1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
14.5. Yig‘ish uchun pressni tanlash 
 
Press tanlash uchun (natyagli) taranglik bilan hosil qilingan birikmani hosil 
qilish uchun presslash kuchini aniqlash
(14.14) 
f
- presslashdagi ishqalanish koeffitsiyenti; 
p
- yig‘iluvchi yuzalardagi bosim, kg/mm
2;
d
- birikmaning nominal diametri, mm; 
l
- detal yuzalarining birikkan qismini uzunligi, mm. 
Ishqalanish koeffitsiyenti birikma materialiga, ishlangan yuzaning g‘adir-
budirligiga, yog‘ning mavjudligiga, birikma yuzalariga tushayotgan bosimga 
bog‘liq. Birikkan detal yuzalari po‘lat 40 
f
=0,06÷0,22 (moy – mashina yog‘i), CЧ 
28-48 uchun 
f
=0,06÷0,14, magniy-nikelli qotishmalar uchun 
f
=0,02÷0,08, latun 
uchun 
f
=0,05÷0,10, plastmassa uchun 
f
=0,40÷0,50. 

---

(
5
.
3
)
366 
14.6. Vtulkalarni yig‘ish 
 
Vtulka stupitsasining tashqi diametri 
D
mm ni qabul qilishimiz, ichi bo‘sh 
valning diametri 
d
0
mm, o‘rnatish (yig‘ish) tayanchi taranglik 
i,
mm, vtulkani 
materialini bo‘ylama elastik moduli E
v
kgC/mm
2
, quyidagi ifodadan aniqlasa 
bo‘ladi: 
; 
(14.15) 
Bu yerda, 
va 
- detal materiallarini Puasson koeffitsiyentlari (po‘lat 
uchun 
=0,3, cho‘yan uchun 
=0,25). Presslash kuchiga qarab va ehtiyot 
koeffitsiyenti 
k
=1,5÷2,0 ni hisobga olib, pressning kuchi tanlanadi. Presslash 
natijasida tashqi diametr 
D
ortadi, kichkina ichki diametr 
d
kichrayadi. 
Texnologik jarayonlarni ishlab chiqishda, shu o‘lchamlarga quyum berilgan 
bo‘lsa, bu o‘zgarishlarni texnologik jarayonga kiritish kerak. 
Detalning tashqi diametri “
D
” ni ortishi (mkm) 
(14.16) 
Detalning ichki diametri “
d
” ni kamayishi (mkm) 
(14.17) 
Yig‘ish jarayonida birikma yuzalaridagi hosil bo‘lgan issiqlikni haroratini 
bilish kerak, qizish yuki sovush vaqtini va boshqa ma’lumotlarga e’tibor berish 
kerak. 
Yig‘ish jarayonini yengillashtirish uchun diametrni kamaytiradi va orttiradi. 
(14.18) 
- bu birikma uchun eng katta tortilganlik (natyag) qiymati; 
i
- detallarning yig‘ilgan yuzalarini chekka o‘lchamlarini o‘lchamiga qarab 
olingan kafolatlangan bo‘shliq. 
Birikkan detallarning qizish yoki sovush harorati T
b
, detallarni yig‘ishdan 
oldingi birikma detallarini quyidagi shartdan aniqlanadi: 
, (14.19) 

---

(
5
.
3
)
367 
Qayerda, 
, (14.20) 
bu yerda, 
- detal materialining to‘g‘ri chiziqli kengayish koeffitsiyenti, 
- 
koeffitsiyentining qiymati jadvalda keltirilgan. 
To‘g‘ri chiziqli kengayishni 
, 1/
0
C temperatura koeffitsiyenti
14.1-jadval. 
Material 
Qizdirilganda 
Sovutilganda 
Uglerodli va postlegirlangan po‘lat 
Kulrang va bolg‘alanuvchan cho‘yan 
Bronza 
Latun 
Alyumin qotishmalari 
Magniy qotishmalari 
11,0 
10,0 
17,0 
18,5 
23,0 
26,0 
-8,5 
-8,0 
-15,0 
-16,0 
-18,0 
-21,0 
Detallar qizdirish yoki sovutish qurilmasidan yig‘ish holatiga chiqarilganda, 
ularning holati qizigan yoki sovugan bo‘lishi kerak. Detalni ko‘chib yurishiga 
ketgan vaqtni oldindan berib turib, temperatura T
A
ni aniqlaydi, qizdirish 
qurilmasidan chiqib ketayotgan holatdagi haroratga teng bo‘ladi. 
(14.21) 
T
- yon atrof harorati, 
0
C; 
e
=2.7172 natural logarifm asosi. 
Vtulka tipidagi detallar uchun 
(14.22) 
bu yerda, 
n
va 
l-
vtulkaning qalinligi va uzunligi, mm; 
- vtulka bilan yon-atrof oralig‘idagi issiqlik o‘tkazish koeffitsiyenti, 
. 
Qiymatlari 
=(0.15÷0.25) 1/mm bo‘lganda qaynab turgan issiq suvda 
qizdirilgandan so‘ng 
=100÷140, issiq yog‘da 
=50÷70, elektr pechida 
qizdirilganda 
=20÷30, spirtda (atsetonda, benzinda) qattiq uglekislota bilan 

---

(
5
.
3
)
368 
qizdirilganda 
=25, suyuq azotda 
=22, qattiq uglekislotada 
=10÷15; 
C
- vtulka materialining solishtirma issiqlik sig‘imi, 
- vtulka materialining zichligi, kg/m
3
. 
Vtulkani suyuq va gaz shaklidagi muhitda T
A
, shu temperaturagacha 
qizdirish yoki sovutish uchun ketgan vaqt, 
(14.23) 
bu yerda, 
- vannada, pechkada, yoki shkafda biror muhitda qizdirish yoki 
sovutish harorati 
0
C,
- detalning boshlang‘ich harorati, 
0
C. Yuqoridagi holat 
uchun issiqlik o‘tkazuvchi koeffitsientning turli xildagi muhitlar uchun qiymati. 
“
k
” [
] teng bo‘ladi: elektropechda qizdirilganda =50, yog‘da qizdirilganda 
=90, qaynoq suvda 
=800, qattiq uglekislotada 
=40, atsetonli qattiq 
uglekislotada qizdirilganda 
=570, qattiq uglekislotali spirtda qizdirilganda 
=380, suyuq azotda 
=700. Oxirgi 4 ta muhitda qizdirib olingan 
ning 
qiymatlari taxminiydir, chunki bu qiymatlar o‘zgaruvchandir.