1. Quwırshaq teatrınıń payda bolıw tariyxı Shet el mámleketlerinde quwırshaq teatrınıń rawajlanıwı Ózbekstanda quwırshaq teatrınıń rawajlanıwı

Gretsiya hám Rim. Shıǵıstaǵı mádeniyattın Batısqa kirip barıw nátiyjesinde quwırshaq teatrı hám kirip bardı. Jıllar dawamında quwırshaq teatrları kóbeyip, olardıń basqarıwshıları pútin duńyaǵa tarqalǵan. Bul teatr xalqlardı ózine tarttı hám keyin Gretsiyada quwırshaq teatrı shólkemlestirildi. Olar kóshelerde, hár qıylı maydanlarda tamasha kórsete basladı. Quwırshaq teatrı hár túrli edi. Olar eki insannıń sáwbetinen tartıp, pútin kúnniń ǵamın waqıya –qublısların kórsete basladı. Ol bara-bara xalıqtıń pás qatlamındaǵı adamlardıń muhabbatın qazandı. Rimde bunday tamashalar ádettegi jaǵday edi. “Rimdegi xalıq quwırshaq teatrı áyyemgi Rim kamediyası Atelloni qoya basladı. Bunda tiykarǵı qahraman ápiwayı hám kichshene ǵana qalada jasawshı Atello. “Atellan” kamediyasınıń oraydaǵı komik figura Makkus –házilkesh persanaj edi. Onıń boyı kishkene, beli bukir, qardı bolsa shıqkan, qarnı hám bukirge uqsas edi. Basınıń kórinisi hám sıqılsız edi. Ol házili menen tamashagoylerdi kúldiretuǵın edi” .
Sonnı ayrıqsha aytıp ótiw kerek, quwırshaq teatrınıń zárur ózgesheliklerinen biri, ol Aziya hám Evropada XX ásirge shekem tiykarınan dástúriy formalarda jasap kelgen. Duńya quwırshaq teatrları arasında júdá kóp uqsaslıq bolıwı múmkin. Olardıń ulıwma tárepleri, ájayıp waqıyaları, quwnaqlıǵı, házilkeshligi, ornı kelgende hayyarlıǵı menen ajıralıp turadı. Qánigelerdiń pikirinshe, quwırshaq teatrınıń sańat sıpatında kelip shıǵıwı haqkında hám eki teoriya bar. Birewi-balalar oyını quwırshaq teatrınıń dáslepki kórinisi, dep esaplaydı. Ekinshi teoriya quwırshaq teatrınıń kelip shıǵıwın bet perdeler (maska) teatrına baylanıstırıp túsindiredi. Tiykarınan, quwırshaq teatrı jer júzinde dáslep qashan hám qay jerde payda bolǵanlıǵı haqqında házirge shekem bir zat aytıw qıyın.
Ózbek dásturiy quwırshaq teatrı qahramanlarınan biri “Palwan Kachal” esaplanadı. Palwan Kachal quwırshaǵı, tiykarınan, qolǵa kiyip oynatılǵan. Onıń bas bólegi aǵashtan jasalǵan bolıp, iyninde kóylek, chapan, basında toppı bolǵan. Ol ápiwayı xalıq wakili sıpatında “ájayıp shatır” túri tamashalarında qatnasqa. Usı tamashalar XIV ásirden baslap xalıqtıń itibarına túsken.
Quwırshaq teatrı jamiyettiń sotsial rawajlanıwında zárur orın tutadı.
XI-XII ásirler dawamında Oraylıq Aziyada teatr sańatı tez rawajlanǵan. Usı dáwir dawamında al-Xorazmiy, Farobiy, al-Farǵoniy, İbn Sino sıyaqlı entsiklopedist alımlar duńyaǵa keldi. XV-XVI ásirlerge kelip áyyemgi Turkistan jahanǵa Qozizoda Rumiy, Uluǵbek, Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy, Umar Xayyom sıyaqlı alımlardı tanıtqan. Olar óz shıǵarmalarında teatr, onıń túrleri, tárbiyalıq áhmiyeti haqkında pikir júritken.
Quwırshaq teatrınıń rawajlanıw tariyxınan belgili, áyyemgi zamanlarda adamlar aǵashtan hám onıń qabırshaqlarınan, ılaydan hár túrli haywanlar, quslar, sonday-ak, perishtelerdiń quwırshaqların jasap, olarǵa sıyınǵan, háreketke keltirgen, oynatqan. Orta Aziya, sonday-aq Ózbekstanda hám VIII ásirge shekem otqa sıyınıw, Budda dinlerine sıyınǵan insanlar ózleri unatqan qudaylardıń háykellerin húrmetlep, olar menen janlı organizm sıpatında qarım-qatnasta bolıp kelgen. Yaǵnıy Ózine say quwırshaq teatrı payda bolǵan. Musılman dáwirinen baslap áyyemgi diniy dásturler, urp-ádetler, tamashalar hám bayramlar quwırshaq teatrı sahnalarına kÓshken hámde oyın formasında balalar duńyasına kirip kelgen.
Dáslepki quwırshaqlar qolǵa kiyilip, barmaqlar járdeminde háreketke keltirilgen yaki bolmasa qolınan uslap oynatılǵanÓzbekstanda bunday quwırshaq túri ájayıp shatır dep, onıń qahramanı Palwan Kachal dep atalǵan. Polvon Kachalga uqsas qahramanlar duńyanıń kóp mámleketlerinde ushraydı: Eronda onı Paxlavon Kachal, Kitayda Sun U Kun, Rossiyada Petrushka, Angliyada Panch, İtaliyada Pulchinella, Frantsiyada Polishinel hám t.b.. Olar minez-qulıqları menen hám bir-birine uqsas.
Zamanlar Ótip, jámiyetler rawkajlanǵan sayın quwırshaq teatrınıń forması, quwırshaqlardı jasaw hám háreketke keltiriw usılları hám Ózgerip, quramalasıp bara bergen. Ásirese, shıǵıs mámleketlerinde, sonday-aq, Bengaliyada (indiya) “Putul nech”degen qolǵaplı quwırshaqlar suwret bolǵan. Tiykarınan bul tur Kitayda hám keń tarqalǵan. Yava aralında (indoneziya) sım menen basqarılatuǵın quwırshaq teatrı suwret bolǵan. XX-ásir baslarında usı forma Rossiyada qabıl etilgen, soń bashqa mámleketlerge tarqalǵan.
Dereklerde aytılıwınsha, qánigeler quwırshaqlardı hár túrge ajıratadı: waqıyalı oyın qatnasıwshıları (wl bala, qız bala, bÓbek, shıpaker, militsioner hám t.b.); ertek qahramanlaı (Úsh aǵayinli batırlar, Kenje batır, Qızıl qalpaqsha, Dyumovochka, Chippolino, Buratino hám t.b); qol teatrı quwırshaqları (qolǵa kiyip oynatılatuǵın quwırshaqlar); marionetka quwırshaqları (arnawlı maslama járdeminde háreketke keltiriletuǵın quwırshaqlar); barmaq quwırshaqları (barmaqqa kiydiriletuǵın kishkene quwırshaqlar).
Ózbek xalıq teatrı Ótken ásirde tiykarınan eki túrde payda bolǵan: mazqarabaz-qızıqshılar hámde quwırshaq teatrı. Birinshi túri tiykarınan bir neshe janrlardan: kishi satirikalıq mazmundaǵı sahnalardı atqarıwshı masqarabaz-qızıqshılardan, sahnalastırılǵan shıǵıwlar orınlawshı iri wakillerden, yaǵnıy askiyabaz, dárwazlar, akrobat, fokusshı, aǵash ayaq hám muzıqantlardan ibarat bolǵan. Ekinshi túri quwırshaq teatrı yaki quwırshaq oyın hámde qol quwırshaǵı. Yaǵnıy qol menen basqarılǵan hámde jip penen bashqarılatuǵın quwırshaq oyınnan ibarat bolǵan. Barlıq xalıq teatrı sańatkorlari – mazqarapazlar, qızıqshılar, quwırshaq oyınları, sazendeler bir sholkemge birikken.
Keyingi yarım ásirden artıq dáwir ishinde xalıq teatrları jańa mazmun hám formalarda rawajlandı hámde professional teatrlar payda boldı. Mazxarabaz-qızıqshılar, darbozlar tsirktiń jaratılıwında, quwırshaq oyınları, qosıqshı hám ayaq oyınshılar jańa dramatikalıq teatrlar payda bolıwına negiz jarattı.
Belgili, balaga mektepke shekemgi jasta berilgen bilim onıń pútkil ómiri dawamında jetekshi orındı iyeleydi. Jámiyetimizde alıp barılıp atırǵan reformalar kólemi, rawajlanıp baratırǵan pán-texnika rawajlanıw ásrinde ata-analar perzentlerine bugingi kún talaplarınan kelip shıqkan jaǵdayda, olardıń jasına múnasip hám ózine say ózgesheliklerin inabatqa alǵan jaǵdayda kerekli tálim-tárbiyanı berip barıw, ruwhıyatı joqarı, hár tárepleme jetik insan etip kamalga keltiriw lazımlıǵın ańlap jetpekte.
Balalarda ádep-ikramlılıq– estetikalıq sıpatlardı qáliplestiriw túrli jollar, formalar hám qurallar járdeminde ámelge asırıladı. Usı tárepten alıp qaralǵanda, quwırshaq teatrı – estetikalıq sezimlerdi, balalardıń qızıǵıwshańlıǵı hám túsiniklerin rawajlandırıw ushın júdá qolaylı kural esaplanadı. Ádep-ikramlılıq-estetikalıq sıpatlar balalarda gózzallıq xaqqındaǵı bilimler, turmıs waqıyaları, buyımlar, olardıń hár túrlili, Ózin tuta biliwdi, qarım-qatnasqa kirisiwsheńlik, jaqsı –jamandı parıqlaw, Óz-Ózine baha beriw sıyaqlılardı tárbiyalaw máselesin Óz ishine aladı.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalar minez-qulıq hám qarım-qatnasıqtıń kóplegen usılların qısqa múddet ishinde Ózlestiredi. Ol átiraptaǵılardıń is-háreketlerin baqlaydı. Olardıń júris-turısı, múnásiybeti, Ózin tuta biliw, sózi hám is-háreketine elikleydi. Nátiyjede Óz teńlesleri menen qarım-qatnasta bolıwǵa mútájlik seze baslaydı. Bul protsesste úlkenlerdiń, ata-analar hám tárbiyashılardıń kórsetpeleri, úlgileri zárur orın tutadı.
Bul boyınsha mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemeleriniń quwırshaq teatrı menen Óz-ara birge islesiw baylanıslarınıń jolǵa qoyılıwı balalardıń quwırshaqlarǵa qaray Ózgeshe múnásiybette bolıwına alıp keledi. Ásirese, milliy dásturlerimizge húrmet, olardıń áyyemgi quwırshaqpazlık sańatına bolǵan qızıǵıwshılıqların kúsheytiriw, xalıq ara hám respublika kÓleminde Ótkerilgen quwırshaqpazlık korik-tańlawlar jeńimpazları menen tanısıw imkoniyatın beredi.

1