1-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy goyalari

1.3.
 
Qadimgi Rimdagi iqtisodiy g'oyalar 
M.a. III asrda Qadimgi Rim (hozirgi Italiya) da quldorlik munosabatlari 
o'zining eng yuqori cho'qqisiga ko'tarilgan edi. Rimning boshqa erlarni bosib olish 
uchun olib borgan urushlari tufayli yirik imperiya yuzaga keldi, ko'plab qabila va 
xalqlar qullikka mahkum etildi. Asosan asirlardan iborat bo'lgan qullarning ahvoli 
Gresiya qullarinikidan og'irroq bo'lgan. Yana bir o'ziga xos xususiyat shundaki, 
agar Gresiyada qullar ko'proq hunarmandchilik va savdoda ezilgan bo'lsa, Rimda 
qullar asosan qishloq xo'jaligida ekspluatasiya qilingan. Ishlab chiqarishning 
quldorlik usulidagi qarama-qarshiliklar shu erda eng keskin tus oldi va oxir-
oqibatda kolonatning paydo bo'lishiga olib keldi. Aholining kambag'al tabaqalari 
asrlar davomida erga egalik qilish uchun keskin kurash olib bordilar. Bu holat 
Rimdagi iqtisodiy g'oyalarga ta'sir etmay qolmadi, qullikka asoslangan yirik 
latifundiyalar bilan birga quldorlik xo'jaliklari - 
villalardan
samarali foydalanish 
muammolari bosh masala edi.
Shu davrdagi olim va mutaxassislarning asarlarida bir qancha yangi iqtisodiy 
g'oyalar ilgari surildi. Bu g'oyalarning rivojiga e'tibor berilsa, quldorlik tizimining 
emirilishi bilan unga bo'lgan munosabat ham o'zgardi
. Katon Starshiy
(m.a. 234-
149 yy.) yirik er egasi bo'lgan, «
Dehqonchilik
» nomli asarida u qullikka 
asoslangan natural xo'jalikni himoya qildi. Katon o'z talablarini o'zi ta'minlovchi 
yoki asosan iste'mol qiymati ishlab chiqaruvchi xo'jaliklarni tan olar edi (natural 
xo'jalik himoya qilinadi). U faqat ortiqcha mahsulotnigina sotish kerak, xo'jalikda 

---

ishlab chiqarish mumkin bo'lmagan narsalarnigina sotib olish zarur, degan g'oyani 
qo'llaydi. U qul mehnati asosida xo'jalikni yuritishning yangi uslublarini ham 
ishlab chiqdi. Uning fikricha, qullar yoshligidan sotib olinish kerak, shunda 
qullarni tarbiyalash, ishga o'rgatish oson bo'ladi (yoshi kattalarda bu ish qiyin 
kechadi), qullar orasida adovat urug'i sepilsa, ularda egasiga nisbatan ig'volar 
yo'qoladi. Qullar qattiq intizom asosida ishlatilishi, arzimas gunoh uchun 
jazolanishi, ishiga qarab boqilishi va kiyintirilishi taklif etiladi.
Bu davrda natural xo'jalik bilan birga bozor munosabatlari ham 
rivojlanayotgan edi. Bozorni qo'llagan Katon shu bilan birga yollanma mehnatga 
dushman bo'lgan. U qul mehnatini to'g'ri tashkil etishga alohida ahamiyat beradi. 
Bayram kunlari ish hayvonlariga dam berilgan holda, qullar ishlashga majbur 
etilgan. Kasallangan ho'kiz davolangan, qulni esa «eski arava» sifatida sotib 
yuborish tavsiya etilgan.
Dehqonchilikda qul mehnati tobora kam samarali bo'layotganligini ko'rgan 
Katon yaylov xo'jaligini, keyinchalik savdo va sudxo'rlikni qo'llab-quvvatlagan. 
Qiymatdan ortiq mahsulotni foyda deb bilgan va uni to'la ravishda ishlab chiqarish 
harajatlariga qo'shgan (xato fikr). «
Yuqori foyda olish uchun yuqori baholar kuni 
kelishini bamaylixotir kutish kerak
», deydi u.
Dehqonlar qo'lidagi erlar tortib olinib, yirik latifundiyalar vujudga kela 
boshladi, erkin Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari ersizlandi. Bu holat 
yirik er egalari - 
patrisiylar
va dehqon-plebeylar o'rtasidagi qarama-
qarshilikni
kuchaytirdi, oxir-oqibatda aka-uka