1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

14.11-rasm. Quyim maydoni o
‘
rtasini koordinatasini aniqlash. 
Ma’lumki, 
chetga chiqish chegaralari 
Shu kabi 
(14.6) 
Yakunlovchi zveno o‘lchami quyimining maydonini o‘rtasini koordinatasi 
quyidagi ifoda bo‘yicha topiladi: 
(14.7) 

---

(
5
.
3
)
358 
14.12-rasmda ko‘rsatilgan misol uchun “maksimum-minimum” usulidan 
foydalanib, yakunlovchi zveno 
nominal o‘lchamini; uning quyimini (IT) 
chegaraviy chetga chiqishlarini 
va 
koordinatasi va quyim maydoni 
o‘rtasining 
ni aniqlaymiz. 14.12-rasm, b da o‘lcham zanjiri ko‘rsatilgan
14.12-rasm. Detal eskizi (a) va uning o‘lcham zanjiri (b). 
Zvenolarni tashkil etuvchilarini qiymatlari: 
; 
;
;
; 
Nominal o‘lcham ifoda (14.2) bo‘yicha aniqlaymiz.
Yakunlovchi zveno quyimi (14.3) ifoda bilan topiladi. 
Tashkil etuvchi o‘lchamlarni chegaraviy chetga chiqishlari (berilgan shartlarda): 
ES35=+0.16; ES60=0; ES20=+0.13; ES40=+0.16 
EI35=0.16; EI60=0.13; EI20=0; EI40=0 

---

(
5
.
3
)
359 
Ifodalar (14.4) va (14.5) lardan olamiz: 
Shunday qilib yakunlovchi o‘lcham 
A
∆
=
mm 
Quyim maydoni o‘rtasini kordinatasi ifoda (14.6) bo‘yicha aniqlanadi.
Texnologik o‘lchamlar zanjiriga ishlov berish yoki yig‘ish operatsiyalarini 
bajarishda, jihozlarni sozlashda, operatsiyalar aro o‘lchamlarni va quyumlarni 
hisoblashda yuzalar, chiziqlar, detal yoki buyumlar nuqtalari oralig‘idagi masofani 
aniqlash imkonini beradi. Bu yerda eng muhim berkituvchi zvenoni aniqlashdir. 
Berkituvchi zveno texnologik quyum sifatida ham berilishi mumkin, u konstruktor 
belgilagan quyum bilan solishtiriladi. Shundan so‘ng tayyorlangan detallar yoki 
yig‘ilgan mashinalar sifati to‘g‘risida fikr yuritiladi. Texnologik quyum 
konstruktorlik quyumdan kichik yoki teng bo‘lishi kerak. O‘lchamlar zanjirini 
hisoblashda ma’lum qoidalarga rioya qilinadi. O‘lchamlar zanjirini tashkil etuvchi 
zvenosining 
kattalashtirish 
natijasida 
berkituvchi 
zveno 
kattalashsa, 
kattalashtiruvchi zveno deb va 
bilan belgilanadi va aksincha berkituvchi zveno 
kichiklashsa kichiklashtiruvchi zvenolar deb yuritiladi va 
bilan belgilanadi. 
Kattalashtiruvchi, kichiklashtiruvchi zvenolarni tasvirlovchi zanjirni sxemalari 
tuziladi.
14.6-rasmda, A4 kattalashtiruvchi zvenolar hisoblanadi. O‘lchamlar 
zanjirlari yordamida qoida bo‘yicha 2ta masala yechiladi, birinchidan, berkituvchi 
zvenoning o‘lchamlari bo‘yicha, tashkil etuvchi zvenolarning o‘lchamlari 
aniqlanadi (to‘g‘ri masala yechiladi). 
Ikkinchidan, tashkil etuvchi zvenolarning berilgan o‘lchamlariga qarab, 
berkituvchi zvenoning o‘lchamlari aniqlanadi (teskari masala yechiladi), ya’ni, 
“maksimum-minimum” 
usulida 
tekshiruv 
hisobi 
bajariladi. 
Zvenolar 
o‘lchamlarining og‘ishlari ikki usul bilan hisoblanadi. 

---

(
5
.
3
)
360 
Birinchidan, “maksimum-minimum” usuli deb ataladi. Bu usulda 
hisoblanganda og‘ishlarning maksimal yoki minimal qiymatlari hisobga olinadi, 
ular doimo ishchi chizmalarda yoki texnik talablarda ko‘rsatilgan bo‘ladi. Bu usul 
hisoblashni osonlashtiradi, lekin, bu usulning aniqligi nisbatan kam bo‘lishi 
mumkin, chunki nominal miqdordan haqiqiy og‘ishlar emas, balki chegaraviy 
og‘ishlar hisobga olingan. 
Ikkinchi usul ehtimollik usuli deb ataladi. Bu usul chegaraviy o‘lchamlarni 
emas, balki o‘lchamlarni taqsimlanish qonuniyatlari asosida ko‘proq ehtimol-
og‘ishlarini hisobga oladi. Bu usul ko‘proq aniq usul hisoblanadi.
Hayotda berkituvchi zveno o‘lchamlarining quyim qiymati bo‘yicha tashkil 
etuvchi zvenolar quyimini hisoblash katta ahamiyatga ega. Bunday hisoblashlar 
ko‘pincha sinash maqsadida ishlatiladi. Tashkil etuvchi zvenolarga shunday 
quyimlar tayinlanadiki, ularni ishlash texnologik qiyinchiliklarga olib kelmaydi. 
Shundan so‘ng 14.3 va 14.7 ifodalardan berkituvchi zveno o‘lchamining quyim 
maydoni va maydon o‘rtasining koordinatasi aniqlanadi. Olingan qiymatlar 
konstruktorlik quyumlar bilan taqqoslanadi. Agar berkituvchi zvenoning quyumi 
konstruktorlik quyumidan ortsa unda tashkil etuvchi zvenolarni quyumlari (bittasi 
yoki bir nechtasi) kamaytirib olinadi va o‘lchamlar zanjiri qayta hisoblanadi. 
“Maksimum-minimum” usulning kamchiligi zanjirda zvenolar soni ko‘p 
bo‘lsa qo‘llash chegaralanadi. Zanjirda 2 ta yoki 3 ta zveno qatnashganda qo‘llash 
yaxshi natija beradi ko‘p zvenoli zanjirlarda bu usulni qo‘llash yo‘llanma beruvchi 
taxminiy hisoblashlar uchun yaroqli deyish mumkin. 
Uzelli va umumiy yig‘ishning texnologik sxemasiga qarab asosiy yig‘ish 
operatsiyalari aniqlanadi va yig‘ish vaqti hisoblanadi. Har bir ishchi o‘rnida, 
imkoniyati boricha bir xil, o‘xshash operatsiyalarni texnologik tugallangan ishni 
bajarishi kerak, bu o‘z navbatida yig‘uvchi slesarlarning maxoratini oshiradi va ish 
unumdorligini orttiradi. 
Quyidagi ifodadan umumiy va uzelli yig‘ish tezligi (temp) hisoblanadi. 
(14.8) 

---

(
5
.
3
)
361