1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
14.10-rasm. O‘lchash o‘lcham zanjiri. 
O‘lcham zanjirlari masalasida eng muhimi yakunlovchi zveno qiymatini 
aniqlashdir. Bu qiymat texnologik quyimdir va u konstruktorlik quyim bilan 
taqqoslanadi. Bu bilan ishlangan detal yoki yig‘ilgan mashina sifati to‘g‘risida 
gapiriladi. Texnologik quyim konstruktorlik quyimdan kichik yoki unga teng 
bo‘lishi lozim. 
O‘lchamlar zanjiri vositasida, odatda, ikkita masala hal qilinadi. Birinchidan, 
yakunlovchi zvenoga qo‘yilgan parametrlari aniqlanadi. Yakunlovchi zvenoga 
qo‘yilgan o‘lchamning chetga chiqishlari va quyimga qarab tashkil etuvchi 
zvenolarning chetga chiqishlari, ya’ni quyimlari hisoblanadi. Ikkinchidan, tashkil 
etuvchi zvenolarni ma’lum parametrlariga qarab yakunlovchi zveno parametrlari 
aniqlanadi. Tashkil etuvchi zvenolar, ma’lum nominal o‘lchamlari bo‘yicha, 
yakunlovchi zvenoni nominal o‘lchami hisoblanadi va natijada uning quyimi ham 
aniqlanadi. 
Zveno o‘lchamlarining chetga chiqishini hisoblash ham ikki usul bilan olib 
boriladi. Birinchi usulni-“maksimum-minimum” (max-min) usuli deyiladi. Bu 
holda ishchi chizmalarda (yoki texnik shartlarda) ko‘rsatilgan chetga chiqishni 

---

(
5
.
3
)
356 
maksimal va minimal qiymatlari hisobga olinadi. Bu usul hisoblarni jiddiy 
soddalashtiradi. Lekin, aniqligi past, negaki, uni nominal amaldagi chetga chiqishi 
emas, balki chegaraviy chetga chiqishi hisoblanadi. Ikkinchi usul ehtimollik usuli. 
Bu usulda o‘lchamlarni yoyilish qonunlari asosida eng ehtimolli chetga chiqishi 
aniqlanadi. Bu usul ancha mehnat talab qiladi, lekin u ancha aniq usuldir. 
O‘lchamlar zanjiri nazariyasining asosiy tenglamasi. 
(14.1) 
bu yerda, A
∆ 
- yakunlovchi zveno 
Tenglama (10.1) va kattalashtiruvchi va kichiklashtiruvchi zvenolarni 
belgilashni, hisobga olib, yakunlovchi zvenoni ko‘rinishini quyidagicha olamiz: 
(14.2) 
bu yerda, n- kattalashtiruvchi zvenolar soni; 
m- zanjirning barcha-umumiy soni (yakunlovchi zveno ham shuni ichida) 
Yakunlovchi zvenoning eng katta va eng kichik chegaraviy o‘lchamlari 
quyidagilarga teng 
U holda yakunlovchi zveno quyimi: 
(IT)
(14.3) 
Yakunlovchi zvenoning yuqori chetga chiqishi yani chegarasi 
ES
va uni 
pastki chegara chetga chiqish chegarasi 
EI
o‘lchov zanjir uchun quyidagi ifoda 
bo‘yicha topiladi. 
(14.4) 
(14.5) 

---

(
5
.
3
)
357 
Demak, 
yakunlovchi 
zvenoning 
yuqori 
chetga 
chiqishi 
kattalashtiruvchi zvenolar chetga chiqishi yig‘indisi bilan kichiklashtiruvchi 
zvenolarning pastki chegara chetga chiqishlari ayirmasiga teng. Yakunlovchi 
zvenoning pastki chetga chiqishi 
kattalashtiruvchi zvenolarning yuqori 
chegaradan chetga chiqishlari yig‘indisi ayirmasiga teng. 
Ehtimollik usulini hisobga olib shu kabi natija qilish mumkin. Yakunlovchi 
zvenoni 
va 
o‘lchamlarini quyim maydoni o‘rtasi 
E
c
A
i
yordamida 
aniqlash foydali bo‘ladi. E
c
A
i 
ning 
i
-nchi zvenosini quyim maydonining o‘rta 
koordinatasi deb, shunday masofaga tushuniladi, bunda zvenoning o‘lchami quyim 
maydonining o‘rtasida, uning nominal qiymatiga yetadi. Bu 14.11-rasmda 
ko‘rsatilgan.