1-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy goyalari

Grakxlarning
agrar islohotiga sabab bo'ldi. 
Ular ersiz yoki kam erli dehqonlarning yirik er egalariga qarshi kurashini himoya 
qildilar. Ammo bu ishni quldorlik tuzumini saqlagan holda va yirik er egalarini 
cheklash yo'li bilan hal etmoqchi bo'ldilar. Er egalarining qo'lidagi erning bir 
qismini kesib va davlat fondidagi erdan foydalanib kam erli dehqonlardan ozod 
dehqonlar tabaqasi barpo etish ko'zda tutilgan, eng muhimi bu toifa quldorlarning 
ishonchli tayanchi bo'lishi kerak edi.
Aka-uka Tiberiy va Gay Grakxlarning agrar islohoti bo'yicha, davlat eridan 
foydalanuvchilarning har biri 500 yuger (125 gektar), har o'g'li uchun 250 yuger, 
ammo bir oila uchun 1000 yugerdan ortiqcha er olish taqiqlangan. Undan ortiq 
erlar musodara qilingan va 30 yugerdan bo'linib, kambag'al fuqarolarga berilgan, 
lekin bu erni birovga sotish man etilgan. Bu qonun qabul qilindi, ammo uni amalga 
oshirishga yirik er egalari va senat qarshilik qildi. Tiberiy Grakx m.a. 132 yilda 
ataylab o'ldirildi, Gay (ukasi) Grakx m.a. 123-122 yy.da bu islohotni amalga 
oshirish uchun ishni davom ettirdi, bir qancha demokratik o'zgarishlarni amalga 
oshirdi (Rimda arzon non sotish), oqibatda 80 ming fuqaro er uchastkasi oldi. 
Islohot vaqtincha muvaffaqiyat keltirdi, m.a. 111 y. davlat erlarini sotishga yo'l 
berildi, erlar xususiy mulkka aylandi (m.a. 121 y.da Gay ham jangda halok 
bo'lgan).
Quldorlik tuzumi inqirozga uchragan va tushkunlikka tushgan davrda rimlik 
agronomlar 
Varron
(m.a. 116-27 yy.) va 
Lyusiy Kolumella
(I asr) lar quldorlik 
xo'jaligini rasionallashtirish muammolarini ishlab chiqdilar. Shu bilan birga olim 
va arxeolog bo'lgan Varron «
Qishloq xo'jaligi to'g'risida
» degan kitobida bu 
sohaning ahamiyatiga katta o'rin beradi, qishloqdan shaharga intilganlarni 

---

qoralaydi. U dehqonchilik bilan chorvachilikni birga rivojlantirishni ma'qul deb 
biladi. Varron ular o'rtasidagi «
buyuk ittifoq
» tarafdori edi. Buning asosiy sababi 
shundaki, Italiyada don nisbatan arzon edi, chorvachilikning foydasi esa ancha 
yuqori bo'lgan. Shu bilan birga, Varronning fikricha, har bir xo'jalik o'z-o'zini 
ta'minlashi kerak, u bozor munosabatlariga kam e'tibor qilgan, qullar 
ekspluatasiyasi tarafdori bo'lgan va ularni «
gapiruvchi qurollar
» deb bilgan. U 
qullarning siyosiy jihatdan xavfli ekanligini tushungan va imeniyolarda bir 
millatga tegishli qullarni ko'p saqlamaslik kerak deb tavsiya etgan (chunki 
birlashib harakat qilishlari oson).
Kolumella o'zining qishloq xo'jaligiga oid yirik asarida qullar mehnatining 
samarasi pastligini ta'kidlaydi (birovga ishlaydi-da!). Uning fikricha, qullar erni 
yaxshi ishlamaydilar, er yuqori hosil berishi uchun kayg'urmaydilar. U erkin 
mayda ishlab chiqaruvchilarning mehnati qullarnikidan yuqori bo'lishini isbotlab 
berdi, yirik quldorlik latifundiyalariga nisbatan mayda dehqonchilikni afzal deb 
hisobladi. Bu davrda yirik latifundiyalarning inqirozi aniq bo'lib qoldi, rivojlanish 
faqat ekstensiv yo'l bilan bordi, ya'ni hosil qo'shimcha er hisobigagina oshdi. 
Qullar imkoni boricha erni ishlamaslikka intilgan. Kolumella bunday erlarni erkin 
kolonlarga bo'lib berish yaxshiroq samara beradi, degan to'g'ri qisqacha 
xulosalarga keldi, uningcha mayda ishlab chiqarishga o'tish kerak edi (hozirgi 
davrga solishtirib ko'ring).