№1 Mavzu: Pedagogika fanlarini o’qitish metodikasining predmeti

Nazorat ishlari 
bu talabalar tomonidan bajariladigan va ular 
egallagan bilim va ko'nikmalarni tekshirishga qaratilgan yozma ish. Bu 
berilgan savollarga javob berishni yoki ba'zi amaliy vazifalarni 
bajarishni o'z ichiga oladi. Nazorat ishlarida turli xil xarakterdagi 
savollar va topshiriqlardan foydalanish mumkin, ammo ular har doim 
baholash mezonlari mavjudligini (to'g'ri yoki noto'g'ri) taxmin 
qilishadi. 
Bunday ish uchun ajratilgan vaqt o'quvchilar va talabalarning 
alohida e'tiborini hisobga olishi kerak. Talabalar qanchalik yosh bo'lsa, 
ularda ortiqcha charchoqni keltirib chiqarmaslik uchun ish shuncha 
kam vaqt talab qilishi kerak. 
Nazorat ishlari o'quvchilarning (talabalarning) kurs yoki 
mavzuning ma'lum bir qismi bo'yicha bilim va ko'nikmalarini sinab 
ko'rishga qaratilgan bo'lishi mumkin.

---

288 
Dars asosida baholash
maktablarda ham, universitetlarda ham 
qo'llaniladi. Bu o'quvchilarning (talabalarning) sinfdagi bilim 
faoliyatining har xil turlarini har tomonlama baholashni ta'minlaydi. 
Bunday baholash tarkibiy qismlari o'qituvchining savollariga javoblar, 
boshqa talabalarning javoblariga qo'shimchalar, yozma va amaliy 
topshiriqlarni bajarish bo'lishi mumkin. Kerakli tirishqoqlik natijasida 
dars punkti berilishi mumkin. Shunday qilib, darssiz baholash 
o'quvchilar va talabalarning bilimlari va faolligini joriy baholash 
turidir. To'g'ri tashkil etilgan va baholash uchun aniq belgilangan 
mezon bo'lsa, bu muhim rag'batlantiruvchi rolga ega. O'qituvchilar 
darslarga asoslangan baholashdan seminarlarda, mashg'ulotlarda va 
darslarda foydalanishga moyildirlar, chunki ular buni o'quvchilar uchun 
doimiy o'quv faoliyatini rag'batlantirishning yagona usuli deb bilishadi. 
Adolatli baholash shundan iboratki, har xil talabalar 
taqqoslanadigan javoblar va topshiriqlar uchun taqqoslanadigan 
baholarni olishadi. Bunga darssiz baho berish orqali erishish juda qiyin. 
Shuning uchun dars nuqtalari rag'batlantiruvchi funksiyani bajaradi, 
ammo attestatsiya funksiyasida etarlicha ob'ektiv emas. 
Test. 
“Test” inglizcha so‘z bo‘lib, sinab ko‘rish, tekshirish 
ma`nolarini anglatadi. Testning eng asosiy, bosh xususiyati uning o‘quv
materiallarini o‘zlashtirish darajasiga validligidir. Validlik ham 
inglizcha “valid” so‘zidan olingan bo‘lib, “haqiqiy”, “yaroqlik degan 
ma`nolarni anglatadi. Ma`nosidan ko‘rinib turganidek, o‘quv 
materiallarini o‘zlashtirish 1-darajasiga — dastlabki natijaga (ko‘nikma 
darajasida o‘zlashtirishga) o‘zlashtirishning shu xususiyatini hisobga
olib tuzilgan testlargina to‘g‘ri keladi. Malaka yoki tushuncha dara-
jasida o‘zlashtirishga yaroqli testlar o‘zlashtirishning aynan shu 
darajalarini hisobga olib tuziladi. Bulardan ko‘rinadiki, test tuzish va 
ular vositasida o‘quvchilarning bilimini tekshirishda qator 
psixodidaktik talablarga rioya qilinadi. Testning validligi — testda 
berilgan topshiriqning mazmuni o‘quv materialini o‘zlashtirishning 
birinchi darajasi va birinchi darajadagi faoliyat — ko‘nikma 
darajasidagi xatti-harakatlar, ikkinchi darajasi va ikkinchi darajadagi 
faoliyat — malaka darajasidagi xatti-harakatlarga, uchinchi darajasi va 
uchinchi darajadagi faoliyat tushuncha darajasidagi hatgi-
harakatlarga mos bo‘lishi lozim. O‘zlashtirishning bu uch darajasi va 
ularga oid faoliyatlarni aniq chegaralash imkoniyatlari ham mavjud: 

---

289 
birinchi daraja va unga oid faoliyat paytida bolalar o‘ylab, qoida-
ta`riflarni eslab, ayrim hollarda xatolar qilib, tuzatishlar kiritib, 
sekinlik bilan faoliyat ko‘rsatishadi. Shu sabablarga ko‘ra u yoki bu 
testlarni bajarishga nisbatan ko‘proq vaqt sarflanadi; ikkinchi daraja va 
unga oid faoliyat paytida qoida-ta`riflar zudlik bilan esga tushiriladi, 
o‘quv ishlarida tezkorlik boshlanadi, kamchilik va xatolar kamayadi, 
bilimlarni o‘quv holatlariga tatbiq etish avtomatlasha boshlaydi. 
Shularga ko‘ra test yoki testlar tizimini bajarishga oldingiga nisbatan 
kamroq vaqt sarflanadi; uchinchi daraja va unga oid faoliyatda xatolar 
bo‘lmasligi shart. Ammo bolalarning faoliyatida kamchilik, xatolar 
uchrashi ham tabiiy. Shuni hisobga olib, past o‘zlashtirgan 
o‘quvchilarni guruhlarga ajratish, har bir guruhga yoki alohida 
o‘quvchilarga qo‘shimcha topshiriqlar berilib, yana bir bor sinovdan 
o‘tkaziladi. O‘zlashtirishning eng oxirgi darajasida erishilgan natija 
etalon darajasida bo‘lishi, to‘liq o‘zlashtirish talablariga mutlaqo mos 
kelishi lozim. 
O‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajalari, faoliyatining uzluksiz 
rivojlanib borishini hisobga olib, testlarni ham uch toifaga ajratsa 
bo‘ladi: birinchi darajadagi test. Bu toifadagi test joriy nazoratga mos 
keladi; ikkinchi darajadagi test. Bunday test oraliq nazorat uchun 
vosita bo‘la oladi; uchinchi darajadagi test. Undan yakuniy nazorat 
paytida foydalanish mumkin.
Birinchi, ikkinchi darajadagi testlarning natijasi ballar bilan qayd 
etiladi baho quyilmaydi. Zero, ular ta`limni davom ettirish, binobarin, 
ta`lim berish, bolalarni ogohlantirish (o‘zlari etib kelgan nuqtani 
fahmlash, o‘z bilimlari chegarasini anglash), rag‘batlantirish (yana o‘z
ustimda ishlashim zarur) kabi ichki effektlarga ega bo‘ladi. Uchinchi 
darajadagi testlarning natijasi baholanadi. 
Testning aniqligi uning yana bir belgisidir. Test uni bajaradigan 
o‘quvchi uchun tushunarli bo‘lishi, unda bolaning bilimi, tayyorgarlik 
darajasi, real bilish imkoniyati hisobga olinishi zarur. Testning 
aniqligiga ko‘ra boshlang‘ich sinflarda foydalaniladigan testlar yuqori 
sinflarda bajariladigan testlardan farq qiladi. 
Testning bir xil qimmatga egaligi ham alohida o‘rganishni (tadqiq 
qilishni) taqozo etadi. O‘qituvchi test vositasida bir xil natija, kelgan 
komissiya testdan foydalanib yana boshqacha natija olsa, bolalarning 
test sinoviga ishonchi ham, qarashi ham o‘zgaradi. Testning bir xil 

---

290 
qimmatga egaligi bola uchun ruhiy ahamiyat kasb etib, unga rioya qilish 
asosiy pedagogik shartlardan sanaladi. 
Testning ishonchliligini ham uning yana bir xususiyati sifatida 
ajratsa bo‘ladi. Agar testning bir xil qimmatga egaligi uni bajaruvchi 
shaxs bilan, uning ruhiyati bilan bog‘liq bo‘lsa, testning ishonchliligi 
uning o‘ziga (testga) daxldordir. Bir xil qimmatga, qiyinlik va 
murakkablikka ega test vositasida aniqlangan natija shu tipdagi, , 
qiyinlikdagi, murakkablikdagi boshqa bir test vositasida Xuddi shunday 
(oldingidan) natija olinsa, ularning ikkalasi ham ishonchli test 
hisoblanadi. 
O‘
QUV 
materiallarini o‘zlashtirishning barcha darajalariga 
(birinchi daraja+ikkinchi daraja+uchinchi daraja) mos keladigan uch xil 
testlar to‘plami tuzildi deb tasavvur qiling. Uch xil darajaga moslab 
tuzilgan testlar to‘plamini “zinapoya testlar to‘plami” deb qaraymiz. 
Zinapoya shaklidagi testlar quyidagicha tartibda bajarildi deylik: oldin 
birinchi darajaga, keyin ikkinchi darajaga sungra uchinchi darajaga oid 
testlar. Shu tartibda bajarilgan test to‘plamlarining oldingisi keyingi 
to‘plamni bajarish uchun vosita bo‘ladi. Shu sababli, qiyinligi 
o‘zlashtirish darajasiga qarab oshirib borilgan test to‘plamlarini bir 
paytning o‘zida ketma-ket bajarishni “test ustida mashq o‘tkazish” deb 
qaraymiz. 
Agar o‘quv materiali birinchi darajada o‘zlashtirilgach, testlar 
to‘plami shu darajani mo‘ljallab tuzilgan bo‘lsa, to‘plam faqat va faqat 
shu darajadagi natijalarni tekshirish omili bo‘la oladi. Joriy nazoratda 
Xuddi shunday testlar to‘plamidan foydalaniladi. Shunga o‘xshash 
ikkinchi darajaga ko‘tarilgan bilimlarga mo‘ljallab tuzilgan testlar 
to‘plami oraliq nazoratga, uchinchi darajaga ko‘tarilgan bilimlarga 
mo‘ljallab tuzilgan testlar to‘plami yakuniy nazoratga mos keladi. Test 
nazorati natijalarining barchasi qabul qilingan etalonga muhoyasa qilib 
qayd etiladi. Testlar tuplamining qachon mashq qilish qachon nazorat 
qilish omili bo‘la olishini quyidagi chizma vositasida tasavvur etish 
mumkin.