1-mavzu: tarbiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Reja

15-MAVZU: MUOMALA VA MULOQOT QILISH USULLARI
Reja:

1. 
   Muomala uchun zarur odoblar. Muomala odobi. Insonlarga muomala qilishda shirin so’z bo’lish ham asosiy ahamiyatga egadir.
   
2. 
   Shirin so’z vositasida inson qalbiga yo‘l topiladi.
   
3. 
   Kirishimlilik - muvaffaqiyat kaliti.
   
4. 
   Samarali muloqot va muomala usullari.
   
5. 
   Muloqot madaniyatiga, odobiga amal qilish kishini yuksaklik sari etaklaydi.
   
6. 
   Shaxsni jamoada tarbiyalash. Ijtimoylashuvda jamoaning o‘rni.
   

Uchta tushuncha zamon va makon tanlamaydi. Bular so‘zlash, tinglash va anglashdir. Odamzot yaralibdiki, o‘zaro munosabat jarayonida ana shu uch birlikka amal qilib kelinadi. Buning namoyon bo‘lishi har bir xalqning o‘z mentalitetiga mos va xos. O‘zaro munosabat, murojaat qilish jarayonidagi o‘zni tutish va fikr almashuvlar muomala madaniyati tushunchasida uyg‘unlashadi. Munosabat, murojaat, muloqot, munozara, mubohasa, muhokama, mulohaza singari tushunchalarning barchasi muayyan millatning tiynatiga mos bo‘lgan ziynatlar bo‘lib, u etik va estetik me’yorlar, qoidalar bilan amalga oshiriladi.
Muloqot qisman monologik, asosan, dialogik, polilogik shaklda bo‘ladi. Boshqacha aytganda, ikki yoki undan ortiq kishilarning o‘zaro munosabatlarida reallashadi. Dunyo go‘zallik qonuniyatlariga binoan qurilarkan, demak, insonnning xulqi va nutqi ham, ko‘rinishi va kiyinishi ham, munosabati va muloqoti ham go‘zal bo‘lishi maqsadga muvofiq. Xalqimizning “O‘zingga qarab kutarlar, so‘zingga qarab kuzatarlar” - degan o‘giti bejiz emas. “Til yarasi bitmas, tig‘ yarasi bitar” - deganida ham inson uchun zarur bo‘lgan muomala jarayoniga e’tibor zaruriyatini sezish qiyin emas.
Shaxs ma’naviyatining uzviy bir bo‘lagi muomala madaniyati bo‘lsa, xulq-atvor, odob-axloq, nutqiy faoliyat tushunchalari uning zamiriga kiradi. Asrlar osha har bir xalqqa xos bo‘lgan, milliy-ma’naviy qadriyatlar yuksak madaniyat ramziga aylangan urf-odatlar, yurish-turish, yashash tarzi barchasi kishi shaxsiyatida aks etishi tabiiy.
Ushbu risolada sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan insonlararo munosabatlar me’yori, shaxs ma’naviyatining shaklanishida ularning o‘rni masalalariga e’tibor qaratilgan.
Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, “Yuksak bilimli, intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” ekan, demak, ilm-fanga, ona vatanga munosabat o‘z-o‘zidan ma’naviyatli, barkamol inson tarbiyasida muhim va muqim o‘rin tutishi muqarrardir. Munosabat, shubhasizki, shaxsning muomala madaniyatidan kelib chiqadi. Bu esa barkamollik belgisi bo‘lgan ta’lim va tarbiyaga, ma’naviyat va ma’rifatga borib bog‘lanadi. Aqlan, ruhan va jismonan sog‘lom avlodgina yurtning porloq kelajagidir. Qushning parvozini qo‘sh qanotisiz tasavvur qilish mumkin bo‘lmaganidek, insonning iqboli va yurt istiqbolini ham ta’lim-tarbiya va ma’naviyat-ma’rifatsiz tushunish, idrok etish mushkul.
Poetika, ritorika nazariyasini ilk tadqiqotchilaridan hisoblangan Aristotel san’at va madaniyat olamining paydo bo‘lishidagi ilk asos sifatida muomalani nazarda tutgani ham bejiz emas. Qolaversa, fransuz adibi Antuan Sent-Ekzyuperining “Bu dunyodagi birdan-bir haqiqiy ne’mat odamlarning bir-biri bilan muloqotidir”,-degan fikrida teran ma’no bor.
Ta’lim talabi nutq bilan, tarbiya talabi xulq bilan bog‘liq ekan, shaxs ma’naviyati, muomala madaniyati, muomala sirlari va odobi masalasi har qachongidan ham dolzarblik kasb etaveradi. Muomala “tarozisi”ning ikki pallasi bo‘lib, biri xulq, ikkinchisi nutqdir.
O‘zbeklar mentalitetida muomala madaniyati ko‘pchilik hollarda o‘zaro salom-alik qilish, ahvol so‘rash, oiladagi ahvol bo‘yicha axborotlarga qiziqish ko‘rsatish kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Ammo aslida muomala madaniyati – o‘zga insonga bo‘lgan munosabat madaniyati bilan belgilanadi. Faqat salom-alik qilgandagiga emas, balki hayot tartibida, har kunlik hayot tarzida insonga ko‘rsatiladigan hurmatli va e’zozli, samimiy va to‘g‘ri munosabatni anglatadi. Ichki madaniyatga ega bo‘lgan odamgina har turli vaziyatlarda har qanday boshqa insonga nisbatan doimiy to‘g‘ri, samimiy va aniq munosabat ko‘rsata oladi. Muloqot madaniyati insondan boshqa insonga nisbatan har doim bir tekis munosabat ko‘rsatilishini talab etadi. Qarshingizda turgan odam boymi, qambag‘almi, qishloqlikmi, yoki shaharlikmi, mansabdormi, yoki oddiy o‘qituvchimi, bundan qat’iy nazar unga to‘g‘ri munosabat ko‘rsata olish haqiqiy insonparvarlik mezoni bo‘lib kelgan. Ammo muloqot madaniyati insondan o‘z ustida muntazam ish olib borishni talab etadi. Muloqot madaniyati o‘z o‘zidan vujudga kelib qolmaydi.
Hayotda ko‘pincha odamlar orasidagi muloqotda ularning rasmiy, xushomadgo‘y, kibr-havoli munosabatlari shohidi bo‘lamiz. Ba’zan inson yuqori martabaga erishsa, u o‘zini boshqalardan ustunligini ko‘rsatish uchun, ko‘pchilik bilan salom-alik ham qilmay qo‘yadi. Asl madaniyatda esa aksincha, insonning qanchalik martabasi ko‘tarilsa, shunchalik oddiy insonlarga o‘zining yaqinligini ko‘rsatish zarur hisoblanadi. Shu bilan birga muloyimlik, xalimlik, ochiqlik, samimiylik, to‘g‘rilik va boshqa bir necha tamoyillar ulug‘lanadi va targ‘ib qilinadi. Yoki, yigit taraf qudalar qiz tarafdagilarga sal yuqoridan turib, buyruq berib gapirishadi. Boyvuchcharoq qarindoshlar o‘zining moddiy tarafdan muhtoj qarindoshlariga nisbatan kerilib, boshqa tarafdan ularning moddiy tarafidan uyalibroq munosabat ko‘rsatishadi. Bunday vaziyatlarning barchasi – noto‘g‘ri holatlar hisoblanadi.
Demak, real hayotda, odam yoshligidanoq muloqot madaniyatiga oid ma’lum insoniy qadriyatlarning buzilayotganligi bilan to‘qnash keladi. Oqibatda, bola hayotida ikki xil standartlar holati vujudga keladi. Bir tomondan, bola muloyim bo‘lishi lozim. Ikkinchi tarafdan esa, atrofidagi ko‘pchilik odamlar, xatto-ki eng yaqin va xurmatli kishilar ham bu tartib-qoidalarga rioya qilmaydi.
Masalan, “so‘kinish” – erkaklar rioya qilmaydigan noto‘g‘ri holat, “qarg‘ash” - ayollar rioya qilmaydigan noto‘g‘ri holat. O‘g‘il bolalar “so‘kinish”ni odatda o‘z otalaridan meros qilib oladilar. Ko‘pchilik “so‘kinish” yomonligi biladi, ammo ishlataveradi. Uning yomon odatligini o‘ylab ham ko‘rmaydi. Uni ishlatganda betarbiya odamlar ichki g‘urur xis qiladi, aslida birovlarni kamsitish, ularni mensimaslik, birovlarga aziyat ulashayotganligini bilmaydi. Ayollar esa ba’zan o‘z farzandlarini “qarg‘ab” turib ularga ish buyuradi, yoki ularni jazolaydi. Aslida ayol kishiga mayinlik, mehribonlik xos bo‘lishi lozimligini ular unutib qo‘yishadi. Agar, haqiqatda ham bolalari bilan biror noxush hodisa yuz bursa, ular kuyinishi aniq. Ammo til hamma narsani ko‘taraveradi deb, og‘izlariga erk berib yuborishadi. Doimiy jerkib, behurmat qilib, faqat o‘zinikini o‘tkazib, bolaning erkini bo‘g‘ib yaxshi hulqli, idrokli, ma’naviyatli, barkamol farzandni tarbiyalab bo‘lmaydi. Demak, muloqot va muomala madaniyatining ham hayotda o‘z o‘rni va ahamiyati mavjud.
Muomala madaniyati bo‘yicha bilimlar ziddiyat ichida tomonlarni bir biriga yaqinlashtirish, ular orasidagi muloqotni yangitdan bir tizimga tushirish, tomonlarning o‘zaro axborot olishlarini yengillashtirish uchun xizmat qiladi. Muomala madaniyati birovni eshitish va birovga o‘z axborotlarini to‘g‘ri yetkazish qaoidalari va tartiblaridan iboratdir. Shu bois, konflikt yechimi tartiblariga muomala madaniyati bo‘yicha ma’lum qoidalar kiritiladi.
Muomala odobi _ bu inson ko'rki bo'lib, insonga bo'lgan samimiy mehr-muruvvat mezonidir. Bu mezonga izchil amal qilish odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradi, o'zaro ishonchni mustahkamlaydi.
Odamlar o'rtasidagi munosabatni belgilaydigan muomala in son yuragini ko'zguda aks etgandek namoyon etadi. Kishining so'zidan, muomalasidan uning qanday odam ekanligini bilib olish qiyin emas. Inson kamolotida, hayot rivojida, ish yuritishda, odamlar sihat-salomatligini muhofaza qilishda muomala asosiy omildir.
"Bug'doy noning bo'lmasa ham, bug'doy so'zing bo'lsin", deydi xalqimiz.
Rivoyat qilishlaricha: Qadimda bir podshoh o'z xizmatkorlariga: "Menga qo'y go'shtining eng shirin joyidan pishirib kelti-ring", deb buyruq beribdi. O'ylab o'ylariga yetolmagan xizmatkorlar vazirga murojaat etibdilar. Vazir ham bu jumboqni yecholmay boshi qotibdi va o'zining aqlli, dono, ko'p kitob o'qib ulg'aygan qizidan so‘rabdi. Qiz: "Qo'yni so'yib, uning tilini podshohimizga pishirib keltiring", debdi. Ular xuddi shunday qilishibdi. Ertasiga podshoh: "Qo'y go'shtining eng achchiq joyidan pishirib keltiring", debdi. Xizmatkorlar yana hayron qolishibdi. Vazirning qizi esa: "Yana bir qo'yni so'yib, tilini pishirib beringlar", debdi. Ular yana xuddi shunday qilishibdi. Podshoh bunday aqlning kimdan chiqqanini surishtirib bilgach, qizga, uning aqlu-farosatiga ofarinlar aytib, katta to'y-tomoshalar bilan uni o'g'liga olib beribdi. Ha, shirini ham til, achchig'i ham til.
Xalqimizda "Sevdirgan ham til, bezdirgan ham til", degan ajoyib naql bor.
Shirin til, mulohaza, mushohada bilan samimiy muomalada bo'lishga odatlanish, har bir insonning, ayniqsa, hayotimiz fayzi bo'lgan xotin-qizlarning, onalarning eng asosiy fazilati burchlaridir. Agar qiz bola go'zal bo'lsa-yu, muomalasi qo'pol, zardali yoki beandisha bo'lsa, bitta so'z bilan atrofdagilar dilini og'ritsa, shubhasiz, uni hech kim, hech qachon yaxshi inson safiga qo'shmaydi, hattoki undan insonlarning ko'ngli qoladi.
Darhaqiqat, hech narsa kishi aqlini muomalachalik namoyon etmaydi. Qizlar o'zlariga qanchalar oro bermasinlar, muomala madaniyatini, muomala san'atini bilmasalar, hech qachon o'zgalar hurmat-e'tiboriga sazovor bo'lolmaydilar.
Yoshlikdan noo'rin, qo'pol, ibosiz so'zlarni tilga olmaslikka odatlangan ma'qul. Chiroyli, ma'noli, kishi ruhini ko'taradigan so'zlar bilan fikrni izhor qilishga, deyarli hammaga sizlab gapirishga o'rgansangiz hayotda, mehnatda o‘z o‘rningizni topib ketasiz. Lekin muomalada ham me'yordan chiqmaslik zarur. Haddan tashqari shirinso'zlilik, tilyog'lamalik, aytgan so'ziga avvalo o'zi amal qilmaslik har qanday odamni obro'sizlantirib qo'yadi. Fikringizni shoshmasdan, o'ylab, samimiyat bilan aytishni o'rganing. Jahlni yutib, aql ishlatadigan, yoki bir gapdan qoladigan, o'rni kelganda haq gapni aytishdan cho'chimaydigan odamlar lafzi halolligi, muomalasi yaxshiligi bilan obro'-e'tibor topadilar.
Bobomiz Abu Ali ibn Sino: "Inson har doim navqiron, bardam bo'lishi uchun boshqa odamlarni ranjitmasligi, dilini vayron qilmasligi, hamda o'zi go'zal muomalali bo'lmog'i lozim", degandilar. Zero, yaxshi muomala _ baxtu saodatning kalitidir.
Muomala shaxslararo munosabatning shunday ko‘rinishiki, uning yordamida odamlar bir-birlari bilan axloqiy, estetik, madaniy, siyosiy va ruhiy jihatdan aloqaga kirishadilar, ta ’sir o ‘tkazadilar va ta ’sirlanadilar. Shu boisdan m uomala ijtimoiy kategoriya sifatida turmushning barcha sohalarida qoMlanish mohiyatiga ko‘ra bevosita yoki bilvosita ishtirok etadi.
Muomala madaniyatida xushfe’llik, xushmuomalalik, hayo-ibolilik, beozorlik, shirinso‘zlik, ochiqko‘ngillik singari axloqiy me’yorlar muhim sanaladi. Biz shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz.
Xushfe’llik. Ushbu axloqiy xatti-harakat me’yoriylik nuqtainazaridan g‘oyat muhim. Chunki har bir jamiyat darajasi ma’lum ma’noda undagi fuqarolar muomala madaniyatining yuksakligi bilan ham belgilanadi. Zero, xushfe’l, shirinsuxan inson o ‘zining har bir muvoffaqiyatsizligiga fojea sifatida qaramaydi, alam yoki g‘azab bilan yomon kayfiyatini boshqalarga oikazishga intilmaydi. Atrofdagi axloqiy muhitni buzmaydi. Natijada o ‘ziga ham, o‘zgalarga ham ko’tarinki kayfiyat, turli-tuman omadsizliklarning o4kinchiligini anglatuvchi hayotbaxsh bir umid bag‘ishlaydi. Xalq doimo shunday odamlarni hurmat qiladi va ulardan o‘rnak olishga intiladi.
Xushfe’llik, shirinsuxanlik qay darajadadir ko‘proq ixtiyor bilan, kishining ma’lum bir insoniy tabiatga intilishi bilan bog‘liq bo‘lsa, bosiqlik, kamtarlik, kamsuqumlik, aksincha, ko‘proq iroda kuchi natijasida yuzaga keladi. Xushmuomalalik. Muomalaning asosiy manbaini so‘z tashkil etishi barchamizga ma’lum. Shuningdek, so‘z insonning botinidan chiqishi, inson botindan chiqadigan so‘zga egalik qila olishini ham bilamiz. Biroq tashqariga chiqqan so‘z insonning o‘zini qulga aylantirib qo‘yishini doim ham bilavermaymiz. Ya’ni, og‘izdan chiqqan yaxshi-yomon so‘z bevosita insonning ruhiyatiga o‘rnashadi: yaxshi so‘z bilan muomala qilinsa – yaxshilik topiladi, yomon so‘z bilan muomala qilinsa — yomonlik.
Shirinso‘zlik va uning shartlari. Ma’lumki, «Avesto»da Axura-Mazda dunyoga haqiqat, go‘zallik va ezgulikni o‘matish uchun kelgan Iloh sifatida uluglanadi. Buni «Asha alqovi»dan o‘rin olgan quyidagi misralarda yaqqol ko‘rish mumkin:
Quvonsin Axura-Mazda-Eng loyiq haqning irodasi ro 'yobga chiqib, Axriman daf bo ‘Isin. Ezgu o’y, ezgu so’z va ezgu ishlarni alqayman, O ‘zimni butkul ezgu o’y, ezgu so ‘z va ezgu amallarga baxshida etaman, Qabimni , yomon so’z va yomon ishlardan tiyaman».
Shuni ta’kidlash lozimki, mazkur fikrlar oddiy fikr, oddiy so‘z, oddiy amal emas, balki tamoman xunuklikdan, yovuzlikdan xoli bo‘lgan ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amaldir. Bu holat «Avesto»da jon va tana tafsiloti bilan bog‘liq bo‘lgan XXII Yashtda batafsil bayon etiladi. Ya’ni, insonlarning bu dunyoda qilgan ezgu a’mollari, yaxshiliklari, ulug‘vor ishlari uning oxiratda go‘zal ruh timsolida namoyon bo‘lishini ta’minlaydi. «Yorug‘ dunyoda yaxshi amallar qilgan yigitning joni, ruhi go‘zaldir. Yigitning ruhi qiz siymosida «Muloyim edim yanada muloyimroq qilding, chiroyli edim yanada go‘zal qilding, baland edim, ezgu fikrat, ezgu kalom va ezgu amallar bilan meni yanada balandroq ko‘tarding» deydi...» Gunohkor joni hayot chog‘ida ko‘rmagan xunuk, badbashara bir qizni uchratadi.
«Ey qora yurak, zahar tilli munofiq gunohkor,-deydi u,- men qiz emasman, sen hayotda qilgan yomon amallaringman. Chunki sen hayotda Xudoga e’tiqod qo‘yganlarni ko‘rib turib, devlarga sig‘ingansan. Yaqin-uzoqdan kelgan musofir odamlarga boshpana berganda, mehnat qilganda, xayr-sadaqa ulashganda yaxshi odamlarni kamsitib, haqorat qilgansan, eshigingni yopib qo‘ygansan. Haqqoniy
hukm chiqarilganda, pora olinmaganda, to‘g‘ri guvohlik berilganda va to‘g‘ri gapirganda, sen ko‘rib turib, adolatsizlik, nohaqlik qilib, yolg‘on so‘zlar aytgansan. Ol! Men sen o‘ylagan, aytgan va qilgan yomon fitrat, yomon kalom va yomon amallaringman. Nomussiz edim, sen tufayli battar nomimni yo‘qotdim, jirkanch edim, yanada nafratli bo‘ldim, sharmanda edim, battar rasvo bo’dim».
«Avesto»dagi mazkur fikrlar asotir (mifologiya) sifatida aks etsada, uning inson xulq go‘zalligini kamol toptirishdagi ahamiyati beqiyos.
Ma’lumki, eng qadimgi zamonlarda inson mohiyatini anglashga intilish haqidagi ilk tasawurlar kosmologik yondashuv bilan bog‘liq holda rivojlangan. Keyinchalik yuzaga kelgan antropologik ta’limotlar insonni o‘rganish uchun e’tiborni awalo, uning o‘ziga, amaliy xatti-harakatiga, axloqiyligiga qaratdi. Natijada fanda insonni biologik, fiziologik hamda ijtimoiy mohiyat sifatida o‘rganishga doir nazariyalar, g‘oyalar, qarashlar yuzaga keldi.
Insonning amaliy xatti-harakati, axloqiyligi, nafosatga munosabati ayni paytda uning botiniy tuyg‘ulariga, qalb kechinmalariga bogliq. Bu kechinmalar, yuqoridagi bo‘limlarda qayd etilganidek, fazilatlar va illatlarga bo‘linadi. Inson mohiyatidagi bu xususiyatlar Mavlono Jaloliddin Rumiy ta’kidlaganidek, “Inson gapiruvchi hayvondir. Uning xususiyati hayvonlikdan va gapirishdan iborat. Hayvonlik unda doimiydir, ayrilmasdir”. So‘z ham shundoq. Inson ko‘rinishdan hech narsa demasa ham, ichida hamisha gapiradi. Bu hol go‘yo loy qorishgan suv toshqiniga o‘xshaydi. Toshqinning toza suvi insonning so‘zi (nutqi), balchig‘i esa hayvonligidir. Biroq balchiq unda o‘tkinchi bolib, vaqt kelib ulardan asar ham qolmaydi. Yaxshi yoki yomon bo‘lishiga qaramay so‘zlar, hikoyalar va bilimlar qoladi. Mavlono Rumiyning inson mohiyatiga doir ushbu fikrlari achchiq bo‘lsada, haqiqatdir. Chunki inson faqat ko‘rinib turuvchi narsa emaski, uni bir qarashda fazilat yoki illat egasi ekanligi ayon bo‘lsa. Zero, inson o‘z borlig‘i yordamida chinakam lazzatga intiluvchi aql, ixtiyor, tuyg‘u sohibidir. U o‘z maqsadiga chinakam haqiqatni anglash, muhabbatga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, real voqelikni o ‘zlashtirish yo‘llari orqali erishadi. Har bir risoladagidek odam yovuzlik bilan kurashishga, o‘zidagi mavjud illatlarni bartaraf qilishga, tuyg‘u va ehtiroslarini jilovlashga harakat qiladi; go‘zallikni chinakamiga sevishga, haqiqatni o‘z ko‘zi bilan ko‘rishga, aqli bilan mushohada qilishga, uni chin qalbdan ulug‘lashga intiladi.
Ma’lumki, har bir talaffuz qilingan jumlada talaffuz qiluvchining ruhiy-aqliy olami aks etib turadi. Ya’ni, u so‘zni qanday va qay tarzda qo‘llay olishi bilan suhbatdoshiga o‘zi mansub bo‘lgan ichki olam, uni qonun-qoidalari haqidagi xabar mazmunini ham, etkazadi.
Avvalo, so‘zlovchi ongida olam haqidagi biror xabar, fakt mavjud bo‘ladi. Qaerda tovush obrazi talaffuz qilingan ongdagi tushuncha bilan uyg‘unlashsa, o‘sha erda ko‘ngildagidek muloqot yuzaga keladi. Aksincha, tovush obrazi tinglovchi ongida biror tasavvur-tushunchani uyg‘otmasa, bundan muvoffaqiyatsiz muloqot yuzaga keladi. Shu bois nutqiy muloqotda so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi munosabat g‘oyatda muhim hisoblanadi. Agar so‘zlovchining ham,
tinglovchining ham so‘zi ko‘cha-jargon so‘zlar bilan to‘lib-toshgan bo‘lsa, fikrini qiynalib, poyma-poy gapirsa, talaffiizi noto‘g‘ri bo‘lsa, bu holatda eng mazmundor suhbat ham o‘z mohiyatini yo‘qotadi.
So‘zlashuv madaniyati har bir til birligini sharoitga qarab, yillar mobaynida qabul qilingan me’yorlar asosida qo‘llash san’ati hisoblanadi. Masalan, so‘rashish, salomlashish madaniyatini olaylik. So‘rashish barcha xalqlaming muomala madaniyatidagi muhim vosita bo‘lib, u har bir xalqning milliy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘ziga xos ko‘rinishga ega. Ta’kidlash zarurki, so‘rashish bilan
salomlashish aynan bir tushunchalar emas. Salomlashish barcha xalqlarda salom berish odobi qoidalariga asoslanadi, u faqatgina qo‘l berib ko‘rishishdan iborat emas. So‘rashish esa so‘z, imo-ishora, mimika va xatti-harakat orqali ham amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, u inson madaniyatining barcha jihatlarini qamrab oladi.
Hulosa qilib aytadigan bo‘lsak, muomala axloq ko‘rki sanaladi. Har bir kishining qanday dunyoqarashga egaligi, bilimliligi, uning boshqalarga qilayotgan
muomalasidan ma’lum bo‘ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, muomala nsonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa vositasi hisoblanadi. Bir-birimizga bo‘ladigan muomalamiz, munosabatimizning zamirida ham chiroyli muomalaning shartlari yotadi.