1. Oilaviy biznes tushunchasi. Oilaviy biznesning jahon mamlakatlaridagi ko‘rsatkichlari

7.Yosh avlodni tarbiya qilish va kasbiy yo’naltirish. Oilaviy biznes ishiga farzandlarni ilk maktab yoshidanoq jalb qilish tajribasi pirovardda bola ishni yuritish ko’nikmalarini amaliy yo’l bilan ega bo’ladi.Bu kabi kuchli tomonlarga qaramasdan, oilaviy korxonalar uchun faoliyatning saqlanib qolish ehtimoli ancha past xarakterga ega. Oilaviy mulkchilikda bo’lgan 75-80 foiz korxonalar o’z faoliyatlarini qisqa va o’rta muddatlarda tugatib yuboradi yoki boshqa sotilib yuboriladi4.Oilaviy korxonalar omadsizligining bunday yuqori darajasini bir qator sabablar bilan izohlash mumkin:
Boshqarishdagi murakkablik. Biznesning bu shakli oddiy bo’lishiga qaramasdan boshqaruv nuqtai nazardan yetarlicha murakkabdir. Bu murakkablik asosan oilaviy hissiyotlar va muammolarning biznes bilan “aralashtirib” yuborilishidir.
Qat’iy rasmiy talabning yo’qligi. Aksariyat oilalar o’z biznesini bevosita boshqarishi bois, odatda aniq shakllantirilgan ish munosabatlari qoidalarini va ichki tartibni belgilashga qiziqish yo’qdir. Oila hamda biznesning ortib, kengayib borishi bilan bunday holat biznesni davom ettirish uchun tahdid solishga qodir bo’lgan samarasizlikning o’sishiga va ichki oilaviy mojarolarga olib keladi.
Intizomning yetishmasligi. Ko’pincha oilaviy firmalar boshqaruvni rejalashtirish, ishni taqsimlash va oila a’zolari bandligining samaradorligini nazorat qilish, malakali tashqi mutaxassislarni jalb qilish va saqlab qolish singari strategik jihatdan muhim sohalarga yetardi darajada e’tibor bermaydilar. Bunday muhim strategik qarorlarga pisand qilmaslik har qanday oilaviy biznesning bankrotligiga sabab bo’lishi mumkin.
Jahon iqtisodiy amaliyotida oilaviy biznes sektori yetarlicha tarixiy tajriba bosqichlarini bosib o’tgan. Bu shubhasiz O’zbekiston xalqining qadimiy an’analari, qadriyatlarida ham o’z aksini topgan. Ma’lumki, xususiy tadbirkorlik xalqimizning qon-qoniga singib ketgan bo’lib, qadim zamonlarda ham ajdodlarimiz biror bir kasbni puxta egallab, u orqali ro’zg’orini tebratgan. Xususan, xalq hunarmandchiligining yog’och o’ymakorligi, zardo’zlik, kashtachilik, temirchilik, kulollik singari yo’nalishlari mahallalarda oilaviy tadbirkorlikning namunasi sifatida taraqqiy etayotir. Ayni paytda oilaviy biznesning xorijiy mamlakatlardagi rivojlanish tendentsiyasini kuzatadigan bo’lsak, uning ikki xil darajada tashkil etilishi guvohi bo’lishimiz mumkin.
CHunonchi, birinchi darajadagi oilaviy biznes tor masshtabdagi, asosan faqat oila a’zolari va ularning yaqin qarindoshlari ishlaydigan kichik, mikro firmalar yoki korxonalardir. SHu bilan birga, mazkur darajadagi oilaviy biznesga yuridik shaxs maqomini olgan holda yoki olmagan holda ham tashkil etiladigan oilaviy biznes sub’ektlari kiradi. Bu borada oilaviy biznesni tashkiliy darajasiga ko’ra kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sektori tarkibida kuzatish mumkin. Oilaviy biznesning mazkur tashkiliy shakli AQSH, Kanada, Rossiya, shuningdek, Yevropa va Janubiy SHarqiy Osiyoning qator kichik mamlakatlaridagi oilaviy korxonalar amaliyotida ko’p uchraydi. Ularning asosiy tarmoq sohasi – xizmatlar sektori, hunarmandchilik va qishloq xo’jaligida fermer xo’jaliklariga taalluqli. Oilaviy biznesning mazkur darajasi o’z navbatida yana 2 ta quyi tashkiliy tuzilmada gavdalanadi:
Mehnat taqsimoti aniq chegaralanmagan, boshqaruvda va mehnatning tashkiliy tizimida ierarxik tuzilmaga ega bo’lmagan, bitta oila doirasidagi sub’ektlar. Ularda oilaviy biznes rahbarligi oila boshlig’iga tegishli bo’lib, ish oila a’zolari o’rtasida o’zaro kelishuvga asosan taqsimlanadi; Yaqin qarindoshlik rishtalariga ega bir necha oilalarning o’zaro hamkorlikdagi biznesi. Bunda oilaviy biznes sub’ekti – korxona yoki firmalarda ishtirokchilar ulushi nisbati yoki mavqeiga ko’ra boshqaruvchi oilalar hamda bo’ysunuvchi, xuddi yollanma xodimlar singari jalb qilinuvchi oilalarga bo’linadi. Oilaviy biznesning mazkur tashkiliy darajasi boshqaruvdagi murakkablikka ko’ra boshqalaridan farqlanadi. Bu boradagi murakkablik asosini eng avvalo yaqin qarindoshlik rishtalari mavjud sharoitda oilalar o’rtasidagi munosabatlar keskinlashuvi bilan bog’liqdir.
Ikkinchi darajadagi oilaviy biznesga aktsiyalar nazorat paketi muayyan oilaga mansub yirik kompaniyalar kiradi. Jahon biznes tajribasida ushbu darajadagi oilaviy biznes ham keng tarqalgan bo’lib, asosan, rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida yaqqol kuzatiladi. Masalan, Italiyada “Salvatore Ferragamo”, “Benetton”, “Fiat Group”, Frantsiyada “L’Oreal”, “Carrefour Group”, “LVMH”, “Michelin”, Janubiy Koreyada “Samsung”, “Hyundai Motor”,“LG Group”, Germaniyada “BMW” va “Siemens”, Yaponiyada “Kikkoman” va “Ito-Yokado”, AQSHda esa “Ford Motors Co” va “Wal-Mart Stores” kompaniyalari shular jumlasidandir.Yirik darajadagi oilaviy biznesda aktsiyalar nazorat paketining qancha ulushi bitta oila hissasida bo’lishligi har bir davlatning o’z qonunchiligi orqali belgilanadi. Masalan, Finlandiyada bu ulush 25 foizni, AQSH va Germaniyada esa 50 foizni tashkil etmog’i shart.E’tiborli tomoni, oilaviy biznesning iqtisodiyotdagi ulushi mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidan qat’iy nazar yuqori mavqega ega hisoblanadi. CHunonchi, Ispaniyada oilaviy biznesning jami biznes sub’ektlari umumiy hajmida 70 foizni, YaIMda esa 65 foizni tashkil etsa, keyingi 10 yillikda tezs ur’atlarda rivojlanayotgan Lotin Amerikasi mamlakatlarida YaIMning tarkibida oilaviy biznes ulushi 60 foizdan ortiqni tashkil qiladi. Dunyo mamlakatlari bo’yicha jami biznesdagi oilaviy biznesning ulushi o’rtacha 70 foizga teng.
Oilaviy biznesni O’zbekistonda rivojlantirishning o’ziga xos tamoyillari:

• 
  Milliyqadriyatlar, ana’nalarga suyanish;
  
• 
  Avlodlararo vorislik, kasb-hunar, faoliyatning avloddan avlodga o’tishi;
  
• 
  Mahallaning nafaqat an’ana va qadriyatlar, balki, oilaviy biznesning asosi hisoblangan hunarmandchilik hamda kichik biznesni qo’llab-quvvatlovchi tayanch markazi ekanligi;
  
• 
  Oilaviy biznesni qo’llab-quvvatlashda jamoatchilik ko’magiga erishish.
  

Ushbu so’nggi tamoyilni ro’yobga chiqarishda mamlakatimizda tashkil etilgan “Mahalla” xayriya jamoat fondi, “Hunarmand” uyushmasi, ijtimoiy tashabbuslarni qo’llab-quvvatlash jamoat fondi, “Tadbirkor ayol” uyushmasi kabi qator jamoat tashkilotlari hamda fondlari alohida o’rin egallaydi.
Oilaviy biznes - bu iqtisodiy tashkilotning eng qadimiy va keng tarqalgan modeli. Butun dunyodagi bizneslarning aksariyat qismi - burchak do'konlaridan tortib, yuz minglab ishchilari bo'lgan ko'p millatli ommaviy ro'yxatga olingan tashkilotlarga qadar - oilaviy biznes deb hisoblash mumkin.]Tadqiqotlari asosida Forbes 400 eng boy amerikaliklar, Forbes 400 a'zolarining 44 foizi oilaviy biznesga a'zo bo'lish yoki ular bilan bog'liq holda olingan.
Livandan kelib chiqqan tadbirkor Ramez A. Baassiri o'zining "Uzilgan tadbirkorlik: oilaviy biznesdagi o'zgarishni qamrab olish" nomli kitobida oilaviy biznes tsiklida yuz beradigan uzilishlarni bartaraf etish usullarini tushuntiradi. Uning ta'kidlashicha, oilaviy biznes AQShdagi barcha firmalarning 80 foizini, Evropa Ittifoqida 85 foizini, Yaqin Sharqda 90 foizini va Yaponiyada 99 foizini tashkil etadigan biznesning hayotiy shakli hisoblanadi.
Ushbu turdagi biznesning iqtisodiy tarqalishi va ahamiyati ko'pincha baholanmaydi. 20-asrning aksariyat qismida akademiklar va iqtisodchilar yangi, "takomillashtirilgan" modelga qiziqish bildirishdi: ommaviy savdoga qo'yilgan yirik kompaniyalar yaxshi o'qitilgan "tashkilot odamlari" tomonidan aftidan ratsional, byurokratik usulda ishlaydi. Tadbirkorlik va oilaviy firmalar o'ziga xos boshqaruv modellari va murakkab psixologik jarayonlar bilan taqqoslaganda ko'pincha etishmaydilar.
Xususiy yoki oilaviy nazorat ostida bo'lgan korxonalarni o'rganish har doim ham oson emas. Ko'pgina hollarda, ular moliyaviy hisobot talablariga bo'ysunmaydi va moliyaviy natijalar to'g'risida kam ma'lumot jamoatchilikka etkaziladi. Mulkchilik trestlar yoki xolding kompaniyalari orqali taqsimlanishi mumkin va oila a'zolarining o'zlari o'z korxonalarining mulkchilik tuzilishi to'g'risida to'liq ma'lumotga ega bo'lmasliklari mumkin. Biroq, 21-asr global iqtisodiy modeli eski sanoat modelining o'rnini bosganligi sababli, davlat siyosatchilari, iqtisodchilar va akademiklar boylik yaratish va ish bilan ta'minlashning asosiy manbai sifatida tadbirkorlik va oilaviy korxonalarga murojaat qilishadi.
Ba'zi mamlakatlarda, ommaviy ro'yxatga olingan eng yirik firmalarning aksariyati oilaviy hisoblanadi. Agar biron bir kishi nazorat qiluvchi aktsiyador bo'lsa, firma oilaviy hisoblanadi; ya'ni shaxs (davlat, korporatsiya, boshqaruv trasti yoki o'zaro fonddan ko'ra) ovoz berish huquqining kamida 20 foizini va ovoz berish huquqining boshqa aksiyadorlarga nisbatan eng yuqori foizini ta'minlash uchun etarli miqdorda aktsiyalar to'plashi mumkin.
Dunyodagi eng yirik oilaviy korxonalar Walmart (Qo'shma Shtatlar), Samsung Group (Koreya) va Tata guruhi (Hindiston). "Global oilaviy biznes indeksi" dunyodagi eng yirik 500 oilaviy firmani o'z ichiga oladi. Ushbu indeksda - 2015 yilda birinchi marta Oilaviy biznes markazi tomonidan nashr etilgan Sankt-Gallen universiteti va EY - xususiy firma uchun, agar oila ovoz berish huquqining 50 foizidan ko'prog'ini nazorat qilsa, firma oilaviy firma deb tasniflanadi. Ommaviy ro'yxatga olingan firma uchun, agar oila ovoz berish huquqining kamida 32 foiziga egalik qilsa, firma oilaviy firma deb tasniflanadi.
Oilaviy korxonalar 30 milliarddan ziyod kompaniyalarga to'g'ri keladi, ularning savdosi 1 milliard dollardan oshadi.
Oilaviy korxonada boshqaruv guruhidagi ikki yoki undan ortiq a'zo egalik qiluvchi oiladan olinadi. Oilaviy korxonalarda oila a'zolari bo'lmagan egalar bo'lishi mumkin. Oilaviy korxonalarni oila a'zolari bo'lmagan shaxslar ham boshqarishi mumkin. Biroq, oila a'zolari ko'pincha o'zlarining oilaviy biznesi operatsiyalariga ma'lum darajada qatnashadilar va kichikroq kompaniyalarda odatda bitta yoki bir nechta oila a'zolari katta ofitserlar va menejerlardir. Hindistonda hozirgi kunda ko'plab korxonalar ommaviy kompaniyalar bir vaqtlar oilaviy korxona bo'lgan.
Oilaning menejerlari va / yoki biznes egalari sifatida ishtirok etishi kompaniyani kuchaytirishi mumkin, chunki oila a'zolari ko'pincha sodiq va oilaviy korxonaga sodiqdirlar. Biroq, oilaning menejerlari va / yoki biznes egalari sifatida ishtirok etishi o'ziga xos muammolarni keltirib chiqarishi mumkin, chunki oilaviy tizim dinamikasi va biznes tizimlarining dinamikasi ko'pincha muvozanatda bo'lmaydi.