1-mavzu: Sug’urtaning mohiyati, funktsiyalari va bozor munosabatlaridagi o’rni

Sug’urta tashkiloti xarajatlarining turlari va ularning tasniflanishi 
t/r 
Xarajat 
turlari 
Xarajatlarning tasnifi 
Asosiy faoliyat 
bo’yicha 
Maqsadli 
faoliyat 
bo’yicha 
Amalga 
oshirilish vaqtiga 
ko’ra 
1 
Ma’muriy- 
xo’jalik 
yuritish 
xarajatlari 
Sug’urtalash bilan 
to’g’ridan to’g’ri 
bog’liq bo’lmagan 
xarajatlar 
Shartnomani 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
amalga oshirish 
jarayonida 
2 
Vositachilik 
taqdirlashlari
ni undirish 
xarajatlari 
Sug’urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
tayyorlash va 
tuzish xarajatlari 
Shartnomani 
amalga oshirish 
jarayonida 
3 
Reklama va 
marketing 
xizmati 
xarajatlari 
Sug’urtalash bilan 
to’g’ridan-to’g’ri 
bog’liq bo’lmagan 
xarajatlar 
Shartnomani 
tayyorlash va 
tuzish xarajatlari 
Shartnomani 
tuzishga qadar 
4 
Maxsus ish 
qog’ozlarini 
tayyorlash
xarajatlari 
Sug’urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
tayyorlash va 
tuzish xarajatlari 
Shartnomani 
tuzishga qadar 
5 
Sug’urta 
zaxiralariga 
ajratmalar 
Sug’urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
bajarish 
xarajatlari 
Shartnomani 
amalga oshirish 
jarayonida 
6 
Qayta 
sug’urtalash
xarajatlari 
Sug’urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish 
xarajatlari 
Shartnomani 
bajarish 
xarajatlari 
Shartnomani 
amalga oshirish 
jarayonida 
7 
Investitsiya 
joylashtiriluvi 
xarajatlari 
Sug’urtalash bilan 
to’g’ridan-to’g’ri 
bog’liq bo’lmagan 
xarajatlar 
Shartnomani 
bajarish 
xarajatlari 
Shartnomani 
amalga oshirish 
jarayonida 
8 
Sug’urta 
qoplamasi 
xarajatlari 
Sug’urta 
operatsiyalarini 
amalga oshirish
xarajatlari 
Shartnomani 
bajarish 
xarajatlari 
Sug’urta 
hodisasi 
yuz berganda 
- sug’urta shartnomasini tuzish uchun oldindan qilingan (ish qog’ozlarini 
tayyorlash, statistik ma’lumotlarni yig’ish, tarif hisob-kitoblari va shu kabi) 
xarajatlar; 
- sug’urta shartnomasi tuzish davrida qilingan (xalqaro terminda 

---

«acquisition») xarajatlar; 
- sug’urta shartnomasi amal qilish davrida qilingan (masalan, riskni qayta 
sug’urtalashga o’tkazish bo’yicha) xarajatlar; 
- sug’urta hodisasi yuz berganda (sabablarini o’rganish va uning oqibatlarini 
tugatish uchun) qilinadigan xarajatlar. 
Sug’urta ishini yuritish xarajatlarini, shuningdek, ayrim sug’urta turi yoki 
shartnomasiga daxldor bo’lgan o’zgaruvchan va barcha tuzilgan sug’urta 
shartnomalari portfeliga aloqador bo’lgan doimiy kabi guruhlarga ham bo’lish 
mumkin.
Xalqaro amaliyotda sug’urta tashkilotining xarajatlari akvizitsiya 
(ommaviy-tashkiliy kompleks tadbirlar), inkassatsiya (sug’urtaning ayrim turlari 
bo’yicha mukofotlarning naqd pullarda qabul qilinishi), likvidatsiya (sug’urta 
hodisasi yuz berganligi yuzasidan sug’urtalanuvchi arizasida bayon qilingan 
talablarning qondirilishi) va boshqaruvga oid kabi turlardan iboratdir.
Sug’urta tashkiloti daromad va xarajatlarini sug’urta faoliyatini amalga 
oshirish jarayonidagi o’rni va roliga qarab tasniflash ko’proq maqsadga 
muvofiqdir. Ular quyidagichadir: 
- sug’urta himoyasini ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan (sug’urta 
operatsiyalari hamda investitsiya joylashtiriluvi bo’yicha) daromad va xarajatlar; 
- sug’urta himoyasi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’lmagan boshqa 
daromad va xarajatlar. 
Sug’urta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi hamda ularni hisoblash 
ko’p jihatdan milliy sug’urta qonunchiligi me’yorlariga ham bog’liqdir. 
Shuningdek, sug’urta tashkilotining daromad va xarajatlariga amaldagi soliq 
qonunchiligiga binoan to’lanadigan daromad(foyda) solig’ining soliq bazasini 
aniqlash uslubiyati hamda stavkalari darajasi ham ta’sir etadi.
3.
Sug’urta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi bo’yicha
yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib, uni aniqlash bo’yicha quyidagi 
uslubiyatni taklif etamiz: 
SM = SMs + SMqs + O’MZo’ (1), 
Bu erda: SM- ishlab topilgan sug’urta mukofotlari summasi; 
SMs – bevosita sug’urtalash bo’yicha sug’urta mukofotlari summasi; 
SMqs – qayta sug’urtalash bo’yicha sug’urta mukofotlari summasi; 
O’MZo’ – o’zlashtirilmagan mukofotlar zaxirasining o’zgarishi. 
UNz = Nz + Nvt (2), 
Bu erda: UNz – ko’rilgan zararning umumiy netto qismi; 
Nz – ko’rilgan zararning netto qismi; 
Nvt – qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlarining netto qismi. 
Nz = SM – SQs – (SQqs –SQqsq ) (2.1), 
Bu erda: SQs – to’langan sug’urta qoplamalari; 
SQqs – qayta sug’urtalash bo’yicha to’langan sug’urta qoplamalari; 
TSQqsq – qayta sug’urtalash shartnomalariga ko’ra, qayta sug’urtalovchilar 

---

tomonidan to’langan sug’urta qoplamalari. 
Nvt = VTqs + VSqs (2.2), 
Bu erda: VTqs – qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik to’lovlari; 
VSqs – qayta sug’urtalash bo’yicha vositachilik siylovlari.
Tsx = UNz –(Yuk+SMqsrr+SQs+VTqs+Zm+SQqs) (3) 
Bu erda: Tsx – sug’urta xizmatlarining tannarxi. 
Yuk – sug’urta ishini yuritish xarajatlari; 
SMqsrr – qayta sug’urtalash va retrotsessiyaga o’tkazilgan risklar bo’yicha 
hisoblangan sug’urta mukofotlari; 
VTqs- vositachilik to’lovlari va brokerlik siylovlari, qayta sug’urtalash 
tantemlari va yig’imlari; 
Zm – zaxira fondiga o’tkazilgan mablag’lar. 
YaD(Z) = D(Z)af + D(Z)bf (4), 
Bu erda: YaD(Z) – yalpi daromad yoki zarar (soliq to’langunga qadar 
bo’lgan daromad yoki zarar); 
D(Z)af- asosiy faoliyatdan olingan daromad yoki zarar; 
D(Z)bf – boshqa faoliyatdan daromad yoki zarar. 
D(Z)af = Ns + Nz + Nvt + Yuk – DX (4.1), 
Bu erda: Ns – sug’urta mukofotlarining netto qismi; 
DX – davr xarajatlari. 
D(Z)bf =Dbf-Xbf (4.2), 
Bu erda: Dbf – boshqa faoliyatdan daromadlar; 
Xbf – boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun qilingan
xarajatlar. 
Sug’urta tashkiloti daromadi(foydasi)ni aniqlashning keltirilgan uslubiyatini 
joriy etish masalasiga (7-jadval) to’xtaladigan bo’lsak, bu borada sug’urta ishini 
amalga oshirish xarajatlariga kiritilgan sug’urta xizmatlarni tashkil etish va 
sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi 
to’g’risidagi yangi Nizomni ishlab chiqish zaruriyati yuzaga keladi. 
Taklif etilayotgan uslubiyatga ko’ra, keltirilgan ma’lumotlarda ishlab 
topilgan sug’urta mukofotlari summasi 1232223,0 bo’lgan bo’lsa, shundan 
910786,8 bevosita sug’urtalash mukofotlari, 6741,1 qayta sug’urtalash bo’yicha 
mukofotlari va nihoyat, 314695,1 so’mini o’zlashtirilmagan mukofotlar summasi 
tashkil etgan. 
To’langan 
sug’urta 
qoplamalari 
1188750,1 
qayta 
sug’urtalash 
shartnomalariga binoan qoplama to’lovlari bo’yicha zararlar 506,3; ko’rilgan 
zararlarning netto qismi 1189256,4; qayta sug’urtalashga qabul qilingan 

---

shartnomalar bo’yicha hisoblangan vositachilik to’lovlari 840,8; qayta sug’urtalash 
bo’yicha vositachilik to’lovlarning netto qismi 840,8; sug’urta ishini yuritish 
xarajatlari 5136,5; hisoblangan vositachilik hamda brokerlar siylovlari, qayta 
sug’urtalash tantemlari va yig’imlari 321,4; zararlarni qoplash zaxirasiga 
o’tkazilgan mablag’lar 1153961,8 ming so’mni tashkil qilgan. 
Keltirilgan ma’lumotlarga asoslangan holda sug’urta xizmatini ko’rsatishdan 
tushgan yalpi foydani aniqlash uchun ishlab topilgan mukofotlarning netto qismi 
(1232223), ko’rilgan zararlarning netto qismi (1189256,4), qayta sug’urtalash
bo’yicha vositachilik to’lovlarning
1-jadval