1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

Ijtimoiy-siyosiy ma’nodagi askiyalar.

2. Maishiy-tarbiyaviy mazmundagi askiyalar.

0 ‘tmishda yaratilgan askiyalarning aksariyati ijtimoiy-siyosiy ma’no kasb etganligi kuzatiladi. Ularda ko‘proq o ‘tmishdagi og‘ir hayot, insonning insonga zulm o ‘tkazishi, yuqori tabaqa vakillarining, amaldorlaming xalqqa yetkazgan jabr-u jafosi, turli nayranglari hajv qilingan. Askiyalar hozirgi davrda ham faol yaratilmoqda. Hozirgi davr askiyalarida, asosan, istiqlol zamonasi bunyodkorligi, milliy hurlik baxsh etgan farovon hayot haqida gapiriladi. Askiya kishining ruhini ko‘taradi, uni m a’naviy g‘alabalar sari d a'v at etadi. Shu sababli xalq askiyani sevadi. Askiyada badiiy ko‘chimning har xil turlarini, bundan tashqari, istiora, o ‘xshatish, sifatlash kabi badiiy tasvir vositalarini hamda tanosib, tajnis, mubolag‘a singari ifoda vositalarini uchratish mumkin. Masalan: G ‘oyib aka: — Qanday o ‘rik yeyman axir, siz bog‘ninng o‘rtasida turib, olma, olma, deysiz-u! Askiyada majoziy m a’no n i kuchaytirish maqsadida om onim so‘zdan unumli foydalanilgan. Ornonim so‘zIar vositasida iyhom san’ati qo‘llangan. Askiyadagi «Olma» so‘zi bir o ‘rinda meva nomini, ikkinchi o ‘rinda esa buyruq fe’lini bildirib kelmoqda va uning yordam ida, b irin ch id an , kulgi obyekti aniq lan ay o tg an b o ‘lsa, ikkinchidan, holat komizmi vujudga keltirilgan. Ba’zan askiyalarda ayrim so'zlarning o ‘rni ataylab almashtiriladi yoki buzib aytiladi. Bunday holatda u yoki bu belgiga shama’ qilinadi. U rg‘u tushgan so ‘z yoki ju m la esa kulgi q o ‘zg‘aydi. Masalan: «Mamayunus aka uxlab yotgan Erka qorini asta turtib:

— Turing, Qori aka! Kurotga (kurort) keldingiz! — dedi. Erka qori yostiqdan boshini k o'tarar ekan, shoshib-pishib, paypaslanib, derazadan tashqariga qaragan b o ‘ldi-da, darhol yuzini Mamayunus aka tomonga burib:

— Hovliqmay qoling, Mamayunus!. Sho‘rtepa-ku, — dedi.»

Askiyada «kurort» so‘zi ataylab buzib aytilgan. «Sho‘rtepa» so‘zi esa gap boshlagan askiyachining kal ekanligiga ishora qiladi. Shu so‘zlar yordamida askiya yengil, xushchaqchaq kulgi q o ‘zg‘aydi. Bunday askiyalarda askiyachilarning portreti, fe’l-atvoriga aloqador ayrim chizgilarni h am bilib olish mumkin b o ‘ladi. Ju m lad an , yuqoridagi askiyaning birinchi qismida askiyachining ko‘zi ojizligiga ishora qilingan b o ‘lsa, ikkinchi qismida raqib askiyachining kal ekanligiga shama' qilingan. Ba’zi askiyalarda bir narsaning turli belgilariga ishora qilinganligini kuzatish mumkin. Masalan: Tursun buva: — Paxta terimi normangizni nega bajarmaysiz desam, eski «vavag4» ekansiz-da. Qodirjon aka: — 0 ‘zlari qora taxtani qo‘noqqa aylantirib olibdilaru, yana bizga tullaklik qiladilar.» Askiya payrovida ishlatilayotgan «vavag», «tullak» s o ‘zlarining har ikkalasi ham bedanani anglatadi. Payrovda ular o ‘z m a’nosida emas, ko‘chma m a’noda q o ‘llanib, tortishuvda majoziy m a ’no kasb etib, ish o ‘miga gap sotadigan dangasalarning safsatasi bedana sayrashiga o ‘xshashligini hamda o ‘ta mug‘ambir, ayyor kimsalar tullak bedana kabi ekanligini ta ’kidlash uchun xizmat qilmoqda. Askiya professional ijroga asoslangan janrdir. Xalq orasida o ‘tkir didli askiyachilar yashab o ‘tganligi ma’lum. Jumladan, marg‘ilonlik Yusufjon qiziq Shakaijonov (1869-1959), qo‘qonlik Erka qori Karimov (1880-1956), Mamayunus Tillaboev, Komiljon Rahimov (1905-1964), Oxunjon qiziq Huzurjonov (1903-1967) va boshqalami eslatish mumkin.

Xullas, askiya ijtimoiy hayot hodisalari, ayrim siyosiy muammolar, odamlaming turmush tarzi, o ‘zaro muomala-munosabati, yaxshi-yomon odatlari, orzu-istaklari asosida yaratiladigan ixcham va kulgili asarlardir. U aytuvchi va tinglovchilarga cheksiz zavq-shavq, ta'limiy-tarb iy av iy o z u q a baxsh e ta d i, k is h ila r n i h o z ir ja v o b lik k a , badihago‘ylikka etaklaydi.

Lof. Lof — o ‘zbek xalq og‘zaki ijodining o ‘ziga xos, alohida mustaqil janrlaridan biridir. Uning tabiatida epiklik va dramatiklik o ‘zaro uyg‘unlashib ketganligi tufayli lof epizodik og‘zaki drama namunasi sifatida ko‘zga tashlanadi. Loflar sahnaga m oljallangan, satira va yumorga asoslangan, tomoshabinlar guruhining mavjud bo‘lishini taqozo etadigan asarlar bo‘lib, ular o‘ziga xos ijro usuliga ega. Loflar askiyalar kabi so‘zga chechanlik va hoziijavoblikni talab etad i. H arak atn in g k ontrast aso sid a q u rilg an lig i-y u k uchli mubolag‘aga asoslanishi bilan alohida ajralib turadi. Loflar kishida bir lahzalik kulgu uyg‘otib, unga cheksiz zavq- shavq bag‘ishlashi bilan diqqatga sazovordir. Ulaming sujeti dialog asosida quriladi. Lof aytish mubolag‘aii savol-(epizod)ga undan kuchliroq mubolag‘aviy mantiqiy javob qaytarishdan iborat so‘zga chechanlik musobaqasi shaklida namoyon bo‘ladi. Lofchilarning so‘zamollik bobidagi tortishuvi bevosita lofni yuzaga keltiradi. Loflar hech qanday kirishlarsiz boshlanadi. Sujet yechimi esa latifalamikidek favqulodda yuz beradi. Loflar odatda ikki qismdan tashkil topadi: Birinchi qismida biror voqea yo hodisa boshlovchi tomonidan bo'rttirilgan holda bayon etilsa, ikkinchi qismida esa ikkinchi lofchining undan-da oshirib-topilgan javobi keltiriladi. Shu tariqa loflar sujeti birikib, yaxlit kompozitsiyali asarni tashkil etadi. Loflarda badiiy shartlilik asar sujetining epizodik shaklda b o ‘lishi, v o q ealarn in g k ech ish v aq ti, p erso n ajlarn in g x a tti- h a r a k a ti, nu q talarn in g yagona maqsadga y o ‘nalgan!igi, yagona g ‘oyani ifodalashga bo‘ysundirilganligida namoyon bo‘ladi.

Lof janri. asosan, qiziqchi va askiyabozlar, shuningdek, talantli, hayotiy tajribaga boy kishilarorasida shakllangan va ijro etilgan. Loflarda ko‘pincha notabiiy voqealar, salbiy belgilar kulgi ostiga olinadi. Lofchilik, lof urish, lof aytish, lofbozlik o ‘z sajiyasiga binoan xalq og‘zaki san’atining askiya, qiziqchilik masxarabozlik, latifago‘ylik L o f c h ila r u s to z - s h o g ir d lik m u n o s a b a ti o r q a li m a x su s tayyorgarlikdan keyin yetishib chiqqan. Hozir so‘zga chechan kishilar tom onidan u keng ijro etilaveradi. Lof kishilaming o‘zaro suhbatida ham tez-tez ishlatiladi. Bu esa loflaming kelib chiqish tarixi ijtimoiy zaruriyat bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Masalan, sovchilar nutqida lo f ko‘p uchraydi. Ular kelin va kuyovning maqtovini keltirishda lofdan obdon foydalanishadi. Loflaming mavzu ko‘lami keng qamrovlidir. Ular mazmunan ijtim oiy hayotning b arch a to m o n larin i qamrab oladi. Loflarda insonlarga xos go‘zal fazilatlar ulug‘lansa, ayrim shaxslarga xos yaramas xatti-harakatlar hajv ostiga olinadi. Jamiyatda uchraydigan illatlar ham loflarda satira tig‘i bilan fosh etiladi. L oflar tuzilishiga k o 4ra sodda va m urakkab bo Uadi. S o d d a tu zilish d ag i loflarda sujet qisqa va favqulodda yechim to p ish x a r a k te r id a b o ‘ladi. P erso n ajlar ik k itad an oshm aydi. B ay o n qilinayotgan voqealar bir joyda yuz beradi. Masalan: « — Yangi yilni oyda kutmoqchiman! — debdi lofchi maqtanib. — Oyga borsangiz, — debdi dehqon lofchi bo'sh kelmay, - m en ekib kelgan qovun-tarvuzlardan mazza qilib eng-u, o ‘zimga ham ikkatasini ola keling».

Bu lo f sodda tuzilishga ega b o ‘lib, unda faqat ikkita lofchining muboiag‘ali dialogi keltirilgan, xolos. Murakkab tuzilishdagi loflarda ikkitadan ortiq lofchi ishtirok etadi. Shu bilan murakkab loflar sodda loflardan farq qiladi. « — Q o‘shnim xotinining zulmiga chiday olmay, o‘zini 6-qavatdan tashladi, — debdi zo ‘r gap topganday maqtanchoq Ali lofchi. - Lekin bechora q o ‘shnim norasida bolalarini o ‘ylab, 4-qavatga yetganda yana ortiga qaytdi. — He, bu gap hech narsa emas. Xotinini ko‘rsa dag‘illaydigan bir qo‘shnim o ‘zini 30-qavatdan tashladi-yu, yarmiga yetganida parashyut esiga tushib, qaytib chiqdi, —debdi Vali lofchi. — Shu ham gap bo‘ldi-yu, — deb gapni ilib ketibdi Soli lofchi. — X otinidan o ‘lguday qo‘rqadigan bir tanishim o ‘zini endi 7-qavatdan yerga otam an deb turganida, xotini ko‘rib qolib: —«Hoy, ortingga qayt!» — degan ekan, u 2-qavatga yetganida, yana bir sakrab, 7- qavatga, xotinining oldiga chiqib olibdi». A na shunda loflarni eshitib turgan Mamarayim: « O‘sha sen ko‘rgan odaming men edim»,— degan ekan. Ko‘rinib turibdiki, har bir lofchi o ‘ziga xos mubo!ag‘a yo‘lini tanlab, bir-birini yengishga, gapda g ‘olib chiqishga harakat qiladi. Shu holat lofning asosiy mohiyatini tashkil etadi.