimlarning ilmiy g‘oyalari zamirida ularning keng va teran falsafiy bilimlari yotishi shak-shubhasizdir. Ayni shu sababli ushbu mutafakkirlarning yaxlit falsafiy talimoti haqida bo‘lmasa ham ularning jiddiy falsafiy qarashlari haqida to‘la asos bilan so‘z yuritish mumkin.
Fan ilmiy dunyoqarash shakli. Ilmiy dunyoqarash ijtimoiy taraqqiyotning muayyan bosqichida inson ehtiyojlariga javob sifatida shakllangan dunyoqarash shakli bo‘lib, u bilimga tayanadi. Fan bilimning mustaqil sohasi, ilmiy dunyoqarash shakli sifatida faqat XVII-XVIII asrlarda to‘la shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni aytish mumkinki, bu I.Nyuton klassik mexanikaning asosiy qonunlarini tariflab, shu tariqa tabiatshunoslikning bo‘limi – asoslari asrlar mobaynida shakllangan, bosh tamoyillari esa bundan yuz yilcha muqaddam, avvalo Galileo Galiley tomonidan tariflangan klassik mexanikaning shakllanishiga yakun yasaganidan keyin yuz berdi.
Fanning mohiyatini tushunishga nisbatan ikki asosiy yondashuv, uning keng va tor talqinlari shakllangan.