1-мавзу: Сиёсий психологиянинг предмети

Siyosatda shaxsning o’rni 
Siyosatda shaxs muammosi abadiy muammolardan biridir. U faylasuflar va 
tarixchilar, yozuvchilar va moralistlar, diniy mutafakkirlar va psixologlar 
qiziqishini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Hozirgi kunda siyosatchilarning ko’pchiligi 
siyosiy jarayon davomida shaxs omilini o’rganish lozimligini tan olishadi. 
Siyosatchining usuli va ta’bi, oila a’zolari va sport turlariga qiziqishlari, doimo 
ko’pchilik diqqat markazida turadi. Siyosatchini shaxs sifatida bilishimiz bilan 
birga ko’z o’ngimizda uning siyosiy xarakatlari yashirin zanjiri namoyon bo’ladi.
Yana bir misol Paskal siyosatchi shaxsining siyosatga ta’siri haqida gapirib 
shunday deydi: “Kleopatraning burni biroz qisqaroq yoki biroz uzunroq bo’lganda 
edi, insoniyatning tarixi umuman boshqacha bo’lgan bo’lar edi”. 
Shaxsning tarixdagi roli mavzusidagi baxs munozaralar XIX - asrning oxiri 
XX asrning boshlarida qizg’in tus olib, Tolstoy, Karleyl, Djeyms, Plexanov va 
Troskiyning qarashlari bilan boyidi. Bu turdagi ko’proq ma’lum bo’lgan 
asarlardan biri Sidney Xukning “Tarixdagi qahramon” asaridir. 
Siyosiy rol - bu siyosiy tizimdagi shaxsning o’rni bilan bog’liq bo’lgan real 
vazifalar, mavqey, majburiyat va haq-huquqlar majmuasidir 
Zamonaviy siyosatshunoslar shaxs itoat qilishi kerak bo’lgan holatlarning
mavjudligini, unga yuklatilgan boshqaruv vazifalari (D. Bell, S. Lipset, U, Mur), 

---

49 
barqaror demokratiyani ta’minlash (R. Dal, U. Kornxauzer), o’zaro tenglikka 
erishish (Dj. Raulz, G. Gens) kabi yangi motivlar bilan bog’lashadi. Biroq bu 
modelning hamma tarafdorlari uchun umumiy tushuncha, shaxsning davlatga, 
tashkilotlarga, elitaga itoat qilishda oddiy fuqaroning ishtiroki va uning siyosatdagi 
roli cheklanganligi haqidagi qarashlar mavjud. Ushbu holatda shaxsning o’zi-
o’zining pishib yetilmagan tabiatini jilovlay oladigan, shaxs usti mexanizmlarga 
ehtiyoji mavjud, boshqaruvning passiv obyektiga aylanadi. Boshqacha aytganda, 
shaxsning o’zaro munosabatlar tabiati, shaxsiy qiziqishlarda siyosatni harakatga 
keltiruvchi mexanizm turadi. A. Smit, G. Spenser, U. Godvinning izdoshlari,
siyosiy psixologik tizimni harakatga keltiradigan kuch qiziqishlarda deb qarashadi. 
“Qiziqish” moduli ijtimoiy va siyosiy tartib turli hil insonlar qiziqishlari 
uyg’unlashuvining tabiiy natijasi sifatida namoyon bo’ladi. Shuning uchun shaxs 
bostirish kuchi bilan emas, balki umumiy harakatlar orqali o’z foydasiga erishish 
mumkinligini anglab yetadi. 
Bu an’anadagi ahamiyatli postulat, shaxsning siyosiy faoliyatning faol 
subyekti sifatida ko’rib chiqishi hisoblanadi. Bu modeldan foydalanadigan liberal 
va neokonservativ nazariyotchilar jamoatchilikni, xokimiyatni markazlashtirish 
va unga individning itoat qilishining xar qanday shakliga qarshidirlar. Siyosiy 
tuzum, hokimiyat va ozodlik muammosini ular individual instik kelajakda deb 
tushunishadi. 
“Xatti-xarakat revolyusiyasi” siyosatdagi shaxs muammosini siyosiy 
psixologiyaning alohida sohasiga aylantirdi. Bu sohani tasvirlaydigan bir necha 
turdagi tadqiqotlar mavjud bo’lib, ulardan birinchi bu keys-stadiz (case studies)
yoki fokusida oddiy fuqaro yoki siyosatchi bo’lgan o’ziga xos individuallar 
bo’lgan, alohida aniq holatlarni tadqiq qiluvchi sifat tadqiqotlaridir. Individual 
siyosiy portretlarni yaratishda ishlatiladigan usullar, ularning shaxs sifatidagi 
ulkan sifatlarini ochishga qaratilgan bo’lib, u ilmiy talablarga javob beradi.
Buning uchun ma’lumotlarni tahlil qilishning usullaridan foydalaniladi. 
Bu 
tipdagi 
tadqiqotning 
bir 
nechtasi 
siyosiy 
yetakchilarning 
psixobiografiyasini yaratishga yordam beradi.

---

50 
Psixobiografiya yo’nalishidagi ishlardan biri E. Eriksonning Lyuter, Gitler 
va Eleonara Ruzvelt, A. Djordjning amerika prezidenti Vudro Vilson, Ye. 
Volfensteynning Gandi, Lenin va Troskiy haqidagi asarlaridir. Orasida barchaga 
ma’lum bo’lgan dunyo siyosatchilarini topsa bo’ladigan portretlar galereyasi 
tashkil qilingan. Ularning ichida Yelsin, Saddam Husayn va Klinton ham bor. 
Keys stadizni asosiy maqsadi shaxsning ilk ijtimoiylashuv tajribasidan kelib chiqib 
va uning siyosiy harakatlaridagi ichki motivlarni ajratib olish orqali siyosatchi 
shaxsiyati haqida ma’lumot berishdir. 
Bu holatda ular siyosatchining hayotiy tajribasini tasvirlash bilan umumiy 
siyosiy holatdan chetga chiqishadi. 
Shaxsning siyosatdagi o’rnini o’rganadigan yo’nalishlardan yana biri 
agregativ tadqiqot bo’lib, u siyosatchining shaxsiy biografiya faktlarini siyosiy 
jarayonning tarixiy kontekstida o’rganadi. Mualliflar D. Koks, S. Xyuz, B. Brodi 
va boshqa tarixchi va siyosatchilar siyosiy voqyealarni alohida shaxslarning 
harakatlariga emas, shaxsning siyosatdagi tarixiy hodisalaridan kelib chiqqanligiga 
bog’lashadi. Bu yo’nalish shaxs omilining urush, inqilob, milliy harakter, siyosiy 
madaniyatga ta’sirini o’rganadi. 
Uchinchi yirik yo’nalish esa tipologik tadqiqotlar. Unda siyosiy arboblarni 
psixologik tushunchalar orqali eng oddiyidan tortib, murakkabigacha tasniflashga 
harakat qilingan. Tasnif uchun, siyosatchilarning alohida xususiyatlari, hatti-
harakatlaridagi farqlar, fikr yuritishi shaxslararo munosabatlardagi usullari, qaror 
qabul qilishdagi o’ziga xosliklar asos bo’lib xizmat qiladi. Eng mashxur 
tasniflardan biri T. Adornoning avtoritarlik tushunchasiga loyihasidir. M.Rokich 
siyosatchilarni turlarga ajratishdagi belgilardan biri sifatida dogmatizmni hisobga 
olish kerakligini ta’kidlaydi. D. Trisman ikki asosiy shaxsiy yo’nalganlikni ya’ni: 
an’analarga va ichki maqsadlarga intilishini asos qilib olgan G. Lassuel va D. J. 
Barberlar esa siyosiy rolni tasnifning asosi qilib olishgan. 
Lassuel 
“agitator”, “administrator” va “nazariyotchi” Barber esa 
“tomoshabin”, “reklama qiluvchi”, “qarshilik qiluvchi” va “qonun chiqaruvchi” 
rollarini ajratuvchi tipologiyalarni taklif qilishadi. 

---

51 
Siyosatdagi shaxs muammosi haqida fikr yuritganda, amerikalik siyosiy 
psixolog Fred, Grinstaynlar siyosiy jarayonda shaxs omilining yetakchi rolini 
belgilovchi nazariyani taklif qilishdi. Birinchidan, oldin sodir bo’lmagan mutlaqo 
yangi siyosiy holatlarda, ikkinchidan, ko’plab noaniqliklar bo’lgan murakkab va 
bir-biriga zid holatlarda, uchinchidan, turli xil siyosiy qarorlarni taklif qilayotgan 
turli kuchlar orasida tanlash imkoniyati bo’lganda uning roli ayniqsa ahamiyatli 
bo’ladi.