1-Mavzu. Menejment fanining predmeti, obyekti va metodi Menejment

3-mavzu. Tizimli yoki zamonaviy menejment mohiyati
Menejment rivojlanishining evolyutsiyasi zamonaviy tashkilotni boshqarishda uchta asosiy yondashuvning shakllanishiga yordam berdi: jarayon, tizim va vaziyat.


Jarayon yondashuvi (1950-yillardan boshlab). Boshqaruv maktabining (A.Fayol) universal boshqaruv funksiyalarining mavjudligi g‘oyasi bo‘yicha pozitsiyasining rivojlanishi boshqaruvda jarayonli yondashuvning paydo bo‘lishiga olib keldi. Jarayon yondashuvi nuqtai nazaridan, bu funktsiyalar o'zlarining umumiyligida yagona boshqaruv jarayonini tashkil etuvchi organik o'zaro bog'liq elementlar sifatida qaraladi. Boshqaruv jarayoni rejalashtirish, tashkil etish, nazorat qilish va motivatsiya kabi funktsiyalarni bajarishning siklik ketma-ketligi sifatida qaraladi. Samarali boshqaruvning sharti nafaqat funktsiyalarning muvaffaqiyatli bajarilishi, balki ularni amalga oshirishning to'g'ri ketma-ketligidir. Shunday qilib, boshqaruvga jarayonli yondashuv bir-biridan kelib chiqadigan, funktsional jihatdan aniqlangan boshqaruv faoliyatiga kontseptual yondashuvni shakllantirishga yordam berdi.


Tizimli yondashuv (XX asrning 70-yillari). Menejmentga tizimli yondashish menejment fanining yangi maktabini tadqiq etish va boshqaruv muammolarini hal qilishda matematik apparatni jalb qilish natijasida paydo bo'ldi. Tashkilot faoliyatiga ta'sir etuvchi omillarning ko'payishi menejerlardan qarorlar qabul qilish jarayonida ularning ta'sirini tahlil qilishda yaxlit nuqtai nazarga ega bo'lishni talab qildi. Tashkilotlar ochiq tizimlar sifatida ko'rila boshlandi, ya'ni. tashqi muhit ta'siriga duchor bo'ladi.


Tizim deganda, odatda, bir-biri bilan barqaror o'zaro bog'liqlikda bo'lgan ma'lum miqdordagi ichki elementlar (quyi tizimlar) tushuniladi. Har bir quyi tizim boshqa quyi tizimda kuzatilmaydigan noyob xususiyatga ega. Ularning har biri tizimda o'z maqsadiga ega, ammo quyi tizimlar yig'indisida tizim o'zining biron bir elementida alohida (paydo bo'lishi) kuzatilmaydigan noyob xususiyatga ega bo'ladi. Jonli va jonsiz tabiatning barcha ob'ektlari tizim deb hisoblanadi.

Boshqaruvdagi tizimli yondashuv tashkilotning tashqi va ichki muhitining barcha hodisalarini birlikda hisobga olgan holda ma'lum bir fikrlash tarzini shakllantirishga yordam berdi. Menejmentga tizimli yondashishning mohiyati barcha hodisalarni bir butun sifatida aqliy qamrab olishda, ichki elementlarni hisobga olgan holda, boshqaruv qarorlarining ijobiy va salbiy oqibatlarini oldindan ko‘ra olgan holda butun tizim rivojlanishini ta’minlash uchun ularni xolisona baholashdan iborat.

.
XX asrning 60-80 - yillarida G’arbda zamonaviy menejment rivojlana boshlanadi. G’arb nazariyotchilari ijtimoiy tizimlar maktabi boshqaruvini tashkil qilish maqsadida:

• tizimli yondoshuv asoslarini ishlab chiqishadi;
• yaxlit tizim bilan uning qismlari munosabatlari masalalarini ko’rib chiqishadi;
• bir qancha o’zgaruvchi omillarning boshqaruvga bo’lgan ta‘sirini o’rganishadi.
Bu maktab namoyandalari (amerikalik Ch.Barnard, G.Saymon) zamonaviy menejmentda qo’yidagi to’rt yondoshuvni asoslab beradilar.
“Tizimli” yoki zamonaviy menejment

Tizimli yondoshuv	Tizim - bu bir-biri bilan o’zaro bog’langan qismlar. ¥ar bir qism yaxlit tizimning o’zgarishiga o’z xissasini qo’shadi. Tashkilot - bu yaxlit ochiq tizimdir. Uning taqdiri tashqi va ichki muxitga bog’liq. Tizimli yondoshuvda tashkilotni boshqarishda asosan uni ichidagi, tarkibidagi muxitga (iqtisodiy, ilmiy-texnik, ijtimoiy- siyosiy) e‘tibor beriladi.
Vaziyatli yondoshuv	Garchi tizimli yondoshuvda yaxlit tashkilot qanday qismlardan tashkil topgan degan savolga javob topaolsak-da, biroq bu qismlarning qaysi biri muxim, qaysi biri ikkinchi yoki uchinchi darajali ekanligiga e‘tibor qaratilmaydi. Yaxlitning qaysi bir qismi o’ta muxim degan savolga vaziyatli taxlil javob beradi. Bunda tashkilotning ichki tarkibidagi o’zgarishlar tashqi muxitning ta‘siri bilan bog’lab o’rganiladi. Ammo turli darajadagi vaziyat turli darajadagi bilimni talab qiladi.
Funktsional yondoshuv	Boshqaruvga tashkiliy mexanizmlarning eng oqilona yo’llarini ishlab chiqish imkonini beradi. Shu nuqtai nazardan boshqarish quyidagi funktsiyalarni bajaradi: rejalashtirish; tashkillashtirish; raxbarlik qilish; muvofiqlashtirish; nazorat qilish va x.k.
Miqdorli yondoshuv	Bunday yondoshuvga asosan: Menejmentning operatsion tamoyiliga; Qaror qabul qilish nazariyasi tamoyillariga Matematik yoki ilmiy menejment kabilarga e‘tibor qaratiladi. Endi boshqarish jarayonida nafaqat matematika; statistika, kibernetika, muxandislik fanlari, shuningdek sotsialogiya, ruxshunoslik, tizimlar nazariyasi kabi fanlar xam keng qo’llanila boshlanadi.

Zamonaviy menejmentning maqsadi qaror qabul qilish jarayonini, elektron xisoblash texnikasini xamda eng yangi matematik usullar va vositalarni qo’llagan xolda tadqiqotni o’tkazishdir. Tizimli menejment qarorlarning oqilonaligini yuksaltirish kabi vazifani qo’yadi.

Menejment nazariyasini sobiq ittifoqda rivojlantirishda A.K. Gastev, P.M. Kerjentsev, V.G. Afanasev, D.V. Gvishiani, S.E. Kamenitser, O.V. Kozlova, D.M. Kruk, A.M. Omarov, G.X. Popov kabilar o’zlarining salmoqli xissalarini qo’shganlar. Sobiq ittifoqda mexnatni ilmiy tashkil qilish va boshqarish soxasini ilmiy tadqiq qilish 1920 yillarda boshlangan. £sha yillari mexnatning markaziy instituti (TsIT) tashkil etilib, mexnatni ilmiy tashkil qilish bo’yicha qator konferentsiyalar o’tkazildi. Maxsus jurnallar chop etilishi yo’lga qo’yildi. £quv yurtalarida ―Mexnatni ilmiy tashkil qilish‖ fani o’qitila boshlandi.
A.K.Gastev (1882-1941) o’zining ―¡anday ishlash kerak?‖, ―Mexnatni me‘yorlash va tashkil qilish‖ kabi qator asarlarini chop etdi. Markaziy mexnat instituti (TsIT)ning tashkilotchisi xam Gastev bo’lgan. TsIT va Gastevning ilmiy ishlanmalari negizida mamlakatda mexnatni ilmiy asosida tashkil qilishda qator muvaffaqiyatlarga erishildi. Chunonchi:
• mexnatni ilmiy asosda tashkil qilish bo’yicha o’qitish va xodimlarning malakasini oshirish tizimi yaratildi;
• mexnatni ilmiy tashkil qilishning ilg’or tajribalarini nafaqat mamlakat ichida, shuningdek, chet davlatlarda xam ommalashtirishga erishildi.
P.M. Kerjentsev (1881-1940) xam boshqarish bo’yicha qator asarlar chop etgan. Bular qatoriga ―Mexnatni ilmiy tashkil etish‖, ―Boshqarishni tashkil qilish
tamoyillari‖, ―Vaqt uchun kurash‖ kabilar kiradi. Ular boshqarish bo’yicha darsliklarni yozishda asos qilib olindi. 1920 yilning boshlarida Kerjentsev tashabbusi bilan ―Vaqt‖ Ligasi tashkil etildi. Bu Liga jamoatchilikning e‘tiborini:
• mexnatini tashkil qilishda tartibsizliklarning nixoyatda ko’pligiga;
• bexuda ishlarga vaqtning ko’p sarflanayotganligiga;
• boshqaruv tizimida funktsiyalarning nooqilona taqsimoti kabilarga qaratdi va ularni bartaraf etilish yo’llarini ishlab chiqdi.
1950 yillarning oxiridan boshlab mamlakatda boshqarish nazariyasining rivojlanishi yanada kuchaydi. Shu yillarda mexnatni ilmiy tekshirish instituti, boshqarish va normativ bo’yicha markaziy ilmiy-tadqiqot institutlari tashkil etildi. Mamlakatning etakchi oliy o’quv yurtlarida (MDU, MMI, KXXN, MXXN, TXXI, va boshqalar) ―Mexnatni ilmiy tashkil qilish‖, ―Boshqarish‖ kafedralari, fakultetlari tashkil etilib, ular bo’yicha maxsus fanlar o’qitila boshlandi.
Rossiyada xozircha yagona, Moskva boshqaruv instituti tashkil qilingan bo’lib, u korxona yoki tarmoq faoliyatining boshqaruv tomonini takomillashtirish masalalari bo’yicha direktorlar maslaxatchilari deb yuritiladigan boshqarishni tashkil qilish bo’yicha mutaxassislarni tayyorlaydi.