1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

Yüklə 372,06 Kb. səhifə 29/59 tarix 20.11.2023 ölçüsü 372,06 Kb. #164051

,,

Bu səhifədəki naviqasiya:

• SHartli (implikativ) hukm

CHIN
CHIN
chin	xato	xato
xato	chin	xato
xato	xato	xato

A

yiruvchi (diz’yunktiv) hukm deb «yo», «yoki», «yoxud» mantiqiy boglamalari vositasida oddiy hukmlardan tash- kil topgan mulohazaga aytiladi. Bu bog‘lovchshtr ikki od­diy hukmni yoki bir qancha predikatlarni. yoki bir qancha sub’ektlarni bir-biridan ayirib turadi. Masalan, «Qodi- rov falsafa yoki sotsiologiya, yoki psixologiya bo‘limida o‘qiydi». «Ikkinchi soatda yo matematika, yoki chet tili darsi bo‘ladi». Ayiruvchi bog‘lamalar «u » - diz’yunksiya belgisi orqali ifodalanadi. Ayiruvchi (diz’yunktiv) hukmlar oddiy yoki qat’iy turlarga bo‘linadi. Oddiy diz’yunktiv hukm tarkibidagi oddiy hukmlardan biri yoki hammasi chin bo‘lishi mumkin, qatiy diz’yunktiv hukmda esa tarkibidagi oddiy hukmlardan faqat bittasi chin bo‘ladi. Oddiy diz’yunktiv xukm rch/s formulasi bilan, qat’iy diz’yunktiv hukm r\/ ch formulasi bilan belgilanadi. Diz’yunktiv hukmlarning chin bo‘lish shartlari kuyidagicha:

«H.H.Niyoziy shoir yoki dramaturgdir». Bu oddiy diz’­yunktiv xukm. «Abdullaev musobakada yo yutadi, yo yutmaydi». Bu qatiy diz’yunktiv xukm. SHartli (implikativ) hukm ikki oddiy hukmning «agar... unda» mantiqiy bog‘lamasi orqali birikishidan tashkil topadi. SHartli hukmning mohiyatini aniqlash uchun zaruriy va etarli shart gushunchalarini farklash zarur. Hodisaning zaruriy sharti deb, uning mavjudligini ta’minlaydigan holatga aytiladi. Agar hodisanish sharti zaruriy bo‘lmasa, hodisa ham bo‘lmaydi. Masalan, «Atar o‘simlik suvsiz qolsa, u quriydi».
Hodisa uchuy etarli bo‘lgan shart deb, har safar shu shart bo‘lgaida, o‘sha hodisa kuzatiladigan holatga ayti­ladi. Masalan, «Agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi». SHartlar «etarli, lekin zaruriy bo‘lmagan», «zaruriy, lekin etarli bo‘lmagan», «zaruriy va etarli» bo‘lishi mumkin. Masalan, N sonining ikki va uchga bo‘linishi uning oltiga bo‘linishi uchun zaruriy va etarli shart hisoblanadi. N sonining ikkiga bo‘linishi uning oltiga bo‘linishi uchun zaruriy, lekin etarli bo‘lmagan shartdir. N sonining o‘nga bo‘linishi uning ikkiga bo‘linishi uchun etarli, lekin zaruriy bo‘lmagan shartdir.
SHartli hukm tarkibida asos va natija qismlari farkdanadi. SHartli xukmning «agar» va «unda» so‘zlari oralig‘idagi qismi - asos, «unda» so‘zidan keyingi qismi - natija deb ataladi. «agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» hukmida «yomg‘ir yog‘sa» hukmi asos, «uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» hukmi - natija hisoblanadi.
Demak, asosda ko‘rsatilgan hodisa, natijada qayd etil- gan hodisaning kelib chiqishi uchun etarli shartni ifo- dalagan hukm shartli hukm deyiladi.
SHartli (implikativ) hukmlar «agar ... unda» mantiqiy bog‘lamasi (—>) belgi bilan ifodatanadi. Hozirgi zamon mantiq ilmida esa ba’zan (z) simvoli bilan belgilanadi. Bu simvollar modsiy implikatsiya belgisi deb ataladi. SHart­li hukm esa implikativ hukm deb yuritiladi. Implikativ hukmning asosi - antetsedent, natijasi - konsekvent deyi­ladi. Implikativ hukm antetsedent - chin, konsekvent - xato bo‘lgan holatdan boshqa hamma ko‘rinishlarda chin bo‘ladi. Implikativ xukmning chin bo‘lish shartlari quyidagicha:

7-247

Yüklə 372,06 Kb.

Dostları ilə paylaş: