1. Siyasi psixologiyanın mövzusu Tədqiqat metodları

43. Hakimiyyət formaları 
Siyasi hakimiyyətin stabilliyini və uzunömürlülüyünü təmin etmək üçün onun 
legitimliyi vacibdir. Hakimiyyətin legitimliyi idarə edənlərlə idarə olunanlar 
arasında razılığın əldə olunması, vətəndaşların mövcud qanunlarla idarə 
olunmalarını qəbul etməsidir. M. Veber legitim hakimiyyətin 3 asas formasını 
göstərmişdir : ənənəvi, harizmatik, leqal va ya rasional. 
Ənənəvi hakimiyyətə mühafizəkarlıq, hamı kimi olmaq, qanun va normaların 
əsasən olduğu kimi saxlanması kimi xüsusiyyətlər xasdır. İnsan hakimiyyətə ona 

---

görə, tabe olur ki, " hər zaman belə olub". Belə cəmiyyətlərdə insanlar siyasi 
proseslərlə maraqlanmır, vətəndaşlar, demək olar ki, siyasətdə iştirak etmirlər. 
Bəzi Afrika ölkələrində ənənəvi hakimiyyət formaları hələ də mövcuddur. 
Harizmatik hakimiyyat liderin şəxsiyyətinə olam ehtiram və pərəstişə əsaslanır, 
hakimiyyat daşıyıcısı ən ali keyfiyyətlərin daşıyıcısı hesab olunur. İnsanların siyasi 
iştirak səviyyəsi aşağıdır. Adətən, harizmalı liderin vəfatından sonra siyasi sistemin 
də dağılması ehtimalı artır. 
Rasional va ya leqal hakimiyyətin mövcud olduğu camiyyətdə insanlar hesab 
edirlər ki, legal yolla seçilmiş hakimiyyətin qabul etdiyi qərar va qanunlara əməl 
etmək lazımdır. İnsanlar belə hakimiyyətin fəaliyyətinin səmərəli nəticələrini 
gözləyirlər. Legal hakimiyyət vətəndaş cəmiyyətin formalaşmasına yardım edir, 
insanlar yüksək siyasi aktivlik nümayiş etdirməklə proseslərə təsir göstərirlər. 
44. Şayiələrin psixoloji xarakteristikası 
Şaiyə – xüsusi, adətən dəqiq olmayan, şifahi formada yayılan informasiyadır. Əgər informasiya 
dəqiq deyilsə və ya dəqiqliyinə şübhə varsa o şaiyədir. Zaman keçdikcə şaiyələr faktlarla öz 
təsdiqini tapa bilərlər. Lakin bu zaman artıq “şaiyə” olmayıb, dəqiq informasiyalı biliyə 
çevrilirlər. 
Şaiyələrin iki əsas tipologiyası var. Onlardan biri şaiyənin dəqiqliyinə, digəri isə emosional 
dolğunluğuna əsaslanır. 
1. İnformasion tipologiya. Şaiyələr hər zaman bu və ya digər dərəcədə dəqiq olmayan 
informasiyanı ehtiva etdiklərindən, şaiyələrin tipologiyasının ən düzgün tərtib edilmə 
vasitələrindən biri - onlarda ehtiva edilən informasiyanın dəqiqlik səviyyəsinə əsasən təsnif 
etməyə əsaslanır. Bu nöqteyi-nəzərdən şaiyələr dörd tipə ayrılır: “tamamilə dəqiq olmayan”, 
“sadəcə dəqiq olmayan”, “dəqiq” və “həqiqətə yaxın”. 
2. “Emosional tipologiya”. Emosional xarakteristikalar nöqteyi-nəzərindən şaiyələrin üç əsas 
tipini ayırd edirlər. 
“Şaiyə-arzu” – yayıldığı auditoriyanın aktual tələbat və gözləmələrini əks etdirən güclü 
emosional arzunu ehtiva edir.“Şaiyə-arzu” ikili funksiyanı həyata keçirir. Bir tərəfdən o 
insanların arzularına müvafiqdir və bu səbəbdən də onların sosial mövcud olmalarını hifz edir. 
Bu növ şaiyələr neqativ emosiyaları sakitləşdirir, onların inkişafına mane olur, panika və artıq 
aqressivliyin inkişaf etməsinə imkan vermir. Digər tərəfdən belə şaiyələr həddən artıq şişirdilmiş 
gözləmələr yaratmaqla əhalinin mənəviyyatını pozur. Zaman keçdikcə arzunun həyatakeçməz 
olduğu aşkarlandıqda əks hallar yarana bilər – aqressiv davranış qığılcımları, panik reaksiyalar, 
vəd edib lakin “vədini tutmayanlara” qarşı nifrət. Belə şaiyələrdən kütlənin psixologiyasını 
manipulyasiya etmək üçün aktiv şəkildə istifadə edilir. 
“Şaiyə-qorxu” – aparıcı olub, yarandığı və yayıldığı auditoriyanın bəzi aktual, lakin arzuolunmaz 
gözləntilərini əks etdirən neqativ, qorxaq əhval və emosional vəziyyət yaradır. Adətən belə 
şaiyələr sosial gərginlik (təbii fəlakət, müharibə, hərbi çevrilişə hazırlıq və s.) vaxtı yaranırlar. 
Onun süjeti sadə pessimistikdən aşkar panikə qədər dəyişir. Belə şaiyələr mürəkkəb sosial və 

---

siyasi reform situasiyalarında, hakimiyyət, rejim və ya bütünlükdə sosial-siyasi sistem 
dəyişkənliyi zamanı xüsusilə yayılırlar. Belə situasiyalarda qorxuducu şaiyələrin mənbəyi 
qismində məhdud süjetlər dəsti yaranır. Onlardan bəziləri mədəni, dini və ya milli ənənələrdən 
asılı olaraq şəkillərini dəyişirlər, lakin əksəriyyət demək olar ki, dəyişməz olaraq qalır. Qida 
məhsullarının qiymətinin artması, onların olmaması və yaxında aclıq olacağı ilə əlaqədar “şaiyə-
qorxular”a daha çox rast gəlinir. 
“Aqressiv şaiyə” – sadəcə olaraq auditoriyanın arzuolunmaz gözləntilərini əks etdirən neqativ 
əhval və halət yaratmayıb, konkret olaraq aqressiv emosional vəziyyətin və kobud aqressiv 
davranış “cavabının” stimullaşdırılmasına istiqamətlənir. Bu növ şaiyələr sosial qruplararası, 
etnoslararası və millətlərarası konfliktlərlə əlaqədar kəskin qarşıdurma situasiyalarında 
yaranırlar. 
Aqressiv şaiyə şaiyə-qorxunun davamıdır. Onların süjetlərinin əsasında aqressiv enerji durur. 
Aqressiv şaiyələrin əsas funksiyası yalnız qorxutmaq deyil, aqressiv hərəkətlərə təhrik etməkdir. 
Bu şaiyələr “şaiyə-arzu” və “şaiyə-qorxu” 
kimi nəql edilərək deyil, rabitəsiz olaraq yayılırlar. Qısa frazalar konkret, “qisas doğuran” faktlar 
haqqında xəbər verirlər. Onlar daha güclü emosional-mənfi enerji daşımaqla affektiv “biz” 
(“normal adamlar”) birliyini “onlar” (“vəhşi-qeyri adamlar”) birliyinə qarşı formalaşdırırlar. Belə 
şaiyələr cavab aqresiyası tələb edirlər.