1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

Tirik materiyaning sistemali tuzilishi. 
Tirik tabiat dunyosi turli xildagi, 
tuzilishi jihatidan turli murakkablik darajasiga ega biosistemalarni o‘zida 
mujassamlashtiradi.
Biologik sistema (biosistema) – o‘zaro aloqador va o‘zaro ta’sir ko‘rsata-
digan, muayyan funksiyani bajaradigan, rivojlanish, o‘z-o‘zini barpo etish 
va atrof-muhitga moslanish qobiliyatiga ega biologik obyektlarni o‘zida 
birlashtiradi.
Masalan, gulli o‘simliklar ildiz, poya, barg, gul va meva kabi organlardan 
tashkil topgan biologik sistema. O‘simlik – yaxlit organizm, uning barcha 
vegetativ va generativ organlari o‘zaro aloqada bo‘lib, o‘simlikning 
ko‘payishi va tashqi muhitga moslanishini ta’minlaydi. Bu organizm 
darajasidagi biologik sistema sanaladi.
Cho‘l turli bakteriya, zamburug‘, o‘simlik va hayvonlar populatsiyalaridan 
iborat biologik sistemaga misol bo‘la oladi. Cho‘lda yashaydigan har xil 
turlarning populatsiyalari ham bir-biriga ta’sir ko‘rsatib, ularning muhitdagi 
barqarorligi va rivojlanishini ta’minlaydi. 
Biologik sistemalarning iyerarxik tuzilishi.
Tirik sistemalarning turli 
xil bir-biriga bog‘liq, o‘zaro aloqada bo‘lgan darajalari iyerarxik tuzilishdan 
iborat. Hayot tuzilishining yirik darajalari o‘zida kichik darajalarni tarkibiy 
qism sifatida mujassamlashtiradi va har bir tuzilish darajasining o‘zaro 
ta’siri ko‘lamiga qaram holda umumiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi, ularning 
o‘zaro ta’siri tufayli umumiy xossalari paydo bo‘ladi. 

---

6
Biosfera o‘zida yerning tirik organizm tarqalgan qobig‘i sifatida 
sayyoramizdagi barcha biogeotsenozlarni qamrab oladi. Biogeotsenoz o‘z 
navbatida ekologik jihatdan bir-birini to‘ldiradigan turli populatsiyalardan 
tashkil topgan. Populatsiyalar esa, avlodlari doimo almashinib turadigan 
individlardan tuzilgan. Individlar yaxlit organizm bo‘lib, ular organlar 
sistemalaridan, organlar sistemalari organlardan, organlar to‘qimalardan, 
to‘qimalar hujayralardan iborat. Tirik organizmlarning eng kichik birligi 
hujayra sanaladi. Hujayra alohida bir hujayrali organizm sifatida ham, 
shuningdek, ko‘p hujayrali organizmning bir qismi sifatida barcha 
hayotiy xossalarni namoyon etadi. Hujayra doimiy bo‘lishi shart bo‘lgan 
organoidlardan, tarkibi esa anorganik moddalar va makromolekulalardan 
tashkil topgan. Hujayrada boradigan hayotiy jarayonlar ularning tarkibidagi 
makromolekulalarning o‘zaro ta’siriga bog‘liq.
Hayot darajalari biri ikkinchisiga asos bo‘lib, keyingi darajani vujudga 
keltirganligi sababli, iyerarxik (zinapoya ko‘rinishiga o‘xshash) tuzilish 
nomini olgan.
Shunday qilib, tabiiy obyektlar va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik 
ko‘lami va ta’sir doirasiga ko‘ra juda xilma-xil. Ularni o‘rganish uchun 
biologiyaning turli bo‘limlari alohida yondashuvlar va tadqiqot metodlarini 
ishlab chiqqan.
Biologik sistemalar bir-biri bilan nafaqat kelib chiqishi jihatidan, balki 
ular o‘rtasida o‘zaro ta’sir orqali vujudga keladigan, shuningdek, tashqi 
muhit bilan munosabatlari orqali ham uzviy bog‘langan. 
Biologik sistemalar tabiatning tarixiy rivojlanish natijasi sanaladi. Ular 
o‘z-o‘zini boshqarish, rivojlanish, ko‘payish, tarkibiy qismlar o‘rtasida o‘zaro 
ta’siri barqarorligi va muvozanatning paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi.
Tabiatda tarixiy taraqqiyot natijasida vujudga kelgan biosistema mu-
vozanatining buzilishi ekologik sistemalar strukturasining o‘zgarishiga, ba’zi 
hollarda ularning nobud bo‘lishiga olib keladi.
Tabiat va jamiyatning barqaror hamkorligi uchun atrof-muhitni muhofaza 
qilish, ekologik boshqarish, jamiyat va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni 
tartibga solish muammosi paydo bo‘ldiki, bu insoniyat kelajagi uchun 
muhim hisoblanadi. Insoniyat jamiyatining mavjudligi va rivojlanishi hayot 
va tabiatning, tabiiy jamoa va tizimlarning rivojlanish qonunlarini chuqur 
anglash asosida shakllanishi kerak.