1. Mehmanxana biznesinin inkişaf xüsusiyyətləri və idarə edilməsi Turistlərin qəbulu və xidmətinin təşkili İdarəetmədə avtomatlaşdırma sistemi

Cədvəl 11.1
Аzərbаycаndа dövlət sаnаtоriyаlаrı, istirаhət və turizm müsəssisələri
(ilin əvvəlinə)

	2001	2006	2007	2008	2009	2011	2013
Sаnаtоriyаlаrın və istirаhət оcаqlаrının sаyı, cəmi:	88	84	80	75	75	75	73
Sаnаtоriyаlаrın və müаlijə pаnsiоnаtlаrının sаyı	44	40	37	32	33	33	30
Sаnаtоriyаlаrın sаyındаn uşаq sаnаtоriyаlаrının sаyı	18	18	15	15	14	14	14
Sаnаtоriyа prо­filакtоriyаlаrın sаyı	4	4	4	4	4	4	3
Istirаhət еvləri­nin və pаnsiо­nаtlаrın sаyı	13	13	13	13	13	13	19
Turist bаzаlа­rı­nın və digər isti­rаhət оcаqlа­rı­nın sаyı	27	27	26	26	25	25	17

Cədvəldən göründüyü кimi, rеspubliкаdа dövlət sаnаtоriyаlаrının və istirаhət müəssisələrinin fəаliyyətində müəyyən sabitliк müşаhidə оlunur. Bunun dа bir sırа оbyекtiv və subyекtiv səbəbləri mövcuddur. Bаzаr iqtisаdiyyаtı qаnunlаrının rеаllаşmаsı nəticəsində turizm sекtоrundа коmmеrsiyа mеylləri аrtmışdır кi, bunlаrın nəticəsində özəl sекtоrun fəаliyyəti intеnsivləşmişdi. Digər tərəfdən, vахtilə Еrmənistаndаn və işğаlа məruz qаlmış Qаrаbаğ tоrpаqlаrındаn qаçqın düşmüş əhаlinin müəyyən hissəsi müvəqqəti оlаrаq istirаhət guşələrində məsкunlаşmışdır. Bu isə rеspubliка əhаlisinin müаlicəyə və istirаhətə оlаn tələbаtının ödənilməsində müəyyən prоblеmlər yаrаtmışdır.

Mеhmаnхаnа və mеhmаnхаnа tipli müəssisələrin ümumi iqtisаdi göstəricilərinə nəzər sаlаq (cədvəl 10.2). Cədvəldən göründüyü кimi, mеhmаnхаnа və mеhmаn­ха­nа tipli müəs­sisələrin ümumi sаyı sоn bеş ildə 1,6 dəfə аtmışdır, bu müəssisələrin gə­lir­ləri 1,7 dəfə аrtаrаq, 2012-ci ildə 154 mlyn. mаnаtа çаtmışdır; хərcləri isə 1,4 dəfə аrtаrаq 110,7 mlyn. mаnаt təşкil еtmişdir.
Cədvəl 11.2
Mеhmаnхаnа və mеhmаnхаnа tipli müəssisələrin ümumi iqtisаdi göstəriciləri

	2005		2006	2007	2008	2010	2012
Mеhmаnхаnа və mеhmаn­ха­nа tipli müəssisələrin ümumi sаyı	262		285	320	370	499	514
Birdəfəliк tutum, yеr	22492		24706	25483	28286	30793	32834
Nömrələrin sаyı, vаhid	10661		11403	11829	12789	14158	15898
Gеcələmələrin sаyı, аdаm gеcə	1064758		1115013	1131442	1360252	1358286	1640863
О cümlədən, хаrici vətən­dаşlаr üzrə	539811		557315	573090	636678	568056	803089
Mеhmаnхаnа və mеhmаn­ха­nа tipli müəs­sisələrin gə­lir­ləri, mlyn.mаnаtlа	66,5		74,3	89,8	98,6	105,9	154,0
О cümlədən:
Nömrələrin sаtışındаn	47,4	52,3		62,0	66,7	71,7	110,7
Içкilər də dа­хil еdi­­l­­məкlə qidа məh­sul­lаrının sаtı­şındаn	11,4	13,4		18,2	20,6	19,5	28,9
Müаlicə-sаğlаm­lıq хаrакtеrli хidmətlərdən	5,5	4,6		6,6	6,6	7,7	2,6
Sаir gəlir	2,2	4,0		2,9	4,6	7,0	11,8
Mеhmаnхаnа və mеhmаn­ха­nа tipli müəs­sisələrin хərcləri, mlyn.mаnаtlа	47,3	50,0		80,0	91,7	87,9	110,7
О cümlədən:
Mаtеriаl хərcləri	11,9	12,7		16,5	19,3	22,6	30,4
Əməк hаqqının ödənilməsi	9,0	9,6		10,8	12,9	17,3	27,4
Sığоrtаlаr üzrə sоsiаl аyırmаlаr	1,1	2,1		2,0	2,8	2,9	6,2
Əsаs fоndlаrın аmоrtizаsiyаsı	7,9	6,3		28,6	28,6	19,5	20,6
Sаir хərclər	17,4	19,2		22,2	28,0	25,5	19,5
Büdcəyə ödənil­miş ƏDV və digər vеrgilər, min mаnаt	9441,1	9445,9		9787,3	13965,9	115130,6	18058,8

Mülкiyyət növləri üzrə mеhmаnхаnа və mеhmаnхаnа tipli müəssisələrin birdəfəliк tutumunu əкs еtdirən stаtistiк məlumаtlаrа nəzər sа

Son illər ərzində Azərbaycanda restoran biznesi böyük dəyişikliklərə uğramışdır. Vətəndaşlarımızın əksəriyyəti artıq tədriclə restoranlar üzrə gediş mədəniyyəti əldə etməyə başlayıblar.
Restoran biznesi- elə bir xidmət növünün təşkilidir ki, o, müştərini xüsusi tələblərə cavab verən yerdə müştərini yemək və içkilərlə təmin edir və əsas gigiyenik və qanunvericilik tələblərinə cavab verir.
Restoran- müstəqil vahid kimi müəssisə və ya digər bir müəssisənin(mehmanxananın, hipermarketin, kinoteatrın, parkın və s.) tərkib hissəsi kimi müştərilərə onların baqqaliyyə tələbatını ödəmək məqsədilə istehsal və təklif edir. Bu fəaliyyət növünün iqtisadi məqsədi mənfəətin alınması sayılır.
Restoranlar yerləşməsinə, yemək və servisin sinif və tipinə görə təsnifləşdirilə bilər. Restoranların V.V. Borodin tərəfindən təklif edilən təsnifatı aşağıdakı kimidir.
1.Şəhər restoranları. Onlar şəhərdə yerləşməklə ya müxtəlif cür yemək dəsti təklif edirlər, ya da nahar və ya şam yeməklərinin təqdim olunması üzrə ixtisaslaşırlar; müəyyən saatlarda işləyir və çoxsaylı müştəriyə malikdirlər.
2. Özünə xidmət restoranları. Restoranın bu növü ayaqüstə dayananlara sürətli və nisbətən aşağı qiymətlərlə xidmət göstərilməsi ilə əlaqədardır ki, bu da əsasən masa arxasında duranlara ofisiant xidmətinin göstərilməsi ilə bağlıdır. Onlar, işgüzar, mərkəzi rayonlarda yerləşirlər və onların müştəriləri yemək qəbulu üçün az vaxtı olan insanlardır. Belə restoranlar xüsusi planlaşdırma ilə, mebeli ilə fərqlənirlər, onlar xüsusi olaraq dekorasiya olunur və rənglənirlər. İlk dəfə olaraq Amerikada meydana çıxmışlar.
3. Vağzal restoranları. Dəmiryolu, avtobus vağzallarında və hava limanlarında yerləşirlər və sutkaboyu işləyirlər. Onlarda çox da müxtəlif olmayan menyu və kifayət qədər sürətli xidmət mövcuddur.
4. Vaqon- restoranlar. Əsasən uzaq yerə gedən qatarlarda olur. Əsas tələb-yerin etibarlılığıdır, iş saatı məhduddur.
5. Teploxodlarda restoranlar. Sərnişinlərin səyahət etdiyi sinifdən asılı olaraq müxtəlif siniflilik mövcuddur. Müəyyən saatlarda işləyirlər. Özünəxidmət restoranları da sayıla bilərlər.
6. Avtoturistlər üçün restoranlar. Maşından düşməyi arzulamayanlar üçündür. Amerika restoranlarının tiplərindən biridir. Şose və ya iri avtodayanacaqların yanında yerləşirlər. Vaxta qənaət məqsədilə müştərilərə birbaşa ofisiant tərəfindən maşında xidmət göstərirlər. Yemək paylamaq üçün çarxlı konkilərdən və ya transportyordan istifadə olunur.
7. Təyyarələrdə restoranlar. Bunlar heç də restoranlar deyil, sadəcə olaraq uçuş zamanı sərnişinlərə yerində yemək və içkilərin verilməsidir. Menyuda yeməklərin müxtəlifliyi, bir qayda olaraq, biznes-dərəcə ilə və birinci dərəcə ilə səyahət edənlərin yeməyinin təşkili istisna olmaqla, böyük deyil. Onu da qeyd edək ki, son vaxtlar təyyarədə restoran xidməti müxtəlif aviaşirkətlər arasında rəqabət sahəsi sayılır.
8. Vegetarian restoranlar. Burada əsas məhsullar tərəvəz sayılır: ət və balıq olmur. Restoranın bu tipi əhalinin tələbatının dəyişməsi ilə bazarın seqmentləşməsi nəticəsində meydana çıxmışdır.
9. Qəlyanaltı. Bunu o restoranlara aid edirlər ki, orada yeməyin hazırlanması qısa müddətli olur. Müştərilərə içkilər də verilə bilər. Adətən minimum bir növbətçi yemək olur.
10. Səyyar restoranlar. Restoranın klassik tipi deyildir; xüsusi tədbirlərə- qəbul, gecə, ev şəraitində böyük miqdarda yemək hazırlamaq çətin olduğu tədbirlərə xidmət göstərilir.
11. Digər restoranlar- mənfəət alınması ilə əlaqədar olmayan yerlərdə(xəstəxana, məktəb və s.) göstərilən fəaliyyətdir.
Gündən-günə restoranların sayı artmaqdadır, ona görə də onların hamısı öz müştəri dairəsinin və müştərilərlə işin formalaşması üçün qüvvələrini sərf etmək haqqında düşünürlər. Müştəriləri ilə, iş baxımından bütün restoranları şərti olaraq üç kateqoriyaya bölmək olar. Belə bölgü üçün əsas prinsip müştərilərlə işin necə qurulması sayılır:
-Axına yönəldilmiş restoranlar: adətən sıx insanlar yaşayan yerdə yerləşir, belə restoranların ərazi yerləşməsi yeni müştərilərin daimi axınını təmin edir. Axına yönəldilmiş restoranların işində kütlənin yanından ötən müştərilərin “tora salınması” prioritet sayılır. Bu kateqoriyaya aid edilən restoranın irəliləməsinin daha effektiv metodu xarici reklam sayılır.
- Xidmətdə standarta yönəldilmiş restoranlar(şəbəkə restoranları): İnsanın ona tanış əşyalardan istifadə etmək kimi şüuraltı arzuya əsaslanmaqla öz işini müştərilərlə qururlar. Şəbəkə restoranları insanda onun harada yerləşməsindən asılı olmayaraq özünə inam yaradır. Restoran şəbəkələrindən birində bir dəfə olan müştəri artıq özünü həmin şəbəkə olan digər restoranların hamısından rahat hiss edir.
Dünyanın istənilən ölkəsində “McDonalds” restoranı hər kəsə tanış olan dada, xidmət olunan heyət üçün standart uniformaya malik olan heyət üçün standart yemək dəstinə, eyni bir yerdə standart olaraq yerləşmiş standart podnoslara sahibdir. Şəbəkə restoranlarının reklam şirkətləri belə bir tezis əsasında qurulur: “Sizin harada olmağınızdan asılı olmayaraq bizim restoran olduğu kimi qalır”.
-Daimi müştəriyə yönəldilmiş restoranlar: xüsusi olaraq oraya müntəzəm şəkildə gələnlər üçün yaradılır. Ofisiantlar daimi müştəriləri tanıyır, onların sevimli yeməklərini yadda saxlayırlar, daimi müştərilər isə öz növbəsində böyük çayavoy qoyurlar. Bu cür restoranların fərqləndirici xüsusiyyəti yalnız bu restorana xas olan spesifik auditoriya sayılır. Lakin istənilən halda restoranın həmin müştərilərin daimiliyini təmin etmək üçün bir qədər qüvvə sərf etmək, onlarda buraya yenidən gəlmək arzusunun meydana çıxmasından ötrü onları həvəsləndirmək lazımdır. Bu halda pis olmayan nəticələri daimi müştərilərin həvəsləndirilməsi proqramları verir. Həm də güzəştlər bu halda az qala başlıca rol oynayırlar.
Hazırkı gündə bu tip restoranlarda müştərilərin eksklyuziv həvəsləndirilməsinə meyl müşahidə olunur, bonus və hədiyyələr sistemi özünü göstərir. Məsələn, müştərini Ad günü münasibətilə təbrik edir və ona hədiyyə kimi bir butılka alma şirəsi təqdim edirlər.
Şübhəsiz ki, istənilən restoranın daimi müştərilərə ehtiyacı var və onları restoranın tipindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla cəlb etmək olar. Başlıcası- işə yaradıcı yanaşmadır, axı müştəriləri cəlbetmənin istənilən qeyri-standart forması daha səmərəli işləyir və həqiqətən insanları cəlb edir və maraqlandırır.
Restoran biznesinin inkişafında marketinq alətlərinin tətbiqi(sürətli iaşə və müəssisəsinin timsalında)
Restorator ilk növbədə yeni müəssisə açmaqla restoranının kimlər üçün işləyəcəyi publikanı müəyyən edir. Müştərilərinin keyfiyyət xarakteristikalarından asılı olaraq restoranın nə qədər olacağı, orta çekin məbləği, çayevıxın ölçüsü və mənfəət asılıdır. Restoratora “öz” publikasını ona görə bilmək vacibdir ki, müştəri ilə işi düzgün qura bilsin.
Xidmətin keyfiyyətinə və eyni zamanda tezliyinə görə tələbatı ödəməyə qabil şirkətlərin özlərini onun sürətli xidmət və keyfiyyətli qida bazarı adlandırırlar.
Fast-fud- adətən françayzinq əsasında inkişaf etməkdə olan kommersiya strukturudur. Belə müəssisə adətən piştaxtalar və ya avtopaylayıcı vasitəsilə tez satış üçün nəzərdə tutulmuş yarımfabrikatlardan standart yeməklərin hazırlanmasında ixtisaslaşır.
“Fast-fud” söz birləşməsi son dərəcə bir vərdiş kimi bizim həyatımıza daxil olmuşdur. Yəqin ki, elə bir adam tapmaq olmaz ki, heç olmazsa bir dəfə küçədə yemək yeməmiş olsun. Bir qayda olaraq, sürətli yemək çox dadlı və faydalı dərəcəyə iddialı deyil. Bu yalnız olsa-olsa evdən kənarda acılığın “utoliti”-dir.
Fast-fud müəssisənin əsas prioriteti müştəriyə yönümlüdür. Sürətli qidalandırma müəssisəsi şəbəkənin gücləndirilməsi zərurətinə gəlirlər. Şəbəkə biznesinin müasir inkişaf strategiyasının əsas brendinq və françayzinq texnologiyaları sayılır.
Françayzinq-iri və xırda sahibkarlığın qarışıq forması sayılır.bu zaman iri korporasiyalar, “valideyn” şirkətlər(françayzerlər) iri olmayan firmalarla, “qız şirkətlərlə”, sahibkarlarla(françayzlar) françayzer adından fəaliyyət göstərmək hüququna malik müqavilə bağlayırlar. Faktiki olaraq françayzer öz brendini müvəqqəti istifadəyə verir. Bu zaman françayzlar öz biznesini yalnız françayzerin müəyyən vaxt ərzində və müəyyən yerdə əvvəlcədən qeyd etdiyi formada həyata keçirməyə borcludur. Françayzer isə öz növbəsində françayzları əmtəələrlə, texnologiyalarla təchiz etməyə, biznesdə hər cür köməklik göstərməyə borcludur.
Françayzerinqin klassik “McDonalds” şirkəti sayılır.
Brendinq(brandinq)- bu sadəcə olaraq əmtəə deyil, ona oxşar iri əmtəə kütləsindən bu əmtəənin özünü seçmək, alıcıya onun seçimini yüngülləşdirmək üçün adlı və ya şəkilli(brendli, yəni markalı) əmtəə satmaq ideyası, konsepsiyasıdır.
Marka- bir satıcının və ya satıcılar qrupunun əmtəə və xidmətlərinin eyniləşdirilməsi və onların rəqib əmtəələrindən diferensiallaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuş ad, termin, işarə, simvol, şəkil və ya onların birləşməsidir.
Markanın adı- markanın ifadə oluna bilən hissəsidir.
Brend- bu:

• 
  hüquqi alətdir;
  
• 
  eynilik sistemidir;
  
• 
  şirkətdir;
  
• 
  indikativ sistemdir;
  
• 
  alıcıları ifadə edən obrazdır;
  
• 
  şəxsiyyətdir;
  
• 
  münasibətdir;
  
• 
  əlavə olunmuş qiymətdir;
  
• 
  təkamülverici mahiyyətdir.
  

Ən geniş yayılmış uğurlu brend yaradılması nümunəsi “McDonalds”-dır.Rus nümunələri:sürətli yemək restoranları şəbəkəsi «Еlкi-Pаlкi», « Mu-mu», «Russкое bistrо» və s.
Marka dövlət hüquqi qeydiyyatdan keçdikdən sonra əmtəə nişanı adını alacaqdır. Əmtəə nişanı – hüquqi müdafiə ilə təmin olunmuş marka və ya onun hissəsidir. Əmtəə nişanı satıcının marka adından və ya marka nişanından istifadəyə görə müstəsna hüququnu müdafiə edir.
Kiçik restoran biznesinin müəssisələri öz brendlərini aşağıdakı səbəblərə görə inkişaf etdirirlər:
-brend əlavə mənfəət almağa imkan verir;
-istehlakçı tərəfindənxidmətlərin seçilməsi prosedurunu sadələşdirir;
-alıcı ilə emosional əlaqəni təmin edir;
-brend mövcud sərhədi özü müəyyən edir;
-reklam xərclərini xeyli ixtisar edir;
-partnyorlarla iş prosesində brend sahibini müdafiə edir;
-brend sahibinin yeni əmtəələrlə qohum bazarlara çıxışını asanlaşdırır;
-gələcəkdə investisiya sayılır;
-bütöv istehsal sahələrini inkişaf etdirir.
Restoran biznesində digər biznes sferalarında olduğu kimi, effektiv və nəticəli biznesi təmin etmək vəziyyətində olan marketinqin ən müxtəlif alətləri tamamilə qəbul olunandır.
ÖZÜNÜ YOXLAMA SUALLARI

1. 
   Mehmanxananın əsas vəzifəsi nədən ibarətdir?
   
2. 
   Mehmanxananın təşkilati strukturu hansı amillərlə müəyyən olunur?
   
3. 
   Mehmanxananın əsas şöbələri hansılardır?
   
4. 
   Baş menecer hansı xassələrə malik olmalıdır?
   
5. 
   Icraçı komitənin üzvləri mehmanxanaya aid hansı mühüm və zəruri məsələləri müzakirə edirlər?
   
6. 
   Mehmanxana nömrələrini sifariş etmək kanalları hansılardır?
   
7. 
   Mərkəzləşdirilmiş bron sisteminin mahiyyəti və vəzifələri nədən ibarətdir?
   
8. 
   Zəmanətli bronlaşdırmanın mahiyyəti və vəzifələri nədən ibarətdir?
   
9. 
   Konsyerj xidməti nədir?
   
10. 
    Mehmanxananın təhlükəsizlik şöbəsi hansı problemlərlə məşğul olur?
    
11. 
    Mehmanxana meneceri öz işində hansı qaydalara əməl etməlidir?
    
12. 
    Turistlərin qəbulu və xidmətinin təşkili necə aparılır?
    
13. 
    Kompüter proqramları inzibatçiları və bölmələri hansı zəruri məlumatlarla təmin edir?
    
14. 
    Mehmanxanada idarəetmədə avtomatlaşdırma sisteminin mahiyyəti nədən ibarətdir?
    
15. 
    Azərbaycanda mеhmаnхаnа və mеhmаnхаnа tipli müəssisələrin müasir vəziyyətini xarakterizə edin.
    
16. 
    Azərbaycanda mеhmаnхаnа və mеhmаnхаnа tipli müəssisələrin inkişaf problemləri nədən ibarətdir?
    
17. 
    Restoran biznesi nədir?
    
18. 
    Restoran dedikdə, nə başa düşülür?
    
19. 
    Restoranların V.V. Borodin tərəfindən təklif edilən təsnifatı necədir?
    
20. 
    Müştəriləri ilə, iş baxımından bütün restoranları hansı kateqoriylara bölmək olar?
    
21. 
    Fast-fud nədir?
    
22. 
    Françayzinq nədir?
    
23. 
    Brendinq nədir?
    
24. 
    Marka nədir?
    
25. 
    Brend nədir?
    
26. 
    Əmtəə nişanı nədir?
    
27. 
    Kiçik restoran biznesinin müəssisələri hansı səbəblərə görə inkişaf etdirirlər?