1-mavzu: Morfemika va morfema haqida umumiy ma’lumot. So‘zning grammatik strukturasi. Reja

2. Buyruq-istak mayli
Bu mayldagi fe’l kelasi zamonga oid bo‘lib ish-harakatni bajarish yoki bajarmaslik haqida buyurish, so‘rash, istash, iltimos, maslahat, undash-chaqirish kabi ma’nolarni anglatadi va III guruh tuslovchi affikslar bilan o‘zgaradi: o‘qiy (o‘qiyin), o‘qigin (o‘qi), o‘qisin; o‘qiylik, o‘qingiz, o‘qisinlar kabi.
Buyruq-istak maylining I shaxsi istak iltimos, undash-chaqirish ma’nolarini (I shaxsda buyurish, iltimos ma’nolari ifodalanmaydi); II-III shaxsi buyruq, iltimos, maslahat o‘rni bilan do‘q kabi ma’nolarni ifodalaydi va ma’nolarning har biri o‘ziga xos ohang bilan ajralib turadi. Masalan: 1. O‘z shaxsiy foydangni izlama, xalqning foydasini izla, xalqqa mashaqqat yukki tushirib, uni qiynama, o‘zing yuk ko‘taruvchi bo‘l (YUsuf Xos Xojib). 2. Naqadar buyuk zamonda yashayotganligimizni unutmaylik (I.Karimov) birinchi misolidagi izlama, izla, qiynama, bo‘l fe’llari II shaxs (nol ko‘rsatkichli shaklda)da kelib maslahat, iltimos kabi ma’nolarni, ikkinchi misoldagi unutmaylik fe’li I shaxs ko‘plikda kelib, shu harakatni bajarishga undash, shu bilan birga istak, xohish kabi ma’nolar bildiriladi.
3. Shart (istak) mayli
Bu mayldagi fe’l birinchidan, ma’lum ish-harakatning yuzaga chiqishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo‘lgan ish-harakatni ifodalaydi. Bunda shart maylidagi fe’l ergash gapning kesimi vazifasida keladi. Masalan: Bolalaring senga qanday munosabatda bo‘lishini istasang, ota-onangga ham shunday munosabatda bo‘l (Tafakkur gulshani). Ikkinchidan, bu shakldagi fe’lning o‘zi orzu-istak, xohish, maslahat, iltimos kabi ma’nolarni ifodalaydi va sodda gapning yoki qo‘shma gaplarda bosh gapning kesimi vazifasida qo‘llanadi: Qani endi inqilob bo‘lsa-yu, mehnatkash xalq xonni ag‘ darib mamlakatni o‘zi idora qilsa, hamma erkin nafas olsa (N.SHaripov). Qani endi bu qirlarga ko‘klamda chiqsang. Onajon, shu suratni menga bersangiz (A.Q.)
Ko‘rinadiki, shart maylidagi fe’l kelasi zamon tushunchasini anglatib, shart-istak ma’nosi fe’lning buyruq-istak maylidan bosh shaklga –sa qo‘shimchasini qo‘shish va tuslash orqali shakllanadi: o‘qisam, o‘qisang, o‘qisa; o‘qisak, o‘qisangiz, o‘qisalar kabi.
SHart mayli formasidagi fe’l edi, ekan to‘liqsiz fe’llar bilan; kerak, bo‘lmoq, ehtimol kabi modal ma’noli so‘zlar bilan birga qo‘llanishi mumkin: o‘qisa edi, o‘qisa ekan; o‘qisa kerak, o‘qisa bo‘ladi kabi. Bunday shaklda kelgan fe’llar tilak, orzu, gumon, noaniqlik kabi ma’nolarni bildiradi: Nahotki Muqaddas shu yotoqxonada tursa? (O.YO.). bu erda sho‘r imoratning ofati bo‘lsa kerak (A.Q.). Xo‘sh, endi sizlarga nima sovg‘a bersam ekan (O.).
SHuningdek, shart maylidagi fe’l qo‘shma gapning bir necha turlarida ergash gapni bosh gapga bog‘lash uchun xizmat qiladi: Ertalab derazadan qarasam, hamma yoq oppoq... (O.). To‘tiqiz... dugonasini o‘ylasa, xolasi o‘z ko‘ksida panoh topgandek bag‘ riga kirib olgan jiyanini o‘ylar edi (M. Ismoiliy).