1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar.
Jadvalni to‘ldiring.
 Hayvonlar
 Nafas olish sistemasining tuzilishi
Baliqlar
Suvda hamda quruqlikda yashovchilar
Sudralib yuruvchilar
Qushlar
Sutemizuvchilar
42-§. HAYVONLARNING QON AYLANISH ORGANLARI 
EVOLUTSIYASI
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang. 
Hayvonlar uchun qon aylanish organ-
lari ning qanday ahamiyati bor? Odamning qon aylanish sistemasiga 
qanday organlar kiradi? 
Barcha tirik organizmlar o‘z-o‘zini boshqaradigan, o‘z-o‘zini barpo 
etadigan, dinamik ravishda rivojlanadigan ochiq biologik sistemalardir. 
Ochiq biologik sistema deyilganda, tashqi muhitdan tinimsiz ravishda 
kerakli, zarur moddalarning qabul qilinishi, keraksiz moddalarning ayirib 
chiqarilishi, ya’ni moddalar almashinuvi tushuniladi. Mazkur jarayonda 
barcha organlarni yaxlit tizimga birlashtirib turadigan doim harakatda 
bo‘ladigan organizmning ichki muhiti muhim o‘rin tutadi.
Yuksak tuzilishga ega organizmlarda qon, limfa, to‘qima suyuqligi,
hujayralar tarkibidagi sitoplazma organizmning ichki muhitini tashkil etadi. 

---

218
Ichki muhitning asosiy qismini qon tashkil etib, u transport, gumoral 
boshqarish, termoregulatsiya, himoya vazifalarini bajaradi.
Qon aylanish sistemasi boshqa a’zolar sistemasi kabi uzoq davom etgan 
filogenezning mahsuli hisoblanadi. Qon suyuq biriktiruvchi to‘qima bo‘lib, 
u plazma va qonning shaklli elementlaridan tashkil topadi. 
Organizmlarning embrional rivojlanishida qon va qon aylanish 
sistemasining a’zolari mezodermadan rivojlanib, oziq modda, kislorod va 
ayirish mahsulotlarini tashish vazifasini bajaradi.
Umurtqasiz hayvonlarning qon aylanish sistemasidagi evolutsion 
o‘zgarishlar. 
Tuban umurtqasiz hayvonlar (g‘ovaktanlilar, kovakichlilar, 
yassi chuvalchanglar)da qon aylanish sistemasi yo‘q. Ularda kislorod va 
oziq moddalar tanaga diffuziya yo‘li bilan tarqaladi. Qon aylanish sistemasi 
dastlab halqali chuvalchanglarda paydo bo‘lgan. Ularda qon tomir sistemasi 
tana bo‘ylab ketgan orqa va qorin qon tomiridan iborat. Ular o‘zaro halqa 
qon tomirlari bilan tutashgan. Qon orqa qon tomiridan oldinga, qorin qon 
tomiridan orqaga oqadi. Halqum atrofidagi halqa qon tomirlari qisqarib, 
«yurak» vazifasini bajaradi. Qon yirik qon tomirlaridan mayda qon 
tomirlariga, ulardan esa kapillarlarga o‘tadi. Terida kislorod bilan to‘yinadi. 
Qoni qizil, lekin temir gemoglobin tarkibida emas, balki plazmada erigan 
holda bo‘ladi. Qon aylanish sistemasi yopiq.
Yurak dastlab molluskalarda paydo bo‘lgan. Yurak, yurak oldi xaltasi 
ichida joylashgan. Yurak bo‘lmachasi va qorinchasi galma-gal qisqarib, qon 
tomirlarga oqadi. Qon tomirlari ko‘p marta shoxlanib, mayda tomirlarga 
ajratadi. Tomirlarning uchi ochiq bo‘lib, qon ichki a’zolar oralig‘idagi 
bo‘shliqqa quyiladi. U yerda kislorodni to‘qimalarga berib, karbonat angidrid 
bilan to‘yinadi. Organlar oralig‘idan qon yana tomirlarga yig‘iladi va o‘pka 
yoki jabrada kislorodga to‘yinib, yurak oldi bo‘lmasiga quyiladi. Boshoyoqli 
molluskalarda yurak bitta qorincha va ikki yoki to‘rtta bo‘lmachadan iborat. 
Bo‘g‘imoyoqlilarda ham qon aylanish sistemasi ochiq. Qon tana 
suyuqligi bilan aralashib gemolimfani hosil qiladi. Qisqichbaqasimonlarda 
yurak besh qirrali bo‘lib, boshko‘krakning orqa tomonida joylashgan. 
O‘rgimchaksimonlarning yuragi qorin bo‘limining orqa tomonida joylashgan. 
Kislorodga to‘yingan qon yurakdan tomirlarga chiqib, tana bo‘shlig‘iga 
quyiladi. Kislorod va oziq moddani to‘qimalarga beradi, karbonat angidrid 
va ayirish mahsulotlarini olib, nafas olish organiga boradi. Kislorodga 
to‘yinib, teshiklar orqali yana yurakka quyiladi.

---

219