1-mavzu. Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati Reja

investitsiyalar manbasi sifatida
Ma‘lumki, amaldagi qonunlarga ko’ra milliy iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilishning turli manbalari mavjud bo’lsada ham investitsiyalash jarayonida davlatning moliyaviy mablag’lari bilan ishtirokining keskin kamayishi iqtisodiyot sub‘ektlari ning ishlab chiqarish faoliyatini faollashtirishning yangi moliyaviy manbalarini izlashga undamoqda.
Turli mulk shaklidagi korxonalarni investitsiyalashga mo’ljallangan mablag’larning asosiy qismi pul shaklida o’z ifodasini topadi. Turlicha ko’rinishda pulning investitsiyaga aylanish jarayoni amalga oshirilsada ham xo’jalik sub‘ektlari o’zlarini faoliyatini yuritishlari uchun pul mablag’lariga ega bo’lgan holda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish bo’yicha ob‘ektlarni tashkil etish va kengaytirishi mumkin bo’ladi. Bu esa investitsiyalash jarayonining oddiy shakli bo’lib hisoblanadi.
Boshqa hollarda pul jamg’armalarining investitsiyaga aylanishi murakkab kechadi, buning sababi aholining katta qatlamini ishlab chiqarishni boshqarish ko’nikmasiga va uni tashkil etish uchun minimal mablag’larga ega emasligidir. Bu esa korxonalarda bevosita investitsiyalarni amalga oshirish imkoniyatini cheklaydi. Kapital quyilmalar ob‘ektiga ko’ra investitsiyalar yuqorida ko’rsatib o’tilganidek real va moliyaviy turlarga ajratiladi va ular o’z navbatida iqtisodiyotning real va moliyaviy sektori o’rtasidagi nisbatlarga ta‘sir ko’rsatadi. Bu esa nomutanosiblik yoki iqtisodiy barqarorlikni ta‘minlanishida o’z aksini topadi.
Nomutanosiblik bozor xo’jaligi ichki tarkibining asosini tashkil qilishi yoki kapitalistik iqtisodiyotning boshqa dastaklari singari pul va moliya bozorining ham asosiy vazifasi iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkinligi xaqida Dj.M.Keyns batafsil o’z asarlarida fikr bildirib o’tgan. Amalda esa ular teskari samara ko’rsatib beqarorlikka olib kelishi mumkin. Buning sababi Keyns ―qo’shimcha pul bosib chiqarish va moliya bozorini shunday pullar bilan to’ldirish‖da deb biladi.
Aytish joizki, Keyns ta‘limoti izdoshlari o’z qarashlarida moliyaviy sektorning iqtisodiyotning beqarorligiga va siklligiga ta‘sirini tahlil etishda yagona qarash mavjud emasligini e‘tirof etishadi. Fond bozori faoliyati natijasida tizimning beqarorligi hozirgi zamon fond bozorlari real investitsiyalarni moliyalashtirish uchun faoliyat yuritishlarini nazarda tutmaydi, balki aksincha ularni fond bozori faoliyatining natijasi sifatida o’rganiladi deb ta‘kidlaydi. Dj.M.Keyns real va moliyaviy investorlar qarorlari va faoliyatiga yuqori baho berib, aksiyalar kursining pasayishi kapital samaradorligiga salbiy ta‘sir ko’rsatishi mumkinligini kapital samaradorligining yuqori nuqtasini real investitsiyalar foydaliligining kutilishi deb hisoblaydi. Real investitsiyalarni aksiyalar kotirovkasi tebranishi bilan, kotirovka esa, ularning kelajakdagi dinamikasi haqidagi fikrlar orqali belgilanishi deb talqin qiladi.
Aksariyat investorlar fikrlar dinamikasini baholashni emas, ishlab chiqarish vositalarini harid qilishni ustun qo’yishi bilan birga kelajakda o’z investitsiyalarining samaradorligini baholash uchun qo’lga kiritilgan natijalarga asoslangan holda ma‘lumot yig’ishni muhim deb biladilar. Ushbu jarayonni tashkil etish usullari investitsiyaning sifat belgilarini ifodalaydi.
Fond bozori tomonidan ta‘minlanadigan individual qo’yilmalar likvidligining


yuqoriligi ularning real sektorga oqib o’tishini kuchaytiradi. Yangi sharoitlarda investitsiyaning muhim xususiyatlaridan biri, u ham bo’lsa investitsiya faoliyatini faollashtirishga qaratilgan alohida e‘tibor biznesning uzoq muddatli faoliyatiga emas, balki birja kotirovkalariga qaratgan moliyaviy investorlar tomonidan real investitsiyalar amalga oshirilishi beqarorlik muammosining chuqurlashuviga olib keladi. Xalqaro tajriba ko’rsatishicha agar moliyaviy sektor real sektordan ustun bo’lsa, undagi chayqovchilik harakteri investitsion qarorlarni bashorat qilish yanada qiyinlashadi. Bugungi kunda sikl fazasini belgilab beruvchi investitsiyalarning haqiqiy hajmi ishlab chiqarish vositalariga bo’lgan talab va taklif narxlarini solishtirish, shuningdek,
investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining hammabopligi bilan belgilanmoqda. Birinchi omil investitsiyani kiritish to’g’risidagi qarorni, ikkinchisi esa kutilayotgan daromad baholangandan so’ng investitsiyalar hajmini belgilab beradi.
Moliyaviy resurslar taqsimlanmagan foyda va bank kreditlaridan tashkil topganligi bois bank kreditlarining hajmi kelajakdagi kon‘yuntura o’zgarishlari tufayli kreditorlar risklarini sub‘ektiv baholashga bog’liq bo’lishi tabiiydir.
Hozirgi sharoitda narxlarga ta‘sir qiluvchi asosiy omil – investitsiyalarni moliyalashtirish jarayonida iqtisodiyotda to’plangan qarzning xajmi va o’sishidir. Qarzning ko’payib borishi bilan bank kreditlarini jalb qilayotgan real sektorning qaramligi oshib boradi, siklning o’suvchi fazalarida esa real sektorning kreditdan qaramligini o’sishi bilan birga uning hammabopligi kamayib borishi mumkin. Iqtisodiyotda moliyaviy bozorlarning me‘yorida faoliyat yuritishi natijasida iqtisodiyotni ―bum‖ holatiga olib keladi bu esa o’z navbatida moliyaviy inqirozni keltirib chiqaradi. Demak moliyaviy beqarorlik gipotezasiga ko’ra,
real investitsiyalarni moliyalashtirish uchun qarzning ko’payib borishi siklli dinamikasini harakatlantiruvchi kuch sifatida maydonga chiqadi.
Real va moliyaviy investorlar maqsadlarining turlicha bo’lishi va fond bozorining real sektorga ta‘sirining yo’qligi bilan belgilanishi va investitsiya siyosatini nazorat qilish orqali esa ma‘lum vaqtdagi investitsiyalar hajmini belgilab berishga erishish mumkin. Real investitsiya asosiy fondlar va aylanma mablag’larga investorlar tomonidan qo’yiladigan barcha turdagi boyliklar. Moliyaviy investitsiyalar – qimmatli qog’ozlar (aksiya, obligatsiya) sotib olishga va bank depozitlariga uzoq muddatga jalb qilingan qo’yilmalardir. Real investitsiyalarni kapital qo’yilmalar, deb ham atash mumkin. Kapital qo’yilmalar yalpi va sof kapital qo’yilmalariga bo’linadi. Real investitsiyalarning umumiy summasi yalpi kapital qo’yilmalarini tashkil etadi. Real investitsiyalarni sarflash natijasida ishga tushirilgan qismi sof kapital qo’yilmalardir. Sof kapital qo’yilma yalpi kapital qo’yilma summasiga teng yoki kam bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jaligi, jumladan, korxonalar miqyosida yalpi kapital qo’yilmani sof kapital qo’yilmaga aylantirishga alohida e‘tibor berilishi lozim. Sarflanayotgan real investitsiyalar moddiylashtirilishini, ya‘ni ishga tushirilishini ta‘minlash zarur. Milliy hisoblar tizimida asosiy kapitalga hamda moddiy ishlab chiqarish vositlariga sarflangan mablag’lar real investitsiyalar deb hisobga olinadi. Milliy hisoblar tizimida asosiy kapitalga hamda moddiy ishlab chiqarish vositlariga sarflangan mablag’lar real investitsiyalar deb hisobga olinadi. Lekin, respublika qishloq xo’jaligida erkin bozor munosabatlari sust sur‘atlar bilan rivojlantirilayotganligi moliyaviy investitsiyalar ko’lami kengayishini talab darajasida ta‘minlamayapti.
Kelajakda bu muhim masalani hal etishga alohida e‘tibor berish maqsadga muvofiqdir. Davlatning iqtisodiy siyosatida qishloq xo’jalik korxonalarida ham qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil etish tadbirlari ishlab chiqilishi va ular amaliyotga tatbiq yetilishi lozim. Real investitsiyalar hajmini investorlarning kelajakdagi daromadliligini baholovchi boshqaruvchilar tomonidan belgilanishiga ye‘tibor qaratiladi. Ular tomonidan amalga oshirilgan investitsiyalar real tovarlarga talabni yuzaga keltiradi, yalpi ishlab chiqarishning ko’payishiga va asosiy kapital kengayishiga imkoniyat yaratib beradi.
Ta‘kidlash kerakki, moliyaviy sektor murakkab tizim bo’lib hisoblangan holda uning ishtirokchilari real tovarlar muomalasidan ajralgan holda moliyaviy aktivlarning muomalasini amalga oshirishlari mumkin. Moliyaviy sektor tarkibida moliyaviy instrumentlar bilan operatsiyalarni amalga oshiradigan turli xil moliyaviy bozorlar kiradi. Moliyaviy sektor ko’p tarmoqli infratuzilmani va turli tuman moliyaviy instrumentlarni o’z ichiga oladi. Moliyaviy sektorning asosiy vazifasi – bo’sh pul resurslarining iqtisodiyotning real sektori subektlari o’rtasida samarali qayta taqsimlashdir. Moliyaviy sektorning ishlamasligi real sektor sub‘ektlarini o’z jamg’armalari darajasidan kelib chiqib investitsiyalarni amalga oshirishga majbur etadi. Shu bilan birga, globalizatsiya sharoitida moliyaviy sektorning o’rni oshib boradi, moliyaviy bozorlarning ko’lami kengayib ular real sektordan ajralgan holda yerkin faoliyat yuritadi. Moliyaviy kapital uchun ishlab chiqarish sohasidan ajralgan holda mustaqil ko’payishiga yangi imkoniyatlar paydo bo’ladi. Bunga misol sifatida offshor hududlar, ijtimoiy fondlar mablag’lariga moliyaviy chayqovchiliklarga jalb qilishni, moliyaviy instrumentlari va boshqalarni ko’rsatishimiz mumkin. Kunlik tovar va xizmatlar savdosi o’tgan asrning 70-yillariga nisbatan 50 foiz o’sgani holda, jahon valyuta bozoridagi bitimlari hajmi 1 mlrd. dollardan hozirgi kunda 3-4 trln. dollarga yetdi.
Umuman olganda tijorat krediti keskinlik bilan o’z o’rnini moliyaviy instrumentlarga bo’shatib bermoqda. Hozirgi kunda iqtisodchi olim Ernando de Soto hisobiga ko’ra, dunyoda taxminan 13 trln. dollar naqd pul, 170 trln. dollar an‘anaviy qimmatli qog’ozlar va 600 trln. dollar (bu ko’rsatgich 1 kvadrillion dollar atrofida ham bo’lishi mumkin) moliyaviy instrumentlar ko’rinishida muomaladadir²³. Keyingi yillarda muddatli kreditlash shaklining ustunligi sezilarli darajada oshdi. Natijada moliyaviy bozorlardagi aylanmalar hajmi real sektordan yuqoriligi qayd etildi.
Jamg’arish – bu joriy davrdagi qayta ishlashning moddiy asosini kengaytirish orqali aholi iste‘molini oshirishga yo’naltirilgan jarayon. Jamg’arishning asosiy funksiyasi – takror ishlab chiqarish jarayonining pirovard maqsadi aholining o’sib va o’zgarib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini bosqichma – bosqich ta‘minlash bo’lib hisoblanadi. Jamg’arma, odatda, investitsiya sifatida iqtisodiyotga kiritiladi, ya‘ni jamg’armaning iqtisodiyotga ijobiy ta‘siri investitsiyaga aylangandagina yuz beradi. Jamg’arma deyilganda aholi, korxona va davlat joriy daromadlarining doimiy ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to’planib borishi tushuniladi.
Jamg’armaning hajmi barcha faoliyat yurituvchi xo’jaliklar daromadidan iste‘mol sarflarini ayirib tashlash orqali aniqlanadi. Iste‘mol sarflari ulushi daromad tarkibida qanchalik yuqori bo’lsa, jamg’arma hajmi shunchalik kam bo’ladi, ammo bunday holat investitsiya faoliyatiga, uning taraqqiyotiga ijobiy ta‘sir ko’rsatmaydi. Jamg’armaning o’sishi bir tomondan, iqtisodiy ma‘noda mablag’larning iste‘mol buyumlar harid qilishga yo’naltirilishini bildirsa, ikkinchi tomondan, muddat jihatdan kechiktirilgan iste‘mol jamg’armani anglatsada, jamiyat oldida doimo bugungi va ertangi iste‘molning qancha bo’lishini yechish muammosi turadi. Jamg’arish bilan investitsiya o’rtasidagi muvozanat makroiqtisodiy muvozanatga erishishning eng muhim shartidir. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechmaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi va jamg’arma darajasining boshqa-boshqa jarayon va holatlarga bog’liqligidir.
Yuqori jamg’arish me‘yoriga ega bo’lgan mamlakatlar, boshqa shart-sharoitlar o’zgarmagan holda, odatda, yuqori iqtisodiy o’sish sur‘atlariga ega bo’lishadi. Shu bois ham mamlakatimizga kiritilayotgan investitsiyalar hajmini ko’paytirish va uning iqtisodiy o’sishini ta‘minlashdagi rolini oshirishning muhim zaruriy shartlaridan biri – bu jamg’arish me‘yorining nisbatan yuqori va barqaror darajasini ta‘minlash hisoblanadi. Shu bois me‘yori barqaror iqtisodiy o’sishning asosiy ko’rsatkichi jamg’arish bo’lib xizmat qiladi. Jamg’arish me‘yorining o’sishi bilan YAIMning qo’shimcha o’sish sur‘ati ham yuz beradi. Jahon amaliyotining ko’rsatishicha, jamg’arish me‘yori 25 foizdan ortiq bo’lgan mamlakatlarda YAIMning qo’shimcha o’sish sur‘ati o’rtacha 4,8 foizga teng bo’lgani holda, jamg’arish me‘yori 30 foizdan ortiq mamlakatlarda ushbu ko’rsatkich o’rtacha 8,7 foizni tashkil etgan.
Xitoy, Janubiy Koreya kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda oxirgi 15 yil davomida kuzatilgan o’rtacha 10 foizli iqtisodiy o’sish davrida jamg’arma ulushining o’rtacha qiymati 30 foizni tashkil etgan. Rivojlangan mamlakatlar amaliyotini ko’rsatishicha, bir yilda 6 foizdan ortiq iqtisodiy o’sishni ta‘minlash uchun milliy jamg’armalar YAIMning kamida 25 foizini, investitsiyalar esa 30 foizini tashkil etishi kerak. Darhaqiqat, iqtisodiyotda mavjud bo’lgan jamg’arma ulushi bir qator rivojlanayotgan mamlakatlar darajasidan yuqori bo’lsada, uning iqtisodiy o’sishga ta‘siri nisbatan past holatni namoyon etmoqda. Shu munosabat bilan jamg’armadan samarali foydalanish asosida barqaror iqtisodiy o’sish davomiyligini ta‘minlash uchun, eng avvalo, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish asosida mavjud aholi jamg’armalarini iqtisodiyotga investitsiya sifatida kirib kelishini faollashtirish hamda tarmoqlararo kapital oqimini ta‘minlashga qaratilgan me‘yoriy-huquqiy hujjatlar bazasini mukammallashtirish asosida korxona jamg’armalarining investitsiyaga aylanish samaradorligini oshirish lozim.