1-мавзу: Сиёсий психологиянинг предмети

Siyosiy mafkura va uning ko’rinishlari. 
"Mafkura" atamasi yunoncha ideya va logos so’zlarning birikmasidan tashkil 
topgan, g’oyalar xaqidagi ta’limot degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy determinizm 
ta’limoti mafkuraviy oqimlar, ijtimoiy guruxlarning moddiy shart-sharoitlari bilan 
bog’liq ekanligidan kelib chiqadi. U bu oqimlarni umuman jamoa manfaatlarini 
himoya qiluvchi tasavvurlar, g’oyalar sifatida tavsiflaydi. Ijtimoiy guruhning 
jamiyatda tutgan o’rniga qo’ra iqtisodiy determinizm, mafkuraning nazariy bilim 
vazifasini bajarishi mumkinligini ilgari suradi. 

---

40 
XX asr boshlaridayoq M.Veber mafkurani va boshqa g’oyaviy, diniy 
tuzilmalarni ko’r-ko’rona ishonish sohasiga kiritgan edi. Bu bilan u mafkuraning 
ilmiyligi masalasini qo’yishni ham inkor etadi.
Shu sohaning taniqdi mutaxassisi K. Mangeym, M. Veberdan keyin har 
qanday mafkurani voqyelikning neadekvat (noto’g’ri), bir tomonlama aks etishi 
sifatida, voqyealarning haqiqiy ahvolini ongli ravishda yashiradigan g’oyalar 
yig’indisi sifatida olib qaraydi. Mafkuraning ijtimoiy-tarixiy manbalarini chetga 
surib qo’yib, uni jamoani birlashtiruvchi qurol sifatida (O.Lemberg, T.Parsons) 
haddan tashqari funksional talqin qilishlar ham keng tarqalgan. 
Mafkurani ayrim guruhlar va individlarning psixologiyasidan (R.Payps, 
D.Braun) iborat qilib ko’rsatish hollari ham kam emas. Shu bilan birga mafkurani 
xalqning, millatning dunyodagi o’rnini, man-faatlarini, orzu-intilishlarini 
ifodalaydigan g’oya, o’tmish va kelajakni bog’laydigan ko’prik sifatida 
ta’riflashlar ham mavjud. 
Siyosiy mafkura — u yoki bu ijtimoiy guruhniig maqsadlari, orzu-intilishlari 
va manfaatlarini ifodalovchi va himoya qiluvchi hokimiyatdan foydalanishning 
muayyan vazifalariga yo’naltirilgan tizimlashgan g’oyalar, qarashlar yig’indisidir. 
Siyosiy mafkura — bu muayyan ijtimoiy guruhning hokimiyatga intilishini yoki 
undan foydalanishini asoslovchi va siyosiy harakatning u yoki bu strategiyasini 
ko’zda tutuvchi g’oyaviy tizimdir. 
Siyosiy mafkura ijtimoiy hayotda muayyan funksiyalarni bajaradi. Ulardan 
quyidagilarni ajratish mumkin: 
1)Mo’ljallash. Bu funksiya shunda ifodalanadi-ki, mafkura jamiyat, ijtimoiy 
ravnaq, shaxs, hokimiyat haqidagi fundamental tasavvurlarni o’ziga qamrab olib, 
u inson faoliyatining ma’no-mazmuni tizimini va mo’ljalini ko’rsatib beradi. 
2)Safarbar etish. Fozil jamiyat idealini taklif qila turib siyosiy mafkura siyosiy 
faoliyatning bevosita motivi sifatida chiqadi va uni amalga oshirish uchun 
jamiyatni, ijtimoiy guruhlarni safarbar qiladi. 
3)Birlashtirish. 
Taklif 
etilayotgan 
dunyoning 
fundamental 
kartinasi 
chegarasida siyosiy harakatga ma’no-mazmun bera turib, siyosiy mafkura unga 

---

41 
shunday ahamiyat beradiki, u o’zining miqyosi bilan har qanday individual yoki 
guruhiy manfaatdan ustun turadi. Siyosiy mafkura birlashtiruvchi omil bo’lib 
yuzaga chiqadi. 
4)Amortizasiyalash. Siyosiy mafkura jamiyat, guruhlar, individ ehtiyojlari va 
ularni qondirishning real imkoniyatlari o’rtasida nomuvofiklik vujudga kelgan 
vaziyatdagi ijtimoiy keskinlikni yumshatishga xizmat qiladi. 
5)Muayyan ijtimoiy guruh manfaatlariki ifoda 
etish 
va himoyalash. Buning 
ma’nosi shuki, siyosiy mafkura u yoki bu ijtimoiy guruh manfaatlari asosida 
vujudga keladi va ularni boshqa guruh
u
lar man-faatlari bilan o’zaro munosabatda 
sog’lom raqobat murosa yoki kelishuv, ayrim xollarda ixtilofda bo’lishi mumkin. 
Mafkuraning funksiyasi - aholining ommaviy siyosiy onggini egallash, unga 
jamiyatning bugungi va kelgusidagi taraqqiyotini baholash, o’zining mezonlarini 
joriy qilish, siyosiy makonda kishilar mo’ljal qiladigan maqsad va vazifalarni 
belgilashdir. Mafkura amalga oshirmoqchi bo’lgan yo’lning oqilona va xolisona 
obrazini yaratishga, uning u yoki bu sinf, millat, davlat manfaatiga mos kelishiga 
intiladi. Bu borada mafkura u yoki bu ideallar va qadriyatlarni targ’ibot qilish 
bilan chegaralanib qolmay, balki fuqarolar, partiyalar va boshqa siyosiy 
tuzilmalarning maqsadga muvofiq faoliyatini rag’batlantirish bilan ham 
shug’ullanadi. 
Mafkura o’zining siyosiy funksiyalarini bajarishi bilan jamiyat yo qandaydir 
ijtimoiy guruh manfaatlari asosida, yoki aholining muayyan ijtimoiy-iqtisodiy 
guruhlariga tayanmaydigan ongli ravishda ishlab chiqilgan maqsadlari negizida 
jipslashtirish, birlashtirishga intiladi. Aholini real birlashtirish qobiliyati 
mafkuraning g’oyasi va qoidalari kishilarning turmush tarzi haqidagi kundalik 
qarashlari va tasavvurlariga, maqsadlariga qanchalik mos kelishga bog’liqdir. 
Har qanday mafkura oqilona, nazariy asoslangan qoidalardan tashqari aholiga 
faqat ishonish uchun taklif qilinadigan maqsad va ideallarni ham qamrab oladi. 
Siyosiy mafkuraning amal qilish darajalari bir xil emas. U nazariy-konseptual, 
dasturiy-direktivalik va xulq-atvorlik darajalarida amal qiladi. Nazariy-konsentual 
darajada u yoki bu sinf, ijtimoiy qatlam, millat, davlatning manfaatlari va 

---

42 
ideallarini ochib beruvchi asosiy qoidalar qaror toptiriladi; dasturiy-direktivalik 
darajada ijtimoiy — falsafiy prinsiplari va ideallar siyosiy elitaning aniq dasturlari, 
shoirlari va talablariga aylantiriladi va boshqaruv qarorlarini qabul qilish, 
ommaning siyosiy xulq-atvorini rag’batlantirish uchun g’oyaviy asos bo’lib xizmat 
qiladi. Mafkura amal qilishning ushbu darajasi «siyosatning yaratuvchi elementi» 
deb ham talqin etiladi. 
Xulq-atvorlik darajada mazkur mafkura maqsadlari va prinsiplari fuqarolar 
tomonidan o’zlashtiriladi hamda ularning jamiyat siyosiy hayotida ishtirok 
etishining u yoki bu shakllarida o’z ifodasini topadi. Bu darajada mafkura 
kishilarning xatti-harakatiga aylanib ularni jipslashtiradi, birlashtiradi, muayyan 
yo’lga yo’naltiradi, safarbar etadi. Sayosiy mafkuralarning siyosiy mafkura 
zamon va ko’rinishlarni makondan tashqarida bo’lgan hodisa emas. U muayyan 
tarixiy sharoit bilan bog’liq aniq ijtimoiy mazmunga ega. 
Har bir tarixiy davr o’ziga xos va o’ziga mos mafkuraviy oqimlarni ilgari 
suradi. Bundan xozirgi zamon ham mustasno emas. U ham ko’plab mafkuraviy 
oqimlarni ilgari suradi. Hozirgi zamonning eng yirik mafkuraviy oqimlari: 
liberalizm, konservatizm, sosial-demokratiya va boshqalardir. 
Hozirgi davrda eng yirik va ko’p tarqalgan mafkuraviy oqimlardan biri —