1. Təsviri sənət və onun xüsusi məktəblərdə tədrisi metodikası fənninin məzmunu,məqsədi və xüsusi təhsildə yeri

Dərsin mərhələləri: Əqli cəhətdən zəif olan şagirdlərin əmək qabiliyyətinin dinamikasını nəzərə alaraq , dərsdə fəaliyyətin təşkilinin aşağıdakı mərhələlərini tətbiq etmək tövsiyə olunur :

·       Təşkilati və hazırlıq;

·       Əsas;

·       Final .

Təşkilati və hazırlıq mərhələsi uşaqların dərsə sürətlə daxil olmasını və məhsuldar iş üçün ilkin şərtləri təmin edir . Əqli geriliyi olan uşaqlarda əsəb proseslərinin dəyişməsi və ətalətində çətinliklər olduğundan işqabağı mühitin yaradılması çətindir . Müəllimin sözü iş şəraitinə təsir göstərə bilməz , buna görə də şifahi müraciət diqqəti və düşüncə qavrayışını aktivləşdirməyə yönəlmiş motor və sensor məşqlərlə tamamlanmalıdır . Dərsin təşkilinin ikinci anı dərsdə öz hərəkətlərini düzgün təşkil etmək bacarıqlarını inkişaf etdirməkdir. Bu mərhələ təlimin məhsuldarlığını təmin etməklə yanaşı, həm də uşaqlara istənilən fəaliyyətdə mütəşəkkil olmağı öyrədir . Dərs işinin pedaqoji təşkilinin əsas prinsipi əqli qüsurlu uşaqların tam müstəqilliyinə qədər onların hərəkətlərinin daim idarə olunmasıdır .Bu , dərsə vaxtında daxil olmağı, səs-küysüz partada oturmağı, iş yeri hazırlamağı və s. Müəllim hər şeyi öyrətməlidir: düzgün oturmağı, stolun üstündə albomu necə tərtib etməyi, fırça və boyalarla işləməyi və s. İlk qurğular Bir hərəkəti nümayiş etdirərkən, bu bacarıqlar inkişaf etdikcə, şifahi göstərişlərə keçə bilərsiniz . Yuxarı siniflərin təcrübəsində belə bir təşkilat tələbələrin təhsil fəaliyyətinə müstəqil hazırlanması üçün xüsusi şərait yaratmaqla həyata keçirilir . Müəllim uşaqların nə edəcəyini və bunun nə üçün lazım olduğunu ətraflı izah edir. Uşaqların tapşırığın öhdəsindən gələcəkləri barədə fikir bildirmək lazımdır. Müəllim yadda saxlamalıdır ki, analitik və sintetik fəaliyyətin zəifliyi səbəbindən korreksiya məktəbinin şagirdləri obyektin quruluşunu başa düşə bilmir və təsvirin ardıcıllığını mənimsəyə bilmirlər. Bununla əlaqədar olaraq, rəsm, bir qayda olaraq, müəllimin irəli sürdüyü tələblər nəzərə alınmadan yerinə yetirilir. Zahirən fəaliyyət olduqca müsbət inkişaf etsə də və tələbələr rəsm üzərində fəal işləsələr də, onların hərəkətlərini məqsədəuyğun adlandırmaq və əvvəlcədən planlaşdırmaq olmaz. Təlimin mahiyyətini araşdırmadan, üstəlik, bu barədə unutmadan, fəaliyyətlərinin son nəticəsini heç maraqlandırmadan, tələbələr tez-tez tapşırığı əvəz edir və çox sadələşdirirlər. Müəllimin tələblərini müəyyən dərəcədə təmin etmək üçün bunu etməli olduqları qədər yerinə yetirirlər. Normal uşaqlar üçün başa düşülən və əlçatan olan adi qısa təlimatlar, zehni geriliyi olanlar üçün anlaşılmaz və əlçatmaz olur. Pedaqoji təcrübə göstərir ki, müəllim təsvirin qurulmasının bütün mərhələlərinin nümayişindən, onu ətraflı izahat və göstərişlərlə müşayiət etməklə istifadə etdikdə şagirdlər ən düzgün obrazı yaradırlar. Hər hansı bir obyekti çəkmək üçün onun haqqında aydın təsəvvürə malik olmaq lazımdır. Belə təsvirlər obyektin qavranılmasının xüsusi təşkili ilə formalaşa bilər.Müxtəlif növ göstərişlərdən istifadə etmək lazımdır : a) şifahi izahatlar, göstərişlər, tövsiyələr; b) hazır çertyojların, diaqramların nümayişi; c) müəllim materialın izahı zamanı lövhədə eskizlər çəkir. Son mərhələ dərsin təşkilati tamamlanmasıdır. Bu mərhələdə şagirdlərin uğurları qiymətləndirilir, işin nəticələri yekunlaşdırılır , iş yerləri qaydaya salınır, dincəlmək üçün təfəkkür formalaşır. İş qabiliyyətinin aşağı düşdüyü dövrlərdə (iyirmi beşinci dəqiqə) bədən tərbiyəsi dəqiqələrini keçirmək məsləhətdir. Təhsil vəzifələri:

·       Nümayəndəliklər formalaşdırmaq ;

·       Tanış etmək, tanış etmək, tanış olmağa davam etmək ;

·       Genişləndirmək ;

·       Sistemləşdirmək ;

·       Praktikada tətbiq etməyi öyrətmək ;

·       İstifadə etməyi öyrənmək ;

·       Qrafik bacarıqlarını, rəsm bacarıqlarını formalaşdırmaq (bərkitmək, təkmilləşdirmək) ;

·       Korreksiyaedici və inkişaf etdirici tapşırıqlar:

·       Diqqətin korreksiyası və inkişafı (könüllü, qeyri-iradi, sabit, diqqətin dəyişdirilməsi, diqqətin həcminin artırılması);

·       Ardıcıl şifahi nitqin korreksiyası və inkişafı ;

·       Yaddaşın korreksiyası və inkişafı (qısamüddətli, uzunmüddətli);

·       Vizual qavrayışın korreksiyası və inkişafı ;

·       Toxunma qavrayışının korreksiyası və inkişafı ;

·       Əllərin incə motor bacarıqlarının korreksiyası və inkişafı;

·       Zehni fəaliyyətin korreksiyası və inkişafı;

Şagirdlərin şəxsi keyfiyyətlərinin, emosional və iradi sferasının korreksiyası və inkişafı (özünü idarə etmə, əzmkarlıq və dözümlülük bacarıqları, hisslərini ifadə etmək bacarığı ;)Təhsil vəzifələri:

·       Öyrənməyə, mövzuya marağı artırmaq;

·       Müstəqilliyi gücləndirmək;

·       Mənəvi keyfiyyətləri (sevgi, hörmət , zəhmətkeşlik, empatiya qabiliyyəti və s.)

Dərs üçün tapşırıqların tərtibi dərsin mövzusundan, seçilmiş tapşırıqlardan və dərsin növündən asılıdır. Təsviri sənət dərsləri aşağıdakı ümumi didaktik metodlardan istifadəni nəzərdə tutur:

·       İzahlı və illüstrativ;

·       Reproduktiv;

·       Tədqiqat.

Tədris, bir qayda olaraq, bir ilə başlayır izahlı və illüstrativ metodu , texniki vasitələrin köməyi ilə, o cümlədən əyani material bir sıra informasiya kommunikasiya (hekayə, mühazirələr) nümayiş: müxtəlif formaları daxildir. Müəllim daha sonra istifadə etmək üçün uşaqların başa düşdüyü məlumatları aydın və başa düşülən şəkildə təqdim edir. İzahlı və illüstrativ üsul biliyin mənimsənilməsinə yönəlib, bacarıq və bacarıqların formalaşdırılması üçün reproduktiv metoddan (hərəkətin təkrar istehsalı) istifadə etmək lazımdır . Onun formaları müxtəlifdir: məşqlər, stereotip problemlərin həlli, söhbət, obyektin vizual təsvirinin təsvirinin təkrarlanması. Bu, həm məktəblilərin müstəqil işi, həm də müəllimlə birgə fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Şagirdlərin yaradıcılıq imkanlarının və qabiliyyətlərinin müəyyən inkişaf səviyyəsinə nail olmaq üçün məktəblilərin yaradıcılıq problemlərinin müstəqil həllinə yönəlmiş tədqiqat metoduna ehtiyac var . Hər bir problemin həlli zamanı o, yaradıcılığın təzahürünü nəzərdə tutur. Eyni zamanda, əlilliyi olan şagirdlərin psixofiziki imkanlarının səviyyəsinə əsaslanan yaradıcı tapşırıqların mövcudluğunu təmin etmək lazımdır.

Təsviri sənət dərslərinin uğurlu təşkili üçün xüsusi pedaqoji şərait sistemi yaratmaq lazımdır :

1. 
   Təsviri sənətin öyrənilməsinə marağı inkişaf etdirmək;
   
2. 
   Məktəblilərin vizual fəaliyyətinə sistemli nəzarətin onlara pedaqoji məqsədəuyğun köməyi ilə birləşməsi;
   
3. 
      Şagirdlərə öz güclü tərəflərinə, yaradıcılıq qabiliyyətlərinə inam aşılamaq
   
4. 
   Vizual fəaliyyətin ardıcıl komplikasiyası;
   
5. 
   Öyrənmək üçün sənət əsərlərinin seçilməsi;
   

19. Dəzgah boyakarlığı haqqında məlimat

incəsənətin ən qədim və çox geniş yayılmış növlə biridir. Boyakarlıq əsərlərinin əsası rəsm və rənglərdən ibarətdir. Boyakarlıq əsərləri üzərində müvafiq kompozisiyanın müxtəlif boyalarla çəkilməsi ilə yaradılır Boyakarlığm müxtəlif növləri və janrları vardır.

Dəzgah boyakarlığı nümunələri, monumental əsərlərə nisbətən, daha sonralar yaranmışdır. Belə əsərlər xüsusi rəssamlıq dəzgahı olan, “molbert” üzərində işlənilir. Dəzgah boyakarlıq nümunələri kətan, karton, ağac, faner və digər səthlər üzərində yaradılır. Monumental boyakarlıqdan fərqli olaraq, dəzgah boyakarlığı nümunələrini bir yerdən, başqa yerə aparmaq, istənilən yerdən asmaq mümkündür. Boyakarlığın bu növündə rəssamlar natürmort, mənzərə, portret, məişət, tarixi janrlarda çox qiymətli sənət əsərləri yaratmışlar.

Azərbaycan dəzgah boyakarlığının inkişafı da Mirzə Qədim İrəvaninin adı ilə bağlıdır. O, portret janrı sahəsində daha səmərəli fəaliyyət göstərib, "Rəqqasə", "Dərviş", "Pəhləvan", "Süvari" kimi bədii cəhətdən kamil portretlər yaradıb. Bu dövrdə Mir Möhsun Nəvvabın əsərlərində təbiət motivləri, güllərin, quşların təsviri, şair Xurşidbanu Natəvanın yaratdığı mənzərələr, gül-çiçək təsvirləri də diqqəti cəlb edir.

20. Animalistik janr haqqında məlumat.

Qeyd etmək lazımdır ki, təsviri incəsənətdə janrlar müxtəlif vaxtlarda meydana çıxmışdır. Bunlardan ən qədimi - animalist janrdır. Belə ki. ibtidai rəssamlar məhz bu janrda bir-birindən dəyərli rəsmlər yaratmışlar.

Təsviri incəsənətin rəngkarlıq, heykəltəraşlıq, qrafika, dekorativ-tətbiqi incəsənət növlərində rəssamlar heyvanların və quşların təsvirinə çox geniş yer verilmişlər. Bütün bunlar təsviri incəsənətdə - animalist janrın meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. “Animal” - latın dilindən götrülüb mənası, “heyvan” deməkdir Təsviri incəsənətdə heyvan və quşların təsvirini yaradanlara - animalist rəssamlar deyilir. Janr kimi Çində yaranmışdır (8 əsr). Heyvanın təsvirində onun vərdişləri və yaşadığı mühit animalist rəssamın diqqət mərkəzində olur. İbtidai incəsənət nümunələrindəki heyvan və quş təsvirləri rəssam ovçuların yüksək müşahidəçilik qabiliyyətini göstərir. “Heyvani üslub”da, o cümlədən skif mədəniyyəti abidələrindəki stilizə edilmiş heyvan fiqurları çox həyatidir; belə nümunələrə Qədim Şərq, Afrika, Okeaniya, qədim Amerika və bir çox dünya xalqlarının incəsənətində – qədim vazalar üzərində, antik heykəltəraşlıqda, mozaikalarda təsadüf edilir. Ən qədim heyvan və quş təsvirlərinə sənətşünaslar mağaralarda, daşdan, ağacdan, sümükdən yonulmuş heykəllərdə, qədim ov və əmək alətlərinin, məişət əşyalarının üzərində rast gəlirlər. Qədim Qobustan qayaliqlarindaki bir çox təsvirlərdəki maral, keçi, öküz rəsmləri də diqqəti cəlb edir.

Antik dövrdə, orta əsrlərdə və İntibah dövrünün incəsənətində animalist janrda yaradılmış əsərlər xüsusi yer tutur. Animalist rəssamların yaradıcılığı heyvanlar aləminin dəqiq öyrənilməsi əsasında qurulur. Müxtəlif heyvanların və quşların həyat tərzi, başlıca xüsusiyyətləri animalist rəssamların həmişə diqqət mərkəzində olur. Animalist janrda yaradılmış əsərlərindən A.Qazıyev “Dəvəquşular”, V.Vataqin “Kann antilopları” nümunələrini göstərmək olar.

Animalistika özündə təbiəti uyğunlaşdırır və bədii başlanğıcdı.Animalistin əsas məqsədi heyvanın təsvirinin dəqiqliyi , və bədii-surətdə xarakteristikalar,dekorativ ifadəlilik və ya heyvanlara insanlara məxsus xüsusiyyətlərdə daxil olmaqla,hərəkətlər və həyəcanlarda (məsələn, nağılların və təmsillərin insanabənzər personajlarının təsviri)kimi ola bilər.

Heykəltaraşlıqda animalistik keramika geniş yayılmışdır.

Heyvanların stilləşdirilmiş fiqurları , Qədim Şərq sənətində, Afrika, Okeaniya, qədim Amerika, bir çox ölkələrin xalq yaradıcılığında var. Animalistik janrda işləyən rəssamlar animalist adlanırlar.

Antik dövr, orta əsrlər, həmçinin İntibah dövrü incəsənətində bu janrda əsərlər yaradılmışdır. 16-cı əsrdən müstəqil janra çevrilmiş Animalistik janr 17-ci əsrdə Flandriya və Niderlandda, 18-ci əsrdə Fransada, 19-cu əsrdə isə Almaniya (A. Qaul), Rusiya (P.K. Klodt və Y. Lansere), ABŞ (C. Odübon) və başqa ölkələrdə daha da inkişaf etdirilmişdir. Orta əsr Azərbaycan miniatür rəssamları da bir çox heyvan təsvirinə (at, ceyran, pələng, əjdaha, quş və s.) müraciət etmişlər (Mir Müsəvvir – “Ənuşirəvan və bayquşların söhbəti”, Ağamirək İsfahani –“Məcnun vəhşi heyvanlar arasında”, Sultan Məhəmməd –“Bəhram-Gurovda” və s.). Azərbaycan sənətkarlarından M.Mirqasımov, Q.Xalıqov, Ə.Kazımov və başqa Animalistik janrda əsərlər yaratmışlar. 20-ci əsrdə bu janrın inkişafında P. Pikasso, S.Dali və F.Markın böyük rolu olmuşdur.

Məşhur animalistlər.

Frans Sneyders (1579 — 1657) — Flamang rəssamıdır.

Yan Vildens (1586 — 1653) — Flamang rəssamıdır.

Yan Feyt (1611 — 1661) — Flamang rəssamıdır və oymaçısıdır.

21. Azərbaycan xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin həyat və yaradıcılığı.

Səttar Bəhlulzadə 15 dekabr 1909-cu ildə Bakının Əmircan kəndində anadan olub. 1927-ci ildə rəssamlıq məktəbinə, 1931-ci ildə Azərbaycan Rəssamlıq Məktəbinə, 1933-cü ildə isə Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutuna daxil olub. 1941-ci ildə V. İ. Surikov adına Moskva Rəssamlıq İnstitutunu bitirib. Məşhur rəssamlar V. A. Favorskinin və Q.M. Şaqalın tələbəsi olub. Yaradıcılığa "Kommunist" qəzetində Əzim Əzimzadənin rəhbərliyi ilə başlayıb. 1931–1933-cü illərdə o dövrə uyğun məzmunlu ilk karikaturaları çap edilib.

Səttar Bəhlulzadə iki Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni və medallarla təltif olunmuşdur.Əsərləri R.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində və Azərbaycan Dövlət Şəkil Qalereyasında, eləcə də Moskva və s. şəhərlərin muzeylərində saxlanılır.

Bəhlulzadə 14 oktyabr 1974-cü ildə Moskvada vəfat etmişdir. Əmircan kəndində dəfn olunmuş, qəbri üstündə ona abidə ucaldılmışdır.

Yaradıcılığı

Moskvadan qayıtdıqdan sonra Bəhlulzadənin yaradıcılığında tarixi mövzülar və tarixi şəxsiyyətlərin təsviri ("Babək üsyanı", "Fətəli xan", "Xəttat Mir Əli" və s. əsas yer tutmuşdu. Müharibədən sonrakı illərdə Bəhlulzadə Abşeronun neft mədənlərini, bağ və kəndlərini təsvir edən rəsmlər yaratmışdır. Bəhlulzadənin yaradıcılığında təbiət təsvirlərinə meyl getdikcə güclənmiş, o, mənzərə janrında daha bitkin əsərlər yaratmağa başlamışdır. 1946–1947-ci illərdə Respublika bədii sərgilərində Bəhlulzadənin Abşeron etüdləri ("Buzovna neft mədənləri", "Əmircan" və s.) nümayiş etdirilmişdir.

"Mən ilham və natura ardınca Qogen kimi baş götürüb Taiti adasına getmirəm və bunu başqalarına da məsləhət görməzdim. Çünki doğma xalqın həyatı, Vətən torpağı əsl ilham mənbəyidir". Bu Səttar Bəhlulzadənin yaradıcılığını səciyyələndirən və doğma Azərbaycan torpağına sevgisini əks etdirən öz sözləridir. Bəhlulzadənin gərgin yaradıcılıq axtarışlarının məhsulu olan "Xəzər üzərində axşam", "Xəzər gözəli", "Əbədi məşəllər", "Kəpəzin göz yaşları", "Vətənimin baharı", "Azərbaycan nağılı", "Suraxanı atəşgahı" , "Əfsanəvi torpaq", "Şahnabat", "Naxçıvan", "Axşamçağı Ordubad bağlarında", "Vətənimin baharı", "Bakıda atəşfəşanlıq", "Qudyalçay vadisi", "Qızılbənövşəyə gedən yol", "Suraxanı atəşgahı","Əmircan", "Neft daşları", "Şamaxı üzümlükləri" və s. əsərləri əsas yer tutur.

Onun mənzərə-peyzajlarında, intim-lirik natürmortlarında, incə xalça ornamentlərinin düzülüşünü əks etdirən ənənəvi xalq yaradıcılığı motivləri hiss edilir. Bəhlulzadənin fərdi sərgiləri Əlcəzair, Misir, Livan, Suriya Tunis, Norveç, ADR, Çexoslovakiya, Bolqarıstan, İraq, Kuba, Kanada, Belçika, Fransa, Yaponiya və dünyanın bir sıra başqa ölkələrində nümayiş etdirilmişdir. Dünyanın onlarla muzeylərində Səttar Bəhlulzadənin əsərləri daimi eksponatlar sırasındadır.

Təltif və mükafatları

"Azərbaycan SSR xalq rəssamı" fəxri adı —"Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı —

Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı —("Azərbaycan mənzərələri" işlər silsiləsinə görə)[⇨]

2 dəfə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni —

"Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı —

22. SİMU-larda təsviri fəaliyyətin təlimi prinsipləri,metodları və təşkili.

Xüsusi məktəblərdə təlimin məzmunu elə qurulur ki, uşaqlar əsasən praktik fəaliyyətə hazırlamaqla müəyyən riyazi, tarixi, coğrafi məlumatlar da verilir. Uşaqlar en çox əmək tapşırıqlarını yerinə yetirirlər. Xüsusi təhsil alan uşaqlar oxuduqları müddətdə əmək fəaliyyətinə hazırlaşırlar. Təlimin məzmununa müəyyən elmi biliklər daxil edilməklə sim uşaqlar üçün məktəbdə ən çox onların peşə hazırlığına üstünlük verilir. Təlim prosesində sim uşaqların peşəyə istiqamətləndirilməsi mürəkkəb və çoxcəhətli bir prosesdir. Bu proses elmlərin əsaslarını öyrənməyin əməklə əlaqələndirilməsini tələb edir. Onları sənaye ve kənd təsərrüfatı sahəsində peşəyə istiqamətləndirmək, bu işi onların zehni, mənəvi həyat tərzi ilə bağlamaq təlim prosesində başlıca məsələdir. Cəmiyyətin maddi texniki bazasının yaradılması böyüməkdə olan nəslin tərbiyə edilməsi qarşısında yeni müasir tələblər irəli sürür və məktəblilərin peşəyə düzgün istiqamətləndirilməsini tələb edir. İbtidai sinif şagirdlərinin əməyi sinif otaqlarında ibtidai özünə xidmətdən, ev heyvanların, ev quşlarına qulluq etməkdən en sadə kənd təsərrüfatı işləri görməkdən, ağaclara qulluqdan, yaşıllaşdırmada iştirak etməkdən ibarətdir.

Uşaqlarda rəsm fəaliyyətinin formalaşdırılması prosesi məktəbəqədərki hazırlıq dövründən başlayır.  Uşaq evi tərk edib məktəbəqədər hazırlıq müəssisə­sinə daxil olduğu andan onda rəsm qabiliyyətlərinin formalaşdırılmasına başlamaq lazımdır. Uşaq bağçasında uşaqların incəsənətin müxtəlif nümunələri ilə tanışlıq mərhələsi başlayır. Adətən bu proses daha erkən yaşlarda evdə baş verir.  Amma təbii ki, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlarda bu tanışlıq prosesi bir qədər fərqli gedir. Çünki sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar qavrama qabiliyyətinin gec inkişafı, motorikanın ləngiməsi, oriyentasiya hissinin olmaması  və s.-dən əziyyət çəkə bilərlər. Məktəbəqədərki hazırlıq dövründə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların təsviri fəaliyyəti daha çox manipulyator xarakter daşıyır – uşaqlar xaotik hərəkət edirlər – kağızı əzir, karandaşlarla səs salır, kortəbii xətlər və nöqtələr çəkirlər. Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların rəsm fəaliyyətinin inkişafı həmin uşağın aktiv fəaliyyət zamanı qavrama qabiliyyətindən birbaşa asılı olur. Buraya incəsənət nümunələrinin qavrama qabiliyyəti daxil olur.

Təlimin prinsipləri. Təlimin prinsipləri elə əsaslar, elə qaydalardır ki, təlim prosesi həmin əsaslara istinad edir . Ümumtəhsil məktəbləri üçün işlənmiş təlim prinsiplərini olduğu kimi xüsusi məktəblrəə tətbiq etmək olmaz. Ona görə ki əlahiddə pedaqogikanın ( surdo , tiflo , oligofreno ) özünəməxsus xüsusiyyətləri var . Surdo , oligofreno üçün səciyyəvi olan prinsiplərin bəziləri tiflo pedaqogika üçün məqbul sayıla bilməz. Məsələn, əyanilik prinsipi tiflo pedaqogika üçün səciyyəvi deyildi. Xüsusi didaktika xüsusi pedaqogika üçün səciyyəvi olan prinsipləri müəyyən etmişdir. Təlim prinsipləri bir-biri ilə  sıx vəhdətdə olur və rəhbərlik üçün əsaslar rolunu oynayır. SİM uşaqlar üçün məktəblərdə istifadə olunan prinsipləri yığcam şəkildə aşağıdakı ardıcıllıqla şərh etmək olar.

Differensiallaşdırma və fərdi yanaşma prinsipi. Differensiallaşdırma və fərdi yanaşma prinsipi hər bir uşağın psixofizioloji xüsusiyyətlərini-onun xarakterik əlamətlərini, temperamentini, qavrayış və yaddaşını, diqqətini ve s . nəzərə almağı tələb edir. Yalnız bu xüsusiyyətləri hesaba alma və öyrənmə müəllimə məqsədyönlü kollektivi təşkil etməyə imkan verir. SİM uşaqların hər birinin özünəməxsus fərdi xüsusiyyələri var. Bunlar da öz növbəsində onlarla təlim - tərbiyə işlərinin təşkilinə ciddi təsir edir . Differensasiya və fərdi yanaşma həm de uşaqların yaşını nəzərə almağı tələb edir. Surdo , tiflo ve oliqofreno pedaqogika hər bir uşağa diqqətlə yanaşmağı tələb edir . Belə yanaşma isə hər bir uşağı təlim prosesində müntəzəm olaraq müşahidə etmək nəticəsində əldə edilə bilər.

Nitqin formalaşması ünsiyyət vasitəsi kimi. Dil iki mühüm vəzifəni yerinə yetirir . Birinci, o əsas ünsiyyət, ikincisi isə təfəkkür alətidir. Buna görə də kar, kor, oliqofren uşaqları elə öyrətmək lazımdır ki, onlar ətrafdakıları başa düşə bilsinlər, həm də  onları ətrafındakılar başa düşsünlər. Təlim prosesində SİM uşaqlara nitqin müxtəlif formaları - şifahi , yazılı , daktil formalaşır. Nitqin bu formalar arasındakı qarşılıqlı əlaqə çox mürəkkəbdir. Yaşdan, təlim mərhələsindən asılı olaraq nitqin bu növlərindən biri çox, digəri az yer tuta bilər, bəziləri isə , məsələn, daktil nitq ( karlarda ) əsas nitq vasitəsi ola bilər , təlimin ilk mərhələsində ondan daha çox istifadə olunur.

Təlimin əmək həyatına hazırlıqla qarşılıqlı əlaqəsi prinsipi SİM uşaqların təlimi əməklə, həyatla , ölkədə gedən quruculuq işləri ilə sıx əlaqədə həyata keçirilir. Bu prinsipin həyata keçirilməsi nəticəsində uşaqların erkən olaraq kollektiv həyata, birgə fəaliyyətə və onların ictimai fəallığının idarə edilməsinə şərait yaranır. Bu prinsip uşaqlarda ünsiyyət vasitələrinin formalaşmasına, insanların əməyinə, ölkənin ictimai həyatındakı hadisələrə marağı inkişaf etdirir, şagirdlərdə əməyə vicdanlı münasibəti formalaşdırır , onları ölkənin həyatında baş verən hadisələrlə tanış edir , şagirdlər xeyirli və məhsuldar əməyə alışdırmağı nəzərdə tutur . Uşaqlarda peşə istiqamətinin artırılması əməyə olan tələbatın yaranmasına kömək edir ki , bu da gəncləri cəmiyyətdə fəal həyata hazırlayır.

Şüurluluq və fəallıq prinsipi Biliklərin şüurlu mənimsənilməsi şagirdlərin təlimə şüurlu ve fəal münasibətini , öyrənilən materialı başa düşdüyünü , biliyini praktikaya tətbiq edə bildiyini ifadə edir . Məktəblərdə ən çox rast gəlinən nöqsan şagirdlərin təlimə formal və laqeyd, məsuliyyətsiz yanaşmalarıdır. Çox vaxt şagirdlər bilikləri formal şəkildə əzbərləyirlər. Belə hallar da olur ki , şagird bu və ya digər qayda, qanun ve hadisəni danışır, qaydaları , tərifləri düzgün deyir , lakin onları təcrübəyə tətbiq edə bilmir, ya da çətinlik çəkir. Biliklərin şüurlu mənimsənilməsi üçün bir neçə şərti gözləmək lazımdır. Şagirdlərin yeni materialı fəal qavramaları bir neçə priyomların köməyi ilə əldə edilir . Bunlara əvvəllər mənimsənilmiş biliklərin təkrarını, öyrənilən mövzunun təcrübədə əhəmiyyətini göstərməyi, uşaqları əhatə edən ətraf mühitdən konkret faktların, sübutların, nümunələrin gətirilməsini ve s . aid etmək olar. İşə fəal münasibətin yaradılması, fikri fəallıq priyomlarından təlimin bütün mərhələlərində istifadə müəllimin mühüm vəzifələrindən biridir. Təlim materiallarının şüurlu mənimsənilməsində müqayisə, tutuşdurma , ümumiləşdirmə mühüm rol oynayır . Təlimdə şüurluluq ve fəallıq prinsipi sayəsində məktəbliləri elmlərin əsaslarını mənimsəyir, elmi-texniki bilikler, bacarıq  vərdişlərlə silahlanır , bədəncə sağlam , qüvvətli , gümrah böyüyür və eyni zamanda onun fiziki qüvvəsi ve əmək qabiliyyəti daim inkişaf edir . Məktəblinin zehni , fiziki ve mənəvi inkişafı üçün onun görəcək aləm , canlı təbiət , cəmiyyət üzvləri ve hadisələri ilə sıx ünsiyyətdə olması zəruridir.

Əyanilik prinsipi . Ətraf gerçəkliyin , aləmin insan tərəflərindən dərk edilməsi canlı müşahidədən başlayır. Belə canlı müşahidə ətraf aləmin insan tərəfindən qavranılması əyanilik adlanır . Bu təlim prosesinin ilk mərhələsidir. Əyanilik, əyani təlim uşaq təbiətinin özündədir. Uşaqlar formalar, səslər ve rənglərlə düşünür. Əyanilik prinsipinin fizioloji əsasını 1.P.Pavlovun birinci ve ikinci siqnal sisteminin qarşılıqlı əlaqəsi təşkil edir. Uşağın nitq və təfəkkürünün inkişafı üçün birinci siqnal sistemi mexanizminin fəal funksiyası lazımdır.

Münasiblik prinsipi . SİM uşaqlar üçün məktəblərdə təlim prosesinin təşkili xeyli çətinlik yaradır. Buna görə də təlimdə münasiblik prinsipini, qaydalarını bilmək zəruridir. Belə ki, münasiblik prinsipində iki mühüm cəhət nəzərə alınmalıdır. Birincisi, şagirdlərini bilikləri qavrama səviyyəsi, ikincisi, onların yaş xüsusiyyəti. Kar, kor, oliqofren uşaqların hər iki cəhətdən özlərinə müvafiq xüsusiyyətləri var.

Biliklərin möhkəmləndirilməsi prinsipi  Kar , kor , oliqofren uşaqların bu və ya digər bilik, bacarıq ve vərdişlərin yadda möhkəm qalması çox əhəmiyyətlidir. Bilik bacarıq və vərdişlərin möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə hər bir müəllimin borcudur. Bilik, bacarıq və vərdişlərin möhkəmləndirilməsini  etmək üçün bir neçə şərti gözləmək lazımdır . O bilik , bacarıq , vərdiş yaxşı yadda qalır ki, möhkəmləndirir, aydın dərk edilir. Bilik, bacarıq və  vərdişlərin möhkəmləndirilməsinin birinci şərti təkrardır . Ikinci şərt müxtəlif praktik işlərin təşkilidir . Üçüncü şərt bilik , bacarıq və vərdişlərin praktikaya tətbiqidir.

Təlim metodları haqqında anlayış  Pedaqoji priyom ve qaydalar sistemi olan təlim metodlarından istifadə edərək müəllim şagirdləri bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmaqla yanaşı , məktəbin tərbiyə vəzifələrini de yerinə yetirir. Xüsusi məktəblərəd istifadə olunan təlim metodları kütləvi məktəblərdə istifadə olunan metodlara oxşardır . Bunlara demostrasiya , müşahidə, ekskursiya, müəllimin şifahi şərhi , müsahibə , kitab üzərində iş , praktik işlər, çalışmalar daxildir. Bununla belə hər bir metod xüsusi məktəbin şəraitindən asılı olaraq müəyyən əhəmiyyət kəsb edir ve hər birinin öz yeri və rolu var.

Müşahidə və nümayiş. Müşahidə xarakterinə görə müxtəlif olur. Müşahidə uuznmüddətli və qısamüddətli ola bilər. Müşahidə zamanı başlıca məsələ şagirdlərin baş verən hadisələrin gedişini qeyd etməklə, həm de dəyişmələrin baş vermə səbəbini dərk etməklə yanaşı müxtəlif hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin mahiyyətini izah edə bilsin. Müşahidə ilə yanaşı dərsdə demonstrasiya da böyük rol oynayır. Demonstrasiya da öz mahiyyəti etibarı ilə çox cəhətlidir . Bura əşyanın özünü, ya modelini, ya maketini, ya da şəklini göstərmək, kinofilm nümayiş etdirmək daxildir. Bura müəyyən bir hadisəni , süjeti səhnələşdirmək də daxildir.

Ekskursiyalar Ekskursiya uşaqların yerləşdiyi obyektlərə getməyi tələb edir. Ekskursiya əşyanı təbii şəraitdə öyrənməyə şərait yaradır . Uşaqlar meşəyə , çayın sahilinə gedərkən təbiətin gözəlliklərini görür, təfəkkürləri fəallaşır, hər hansı bir əşya haqqında fikir söyləmək təlabatı yaranır. Ekskursiyada müəllim uşaqların təsəvvürlərini genişləndirmək, onların təfəkkürlərini zənginləşdirmək, onları müəyyən sistemə salmaq, nitqlərini və məntiqi təfəkkürlərini inkişaf etdirmək imkanı əldə edir.

Müsahibə Müsahibə şagirdin fəallığını artırır, onların materialı necə mənimsədiklərini aşkar edir . Müsahibə zamanı şagirdlər müəllimlə canlı dialoqa, söhbətə girir, müəllimin suallarına cavab verməyi , habelə sual verməyi öyrənirlər. Öz xarakterinə görə müəllimin suallarını iki kateqoriyaya bölmək olar: Birinci kateqoriya suallara şagirdlərin faktiki biliklərini öyrənmək məqsədilə verilən suallar aid etmək olar. Məsələn, "hansı çiçəkləri tanıyırsan?", "Azərbaycanın paytaxtı hansı şəhərdir? " və s .

Kitab üzərində iş  Kitab SİM uşaqlar üçün zəruri bilik mənbəyidir. Kitabı oxuyan zaman kar uşaq dili öyrənir. Kar uşaqları mütaliə etməyə öyrətmək lazımdır . Nitq ehtiyatı məhdud olan kar uşaqlar üçün kitab az müyəssər olur . Bu nöqsanı aradan qaldırmaq üçün müəllim sözlərin izahına aludə olur. Nəticədə oxu (mütaliə) uşaqlarda yorğunluq yaradır ve onlar oxumaq istəmirlər . Oxu o zaman məhsuldar olur ki , müəllim uşaqlarla əvvəlcədən oxu haqqında , kitabın məzmunu haqqında qısa ve məzmunlu söhbət edir . Uşaqlara oxuyacaqları kitablarda rast gələcəkləri əşyalar haqqında məıumat vermək müsbət nəticə verir.

Çalışmalar Çalışmaları icra edən məktəbli mənimsədiyi bilikləri möhkəmləndirməklə kifayətlənmir, həm də yeni biliklərə yiyələnirlər. Çalışmaların müxtəlif növləri vardır. Bura şifahi , yazılı çalışmalar qrafik işləri, bədən tərbiyəsi çalışmaları ve s . daxildir . Şifahi çalışmalara şifahi sorğu , tanış şəkillərin müəllimin sualları əsasında  təhlili, şifahi cümlələr tərtib etmək , fellərin şifahi hallandırılması , müxtəlif fənlərə aid sorğu və s. aid etmək olar.

Təlimin təşkili formaları haqqında anlayış Tarix müxtəlif inkişaf mərhələlərində təlimin müxtəlif formaları olmuşdur. XVII əsrdə Y.A.Komenskiyə qədər təlimin ən geniş yayılmış forması fərdi təlim olmuşdur. SİM uşaqların təlim tərbiyəsinı o qədər de əhəmiyyət verilməmiş  belə uşaqlar cəmiyyət üçün artıq yük hesab edilmişdir . Lakin sonralar belə uşaqlarla təlim-tərbiyə işinin təşkili bir çox alimləri maraqlandırmışdır . Praktikanın genişlənməsi SİM uşaqlarla, xüsusilə karlarla fərdi iş dövrünün ziyalısı olan Ceraloma Nardanonun (1501-1576) diqqətini cəlb etmişdir. O, karların hissiyyat orqanlarındakı aşkara çıxarılmamış geniş imkanı, xüsusilə beynin işini ətraflı tədqiq etdi.

Sinif-dərs sistemi. Təlimin əsas təşkili forması olan sinif-dəes sistemi dahi çex pedaqoqu Y.A.Komenskinin adı ilə bağlıdır. Dərsdə şagirdlər müəllimin rəhbərliyi altında işləyir. Müəllim onları biliklərə yiyələndirir, onların bacarıqlarını inkişaf etdirir . Şagirdlərlə iş müntəzəm , dəyişməz tərkiblə aparılır. Şagirdlərin bilik ve yaş səviyyələri təxminən eyni olur. Dərsdə şagirdlərin kollektiv fəaliyyəti təşkil edilir . Dərs hər bir şagird üçün məcburi məşğələ sayılır.

Məktəbdə əsas sima olan müəllim şagirdlərin idrak fəaliyyətini təşkil edir, ən sərfəli metodları seçir, şagirdlerin yaş ve qavrama səviyyəsinə uyğun şəkildə bilikləri şagirdlərə mənimsədir, tədris materialının məhkəmləndirilməsinə nail olur, şagirdlərə bacarıq və vərdişləri aşılayır. Dərsin səciyyəvi əlamətləri bunlardır: 1. Proqram tələblərinə uyğun olaraq hər bir dərsdə konkret təlim vəzifəsi yerinə yetirilir . 2. Dərsə ciddi şəkildə gözlənilən vaxt ( 45 dəqiqə ) verilir və dərsin sonunda şagirdlər istirahətə buraxılır ( tənəffüs elan edilir ) . 3. Hər bir fənnə aid bir dərs keçilir ve bu zaman dərs cədvəlinə ciddi əməl edilir. 4 . Tədris ili ərzində hər hansı bir fəndən dərsi bir müəllim aparır.

SİM uşaqlar üçün məktəblərdə dərsin özünəməxsus didaktik vəzifələri və xüsusiyyətləri vardır . Bu xüsusiyyətlərə aiddir : 1. Tədrisin məqsədinin dəqiq aydınlığı ; 2. Təhsil ve tərbiyəvi vəzifələrin vəhdəti ; 3. Tədris materiallarının düzgün seçilməsi ; 4. Metodların məqsədyönlü seçilməsi ; 5. İşdə şagirdlərin kollektivçiliyi ; 6. Dərsin dəqiq və düzgün təşkili .

23. İntibah dövrü incəsənəti

Avropa ölkələrində antik mədəniyyət ənənələrinin yenidən canlandığı və misilsiz bir vüsətlə inkişaf etdiyi tarxi mərhələyə İntibah və yaxud Renessans (fransızca) deyilir. Intibah dövrünün incəsənəti proqressiv ideyaların, insanpərvərliyin yayılmasına xidmət etmişdir. Bu incəsənəti hər şeydən əvvəl insan zəkasına böyük inam bəsləməklə , yeni humanist əxlaqi insanın dünyəvi səadətini hər şeydən yüksək tutmuşdur, onun diqqət mərkəzində əməlləri ilə cəmiyyəti irəli aparan canlı insan sürəti durmuçdur. İntibah dövründə təsviri incəsənətin müxtəlif növləri( boyakarlıq, memarlıq, heykəltəraşlıq ) və janrları ( əstair, məznərə, portret, məişət, tarixi və s.) inkişaf etmişdir.

Renessans dövrü incəsənətində həm mənəvi , həm də fiziki baxımdan gözəl və qəhrəman insan idealı tərənnüm olunur. İnsanın qəzkası və qüvvəsi, onun gözəlliyi renessans incəsənətinin əsas məzmununu təşkil edir.

İntibah dövrünün incəsənəti üç mərhələyə bölünür:

Birinci mərhələ - intibahın başlanğıcını əhatə edir ki, onun birinci yarısına Protorenessans (erkən intibah) dövrü (XIII əsrin II yarısı) və Triçento (XIV) dövrü aiddir.

Kvatroçento dövrü adlanan ikinci mərhələ XV əsrə ( 1400) təsadüf edir, və nəhayət , renessansın üçüncü ən yüksək inkişaf mərhələsi incəsənət tarixində İntibahın Qızıl dövrü adlanır.(1500-1530)

İntibah mədəniyyətinin ilk vətəni İtaliya olmuşdur. Yeni yaranmış hərəkatın inkişafı üçün yeni şərait Qərbi Avropada başqa ölkələrə nisbətən bu ölkədə daha tez əmələ gəlmişdir. Beləliklə , Florensiya, Venesiya , Roma, Milan və başqa şəhərlər renessans mədəniyyətinin ən qaynar mərkəzlərinə çevrilmişdir.

Renessans təxminən üç əsrlik bir dövrü (XIII əsrin ortalarından 1530-cu ilədək) əhatə etmişdir. Düzdür , bəzi şəhərlərdə renessans XVI əsrin axırına kimi davam etmişdir ki, bu da bəzi yerli sənətkarlar yaradıcılığında aydın hiss olunur.

İntibah incəsənətinin ilk inkişaf dövrü Protorenessans Florensiya məktəbinin adı ilə bağlıdır. Protenessans dövrü sənətkarlar orta əsrlər incəsənətinə xas bədii üslub xüsusiyyətlərindən uzaqlaşaraq antik mədəniyyət ənənələrini yenidən canlandırmağa meyl göstərmişlər. Bu cəhətdən intibahın atası –Florensiya məktəbinin görkəmli nümayəndəsi , boyakar Cotto Bondonenin yaradıcılığı sözün əsl mənasında yeni dövrün əsl mınasını təmsil edir. O , Qərbi Avropa incəsənətində ilk dəfə dini mövzulu (əsatir janrı) təsvirlərdə şərtilikdən uzaqlaşaraq hadisələri real təsvir etmişdir. Burada rəssam insan xarakterləri , onların hiss və həyəcanları ilə bağlı canlı təsəvvür yaratmaqla Avropa boyakarlığında dərin bir çevrilişə səbəb olmuşdur. 1304-1306-cı illərdə Cotto özünün ən məşhur əsərlərini Paduya şəhərindəki Del Arena kapellasının monumental divar rəsmlərində yaratmışdır. Burada üç cərgədə yerləşdirilmiş freskalarda rəssam İsa peyğəmbərin və müqəddəs Məryəmin həyatından bəhs edən əfsanələrin təsvirlərii vermişdir. Bunlardan “ İsanın meyidi üzərində ağlaşma” , “ İudanın öpüşü “ freskaları gərgin və dramatik bir anı insan xəyanətini əks etdirərək böyük bəşəri hisslər doğurur və rəmzi mına daşıyır. Cotto həmçinin Florensiyada Santa Kroçe kilsəsinin Perriutsi və Bardi kapellalarının freskalarını yaradır. Cottonun yaradıcılığı İtaliya boyakarlığının sonrakı əsrlərdəki inkişafına ciddi təsir göstərmişdi.Florensiyanın qonşuluğundakı Siyena şəhəri o dövrün böyük bir incəsənət mərkəzi olmuşdur. Onların müqayisəli tədqiqi Florensiya məktəbinin incəsənətdə etdiyi inqilabi çevrilişi daha qabarıq görməyə imkan verir. Iyena məktəbi çərçivəsində yaranmış əsərlərdə Qotika və Bizans sənətinin təsiri çox güclü olmuşdur. Məhz buna görədir ki, onların boyakarlıq əsərlərində fon əvvəlki kimi saya , çox vaxt qızılı rəngdə təsvirlər isə əsasən kişildilmiş ölçülərdədir. Siyena məktəbinin ın görkəmli nümayəndələri Duçço, Simone Martini və Lorensetti boyakarların yaradıcılığı məhz bu keyfiyyətləri ilə fərqlənir.

XV əsrdə Kvatroçento dövründə İtaliya renessans mədəniyyəti hərtərəfli və sürətlə inkişaf etçəyə başlayır .Florensiya məktəbi bütün Avropa incəsənətində ən qabaqqcıl və böyük mədəniyyət mərkəzinə çevrilir. Bu yüz illikdə İtaliyanın ən görkəmli sənətkarları memarlar F.Brunnrldki və L.V.Alberti , heykəltəraşlar Donatello və Qiberti ,boyakarlar Mazaçço və başqaları məhz Florensiya məktəbinin nümayəndələri olmuşlar.

Florensiya məktəbinin ən böyük naliyyətlərindən biri də rəssam və heykəl¬təraşların bədii yaradıcılıqla yanaşı həndəsə, anatomya. perspektiv elmlərə maraq göstərməklə incəsənəti elmi kəşflərlə zənginləşdirmələridir. Kvtroçento dövrünün florensiyalı sənətkarları Andrea Verokkyo. Andreo del Kastanyo. Domeniko Gırlandayo, Paulo Uçello və başqaları çoxlu axtarışlar apararaq incəsənətin təbiət və dəqiq elmlərlə yaxın əlaqəsini öyrənmişlər və bu səpgidə əsərlər yaratmışlar.

Bu məktəbin görkəmli nümayəndəsi heykəltəraş Donatello( 1386-1466) yaradıcılığında antik ənənələrdən ustalıqla istifadə edərək heykəltəraşlıq sənətini daha yüksəklərə qaldırmışdır. Onun Qattemilata adlı sərkərdənin atlı heykəli (1443-1453) XIII əsrdən etibarən davam edən uzun fasilədən sonra Avropada qoyulmuş ilk atlı heykəl sayılır. Ondan əvvəlki Mark Avreliy adlı Roma imperatoru¬nun atlı heykəli e. 170-ci ilinə təsadüf edir.

Florensiya məktəbinin yüksək realist ənənələri inkişaf etdirən nümayəndə¬lərindən biri də dahi rəssam Mazoçço (1401-1428) sayılır. 1425-1428-ci illər arasında Florensiyadakı Santa Mariya del Karmine kilsəsinin Brankaççi kapellasının divar rəmlərini yaratmış bu rəssam özündən sonrakı intibah sənətkarları üçün canlı akademya olmuşdur. O. Avropa incəsənətində ilk dəfə çılpaq insan bədəni¬nin realist təsvirim vermişdir Mazaçço "Adəm və Həvvanın cənnətdən qovul¬ması", “Vergi" və başqa əsərlərində bir sıra mühüm sənətkarlıq problemlərimni həll etmişdir. O, Qərbi Avropa rəssamlığında ilk dəfə fiqurlarla mənzərə və memarlıq arasında vəhdət yaratmış, onları daha sərbəst və təbii halda göstərmişdir.

XV əsrin II yarısında Mediçi ailəsinin hakimiyyəti zamanı İtaliyanın ən gör¬kəmli sənətkarları Florensiyada yaşayıb-yaratmışlar. İncəsənət hamisi olan Lorenso Mediçi dövrünün ən böyük istedadlarından dahi rəssam Bottiçilli və Mikelan- celonu sarayına dəvət etmişdir. O. Florensiyada Platon Akademyası, Laurensıana kitabxanası yaratmışdılır. İlk muzeylərə Qədim Yunan və Roma sənəti nümunələ¬rinin yığılması ilə rəssam və heykəltəraşlar üçün antik sənətin öyrənilməlinə şərait yaranmışdır.

Florensiya boyakarlıq məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən Sandro Bottiçelli (1447-1570) Lorenso Mediçinin saray rəssamı olmuşdur. Onun bir rəs¬sam kimi yaradıcılıq yolu və tərcümeyi halı Mediçi dövrü Florensiyasında höküm

sürən kəskin ziddiyyətlər, aydın əks etdirir. Saray rəssamı, olduğu zaman O, bir sıra gözəl əsərlər yaratmışdır. Bunlara misal olaraq. "Bahar". "Veneranın doğul¬ması". "Venera və Marsi’. Vaticanda Sikst kapellasının divar rəsmləri və s. göstərmək olar. 1492-1497-ci illərdə onun Dantenin "İlahi komediya" əsərinə çek¬diyi illüstrasiyalar Renessans dövrü kitab illüstrasiyasının ən gözəl nümunələrin¬dən sayılır.

Florensiya ilə yanaşı Urmiya. Paduya. Boloniya.Roma və Venetsiya şəhər-lərində yaranan mədəniyyət ocaqlarının da böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bunlar¬dan Paduya rəssamlıq məktəbinin nümayəndəsi rəssam Andrea Mantenya (1431- 1506) yaradıcı bir şəxsiyyət kimi antik sənətin və Paduyada işləmiş Cotto, Paolo Uçello və Donatellonun təsiri altında formalaşmışdır

Mantenya Renessans dövrünün ən mahir perspektiv quruluşu ustalarındandır. Onun Paduya hökmdarı Lodoviko Qonzaqanın sarayının tavanında çəkdiyi freska. Eremitanı kilsəsinin Ovetari kapellasının divarındakı Müqəddəs Yaqubun həyatından süjetli rəsmlər, “Ölmüş İsa peyğəmbər" və s. əsərləri bunu parlaq şəkildə sübut edir.

Renesans dovründa ən uzun inkişaf yolu keçmiş məktəb Venesiya boyakar lıq məktəbidir. XVI əsrdə onun ən yusək inkişaf mərhələsi Tisian. Veroneze və Tintoretto kimi dahilərin adı ilə bağlıdır XV əsrdə bu məktəbin ən görkəmli nüma¬yəndələrindən olan Covanni Bellini gözəl və incə madonna surətləri çəkməkdə bö¬yük şöhrət qazanmışdır. O, Venesiya boyakarlığında yağlı boya texnikasını geniş tətbiq etmiş və onu təkmilləşdirmək uçün böyük işlər görmüşdür. Covanni Bellini Corcone və Tisianın müəllimi olmuşdur.

Venesiya məktəbinin sonrakı inkişafı Corconenin (1477-1510) adı ilə bağlı¬dır. Onun yaradıcılığı Renessans incəsənətinin son mərhələsinə təsadüf edir Onun yaratdığı ən məhşur əsərlərə misal olaraq. “Yudif”, “Kənd konserti”, “Üç filosof” ,"Tufan","Yatmış Venera" və başqalarını göstərmək olar. Corconenin bədii irsi XVI əsr Venesiya boyakarlığının çiçəklənməsinə güclü təkan vermiş və Tisianın yaradıcılığına böyük təsir göstərmşdir

Venesiya məktəbinin dünya şöhrətli nümayəndəsi Tisian Veçelli (1477- 1576) bir əsrlik uzun ömür yolu ərzində nəhəng bədii miras qoymuşdur. O. zəma¬nəsinin böyük kolorit ustası kimi şöhrət qazanmışdır. Onun yaratdığı əsərlərə misal olaraq “Məryəmin meracı”, “Tövbə edən Maqdalina", “Pezaro ailəsinin madonnası” , “Lya Bella” , “Papa III Pavel”, “V Karl” portretləri, “Müqəddəs Sebast- yan”, “İsanın başına tikandan tac qoyulması” və s əsərlərini misal göstərmək olar. O. özündən sonra gələn Veroneze, Tıntoretto, Rubens ,Rembrant , Velaskes və başqalarının yaradıcılığına ciddi təsir göstərmişdir.Venesiya intibah dövrü boyakarlığının son və parlaq səhifəsini iki rəssam Veroneze və Tintoretto təmsil edir. Paolo Veronezenin yaratdığı əsərlərə misal olaraq “Venesiyanın zəfəri” ,"Kan şəhərində nigah", “Kahinlərin təzimi”, “Levinin evində ziyafət", “Musanın tapılması” və s əsərlərini göstərmək olar O. dini mövzu lu tablolarını müasir həyat şəraitində təsvır edirdi.

Tintoretto (1518-1594) yüksək intibah ənənələrini davam etdirərək daha da təkmillləşdırmış və XVII əsr incəsənətinə yol açmışdır. Onun yaratdığı əsərlərə misal olaraq "Müqəddəs Markın möcüzəsi” , “Məxfi axşam”, “Müqəddəs Məryəm” , “Misirə qaçış" və s bu kimi əsərlərim göstərə bilərik.

Yüksək intibahın ən böyük naliyyətlərı üç dahi sənətkarın - Leonardo da Vinçi, Mikelancelo Buanarotti və Rafael Santininin adı ilə bağlıdır. Bunlar haqqında sual 58

24. Dekorativ tədbiqi incəsənət

İnsanın məişətdə istifadə etdiyi əşyalar — qab-qacaq, mebel, parçalar, əmək alətləri, silah, geyim — zinət əşyalarıdır. Onların bəzədilməsi dekorativ-tətbiqi sənət növünə aiddir. Bu sənətdə istənilən obyekt naxışa çevrilə bilər.

Dekorativ-tətbiqi incəsənət - təsviri incəsənətin əsas növlərindən biridir. Dekor latınca bəzəmək deməkdir. Müxtəlif dövrlərdə yaradılmış dekorativ-tətbiqi sənət və xalq yaradıcılığı nümunələri müxtəlif xalqların mədəniyyətini, tarixi keçmişini, adət-ənənələrini, yaşayış tərzini, bədn-estetik zövqünü, dünyagörüşünü özündə əks etdiriməsi ilə də çox dəyərlidir. Buna görədə müxtəlif xalqların mədəniyyətini, məişətini, gündəlik həyatını özündə əks etdirən dekorativ-tətbiqi incəsənət nümunlərində çox zəngin milli ənənələr vardır.

Dekorativ-tətbiqi sənətin aşağıdakı növləri vardır:

1.          xalçaçılıq

2.          toxuculuq

3.          bədii tikmə

4.          bədii hörınə

5.          metalın bədii emalı

6.          ağacın bədii emalı

7.          zərgərlik

8.          daş və ağac üzərində oyma

9.          milli geyimlər

10.        keramika

11.         dulusçuluq

12.        inkrustasiya və s. göstərmək olar.

Dekorativ tətbiqi sənət həmçinin bədii sənətin müxtəlif növlərini əhatə edir. Onların arasında döymə sənəti və zərgərlik, metal üzərində işləmələr, agac, daş və sümük üzərində oyma naxış, xalçaçılıq, hörmə sənəti, ornamental toxuculuq və basmanaxış, toxuma, bədii tikmələr və bir çox digərlərini göstərə bilərik. Azərbaycan xalq tətbiqi sənəti və onun bir qolu olan xalçaçılıq xalqın milli mədəniyyəti tarixində özünəməxsus yer tutur.

Xalq sənətlərinin ən geniş yayılmış növü Azərbaycan xalqının məişətində özünə möhkəm yer tutmuş və az qala xalqın rəmzinə çevrilmiş xalça sənətidir. Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar dəyələrin, çadırların, alaçıqların, habelə yaşayış evlərinin və digər binaların divar bəzəklərində, döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan xalçaları öz texniki xüsusiyyətlərinə görə xovlu və xovsuz olurlar. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin ən erkən dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan xalça sənəti öz yüksək bədii texniki keyfiyyətinə, xovsuz toxunuşunun müxtəlifliyinə görə fərqlənir.. Xovsuz xalçaların, ümumiyyətlə xalça sənətinin yaranmasının əsasını onların ilk sadə nümunələri olan həsir, çətən, buriya təşkil edir. Xovsuz xalçalar öz toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür: palas, cecim, ladı, kilim, şəddə, vərni, zili, sumax.

Azərbaycan xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Azərbaycanın xalq rəssamı Lətif Kərimovun (1906-1991) adı ilə bağlıdır. Şərq, o cümlədən Azərbaycan xalçası və dekorativ - tətbiqi sənətinin mahir bilicisi, görkəmli ornamentalist - rəssam, tədqiqatçı alim kimi tanınan L.Kərimov uzun illər Azərbaycan xalçalarını tədqiq etmiş, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirmiş, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaratmışdır. L.Kərimovun eskizləri əsasında toxunmuş "Əfşan" (1932), "Qonaqkənd" (1939), "Ləçəktürünc" (1952), "Şuşa" (1953), "Göygöl" (1958), "Qarabağ" (1960), "İslimi" "Əcəmi" (1976) və s. ornamental və portret xalçalar ornament elementlərinin uyarlığı, kompozisiya bitkinliyi, rəsmlərinin zərifliyi və ifadəliliyi, zəngin koloritinə görə xalçaçılıq sənətinin qiymətli nümunələrindəndir.  Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq 7 xalçaçılıq məktəbi: Quba, Bakı, yaxud Abşeron, Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ,Təbriz xalçaçılıq məktəbinə bölünür.

Azərbaycan xalqının qədim ənənələrə malik kəlağayı sənətinin çağdaş varisi batikadır. Batika qədim sənət növü olub,kəlağayı mənasını verir. Kəlağayı ipək sapdan toxunmuş dördkünc formalı qadın baş ortüyüdür. Azərbaycanın qərb zonasında buna “çarqat”da deyilir. Azərbaycanda kəlağayı istehsalınin qədim tarixi vardır. Şəki və Basqal kəlağayıları sırasında “Şah buta”, “Saya buta”, “Xırda buta “çeşidlərindən daha çox istifadə olunub. “Heyratı”, “Soğanı”, ”İstiotu”, “Albuxarı”, “Abi”, “Yeləni” adlı əlvan kəlağayılar böyuk şöhrət qazanmışdır.

Qobelen hiss və duyğuların sənətidir, düşüncə tərzidir. Qobelen dünyada geniş yayılmış, Azərbaycanda isə qədim xalq mədəniyyətinə aid xalça sənətidir. Qobelenin hazırlanma texnikasının əsasını öncədən çəkilmiş eskiz, fikir, ideya təşkil edir.

Qobelen xovsuz xalça növü olub, hazırda dekorativ sənət kimi tanınmaqdadır. Sənəti dekorativ edib, onu adi xalıdan fərqləndirən əsas cəhət isə qobelen üzərində insan duyğularının, hisslərinin cəmləşdiyi süjetli kompozisiyanın məna və məzmunla ipə-sapa koçürülməsidir. Qobelen sənəti ilə məşğul olan ilk növbədə yaradıcı rəssam olmalıdır. Rəssamın qobelen toxuması üçün ona ilk lazım olan avadanlıq, material düşüncə və xəyallarıdır.

Boyama üçün bitki mənşəli boyayıcılardan istifadə olunur. Azərbaycanın bədii tikmələrində ən çox işlədilən bitki motivləri qızılgül, nərgiz, qərənfil, lalə, zanbaq, meyvə ağaclarının yarpaqları, nar, heyva, alça çiçəkləri elecə də sünbül və müxtəlif formalı yarpaqlardı. Bədii tikmələrdə əsasən quşların təsvirinə ustunluk verilir. Bədii tikmə növündən ən geniş yayılmış forması piləktikmədir.

Bədiişüşə dekorativ əşyaların, vitrajların interyerdə oz əksini tapmasıdır. Təsviri sənətin qədim nümunələri arasında Mingəçevirdən, Şamaxıdan tapılmış müxtəlif tipli və formalı bədii şüşə məmulatı nümunələri Azərbaycanda şüşə istehsalının da movcud olduğunu göstərir. Bədii oyma dekorativ sənətin ən qədim və ən geniş yayilmış növlərindən biridir. Daş, ağac, sümük və başqa materiallar üzərində işlənir. Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən olan (Qobustan, Gəmiqaya və.s.) daş üzərində oymaları bədii oyma sənətinin ilkin nümunələri kimi göstərmək olar.

Dekorativ-tətbiqi incəsənətin bir növü olan  bədii tikmələrin tarixi çox qədimdir. Azərbaycan tikmə sənətinin təsvir vasitəsi olduqca zəngin və rəngarəngdir. Buraya müxtəlif növ sap, parça, muncuq, pilək və digər bədii materiallar daxildir.

Milli tikmə sənətinin təsvir vasitəsi olduqca zəngin və rəngarəngdir. Buraya müxtəlif növ sap, parça, muncuq, pilək və digər bədii materiallar daxildir. Tikmə sənətində ən çox rəngli ipək saplardan istifadə olunmaqla yanaşı, qızıl və gümüş tellərdən, ağac qabığı və fil sümüyündən hazırlanmış lövhəciklərdən, metal piləklərdən, hətta qiymətli daş-qaşlardan da geniş istifadə edilirdi.

 Azərbaycan tikmələri işlənmə üsuluna görə bir çox növə bölünür: təkəlduz, güləbətin, saya, piləkli, cülmə, muncuqlu, qurama, oturtma. Təkəlduz orta əsrlərdə Şəki şəhərində geniş yayılmışdı və bu bu tikmə növündə naxışlar “gəzmə” və ya “doldurma” üsulu ilə salınırdı. Təkəlduzçular əsasən yerli və ya xaricdə istehsal olunan qırmızı, qara və tünd göy rəngli məxmər və mahuddan istifadə edirdilər. Təkəlduz sənətinin ilk nümunələrinə hələ Sasanilər dövründən rast gəlirik. Get-gedə o təkmilləşərək bir xalq sənəti kimi özünə yer tutur və məişətdə ən çox işlənən tikmə sənətinə çevrilir. Bu sənətin inkişafı yun, ipək kimi xammalın, həmçinin təbii rənglərin Azərbaycanda istehsal olunması ilə sıx bağlıdır. “Təkəlduz” hərfi mənada “təkəllə düz” mənasını verir. Avropa dillərində bu tikmə növünə “zəncirli naxış” deyilir.

     Tikmə sənətinin geniş yayılmış növlərindən biri də güləbətindir. Güləbətin əsasən qızılı və gümüşü saplardan istifadə edilməklə işlənilir. Güləbətin tikmə üçün yerlik adətən tirmə parçalardır. Azərbaycanın bir çox şəhərlərində, xüsusilə də Təbriz, Bakı, Şamaxı və Naxçıvanda bu sənət növü inkişaf etmişdir. Ən qiymətli güləbətin tikmələri Şamaxı sənətkarlarının tikmələri hesab edilir. Güləbətin adətən arxalıq, araqçın, çəpkən kimi bəzi geyimlərin, saatqabı, daraqqabı və başqa məişət əşyalarının üzərində işlənirdi. Saya tikmələr üzərindəki bəzəklərinə görə bir-birindən fərqlənirlər; süjetli kompozisiyalı, nəbati və həndəsi ornamentli və s. Bunlardan biri muzeyin fondunda saxlanılan kiçik ölçülü saya dəsmaldır. Bu tikmə Mirzəyeva Peykər Mürsəl qızı tərəfindən 1958-59-cu illərdə tikilmişdir.  Milli İncəsənət Muzeyində piləkli tikmə növünə aid nümunələr də xüsusi yer tutur. Bu növ tikmələr əsasən böyük və kiçikölçülü taxça və pəncərələr üçün düzəldilmiş pərdələrin üzərində işlənirdi. Hazırda muzeyin ekspozisiyasında nümayiş etdirilən XIX əsrə aid (Şamaxı bölgəsi) piləkli pərdə belə nümunələrdəndir.  Muncuqlu tikmələrdə çox xırda və rəngli muncuqlardan istifadə edilir. Muncuqlar xüsusi saplarla düzülür, sonra isə pul kisəsinin, daraqqabının və s. kiçik torbaların üzərinə tikilib bərkidilir. Belə tikmə növünə biz görkəmli klassik şairə xanimimiz Xurşudbanu Natəvanın əl işlərindən ona məxsus olan pul kisəsi nümunələrində rast gəlirik.

  Tikmə elə bir sənət növüdür ki, onunla həm sadə  camaat, həm də zəngin təbəqəyə məxsus insanlar məşğul olurdu. XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan şairəsi Xan qızı Natəvan gözəl şeirlərlə  yanaşı, zərif tikmələrin də müəllifidir. Azərbaycan bədii tikmələrində ən çox  qızılgül, nərgiz, qərənfil, lalə, zanbaq, nar, heyva, alça çiçəkləri, sünbül, müxtəlif formalı yarpaqlar, və digər motivlərə yer verilirdi. Eyni zamanda bədii tikmələrdə aşağıdakı quşları: bülbül, tovuz quşu, göyərçin, tutu quşu, hophop (şanapipik), sərçə, qırqovul, bildirçin, kəklik və digərlərini təsvir etməyi sevirdilər. Bədii tikmələrdə tez - tez rast gəlinən cüt quş təsvirləri dekorativ – tətbiqi incəsənət məmulatlarında ən qədim və sevilən motivdir. Bu gün də Azərbaycanda bədii tikmə məktəbi qorunub saxlanılır.

25. Təsviri incəsənətin tədrisində tərbiyəedici prinsip

Pedaqoji texnologiyaların yaradılması və tətbiqi üzrə spesifik prinsipləri müəyyənləşdirmək, onların pedaqoji-psixoloji təhlilini vermək olduqca vacibdir. Bu prinsiplər əsas təlim prinsipləri üçün sistemaltı, köməkçi funksiyaları yerinə yetirir.

Spesifik prinsiplər pedaqoji texnologiyaları təşkil və tətbiq edərkən rəhbər tutulan əsas müddəalardır. Pedaqoji ədəbiyyatda müxtəlif spesifik prinsiplər verilmişdir. Professor Ə.X.Paşayevin və professor F.A.Rüstəmovun təhlili maraqlıdır. Sözügedən prinsiplər üzrə onların şərhi belədir:

ü Tərbiyəedici təlim prinsipi ;

ü  İnkifaetdirici təlim prinsipi ;

ü Müvəffəqiyyət qazanmaq prinsipi ;

ü Şagirdlərlə əks əlaqə prinsipi ;

ü Təkrar etmək prinsipi ;.

ü Optimal psixi gərginlik prinsipi ;

ü Təlim prosesində şagirdlərin maksimum iştirakı prinsipi ;

ü Vahid məqsədlər üçün birləşmək prinsipi ;

ü Yaxın inkişaf zonasına oriyentasiya prinsipi.

Tərbiyəedici təlim prinsipi. Hər hansı pedaqoji texnologiyanın məqsədləri şəxsiyyət xarakteristikalarını formalaşdırmaqdır. Deməli, burada münasibətlər təlimin psixi materialı hesab olunur. Burada üç qrup münasibətləri fərqləndirmək olar:

A.   qanuna tabelilik münasibətləri

B.   əməkdaşlıq münasibətləri ;

C.   “Mən” konsepsiyası.

Təlim prosesi şagirdlərin psixkasına təsir edən xarici konstruksiyadır. Bu proses müəllimin, şagirdlərin, didaktik materialın təsirindən ibarətdir.

Təlimin tərbiyəedici xarakteri pedaqoji qanunauyğunluqdur. Təlim uşaqları yalnız biliklərlə silahlandırmır, həm də onların mənəvi dünyasına, əqidəsinə, əməksevərliyinə, estetik baxışlarına və fiziki kamilliyinə müsbət təsir göstərir. Təlim və tərbiyə bir-birindən ayrılmaz prosesdir. Tərbiyəçi məşğələnin məzmununu müəyyən edərkən onun tərbiyəvi mahiyyətini də aydınlaşdırmalıdır. Uşaq bağçasında təlimin başlıca məqsədlərindən biri uşaqları ictimai mühitlə tanış etməkdir. Bu zaman təbiət, ictimai mühit, ictimai həyatda adamların gördüyü işlər uşaqların diqqətini daha çox cəlb edir. Təbiətlə tanışlıq zamanı Vətən torpağının bir parçasını müşahidə etməklə Vətən haqqında şüurun formalaşmasına böyük təsir göstərir. Uşaqların əmək adamları ilə tanışlığı onların əməksevərlik tərbiyəsində mühüm rol oynayır. Məşğələlərdə əməklə tanışlıq, əmək adamları ilə ünsiyyət, Vətənə, xalqa məhəbbət, başqa xalqlara hörmət tərbiyəsinə kömək edir. Uşaqlar öyrənirlər ki, onların valideynləri işlədiyi yerlərdə öhdələrinə düşən işi yüksək məsuliyyətlə yerinə yetirirlər. Buradan aydın olur ki, uşaq bağçasında keçirilən hər bir məşğələ uşaqlara müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlər verməklə yanaşı, həm də onların mənəvi aləminə güclü təsir göstərir.

26. Hansı rəsmlərə miniatür əsərlər deyilir

Miniatür kiçikliyi və bədii üsullarının xüsusi incəliyi ilə fərqlənən boya-karlıq əsəridir. Keçmişdə əsasən dini və ədəbi əlyazmaların, kitablarının illüstrasi-yalarla bəzəd ilməsində ondan geniş istifadə olunmuşdur. Belə təsvirlər çox maraqlı kompozisiya həlli ilə diqqəti cəlb edir. Miniatür rəsmlərdə portret, məişət, mənzərə, əsatir və s. mövzuların təsvirinə geniş yer verilmişdir. Orta əsrlərdə Təbriz miniatür məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən Soltan Məhəmmədin, Mirzə Əlinin, Müzəffər Əlinin, Kəmaləddin Behzadın, Sadiq bəy Əfşarın dahi şairlərdən Firdovsi, Nizami Gəncəvi, Sədi Şirazi, Xosrov Dəhləvi, Məhəmməd Fizuli və baş-qalarının əsərlərinə çəkdikləri illüstrasiyalar, xüsusi albomlarda toplanmış miniatürlər hazırda dünyanın ən məhşur muzeylərində və kitab fondlarında nadir sənət inciləri kimi qorunub saxlanılır. Yaxın və Orta Şərq xalqları incəsənətinin maraqlı və zəngin hissəsini təşkil edən Azərbaycan miniatür sənəti dünya incəsənəti tarixində özünəməxsus yer tutur.

Orta Şərq miniatür sənətinin ilk nümunələri Azərbaycanın Təbriz, Mağara kimi şəhərlərində yaranıb.Kitab tərtibatı və miniatür sənəti Azərbaycanda daha əvvəllər mövcud olsa da, bu sənətin indiki dövrə gəlib catan ən kamil nümunələri “Vərqa və Gülşa” (XIII əsrin əvvəli, “Topqapı” muzeyi, İstanbul), Rəşidəddinin “Cami–ət–Təvarix”dir (1307 və 1314, Paris, London, İstanbul muzeyləri). XIV əsrdə bu sənətin müstəqil bədii məktəb kimi (Təbriz miniatür məktəbi) formalaşması 1340-1350-ci illərə aid edilən "Böyük Təbriz Şahnaməsi", yaxud "Demott Şahnaməsi" adlanan məşhur əlyazmanın miniatürlərində öz əksini tapıb.Əksəriyyəti dövrün görkəmli rəssamları Əhməd Musa və Şəmsəddin tərəfindən çəkilmiş bu miniatürlər hazırda dünyanın bir çox muzey və kitabxanalarında saxlanılır.Bu əlyazmaya çəkilən miniatürlərindən hələlik 58-i məlumdur. 

Azərbaycan miniatür sənətinin bədii üslub xüsusiyyətləri XV əsrin əvvəllərində daha da təkmilləşir. Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poeması (1405-1410, “Frir” qalereyası, Vaşinqton), dahi rəssam Əbd-əl-Xayyinin Sultan Əhmədin şeirlər "Divanı"na çəkdiyi rəsmləri(1405-1410, “Frir” qalereyası, Vaşinqton) və Əssar Təbrizinin "Mehr və Müştəri" əsərinə(1419) çəkilmiş illüstrasiyalardakı üslub Təbriz məktəbinin kamilləşməsini göstərir.

XV əsrdə Təbriz məktəbinin təsirilə Şamaxı və Bakıda miniatür sənəti inkişaf etməyə başlayır.Bu dövrdə "Şərq poeziyası antologiyası", yaxud "Şamaxı antologiyası" (1468, Britaniya muzeyi, London), Əbdülbaqi Bakuvinin çəkdiyi tək və ikifiqurlu portretlər ("Mehtər", "İki əmir"; “Topqapı” muzeyi, İstanbul) Şamaxı və Bakı rəssamlarının ən yaxşı miniatürləri sırasına daxildir.

27. Metodika nədir Metodikanın növləri

Metodika — hər hansı məqsədə nail olmaq üçün hazır qaydalar, alqoritmlər, prosedurlar toplusu nəzərdə tutulur. Sənayedəki texnologiya anlayışına yaxındır. Metodika metoddan üsul və məqsədlərin konkretliyi ilə fərqlənir. Məsələn, hər hansı təcrübənin nəticələrinin riyazi təhlili metod (riyazi təhlil metodu), konkret meyarların, riyazi xarakteristikanın seçilməsi isə metodikadır.Təhsildə "metodika" dedikdə, müxtəlif tədris proseslərində tətbiq edilən konkret üsulların, qaydaların, pedaqoji fəaliyyət texnikasının təsviri[1]; "tərbiyə fəaliyyətinin qaydalar toplusu"[2] nəzərdə tutulur.

Fənnin öyrədilməsi metodikasına aşağıdakılar daxildir:

öyrətməyin məqsədi

tədris məqsədləri

inkişaf etdirici məqsədlər

tərbiyəvi məqsədlər

praktik məqsədlər

öyrətməyin prinsipləri

öyrədilən məzmun

öyrətmə vasitələri

öyrətmə formaları

öyrətmə metodları

ümumi öyrətmə metodları

fərdi öyrətmə metodları

Orta məktəblərdə metodik iş sisteminin qurulmasıRedaktə

Hər bir məktəbin yerli xüsusiyyətlərindən asılı olaraq özünəməxsus metodik iş sistemi vardır. Bu sistem məktəb fəaliyyətə başladığı ilk gündən yaranmağa başlayır. Belə bir sistemin yaranması məktəbdə tətbiq olunacaq tədris plan və proqramlarını səmərəli realizə etmək üçün dərs cədvəli və məşğələlərin qrafiklərinin tərtib edilməsi ilə başlayır. Təhsil prosesində bu sistem daha da zənginləşir.

Məktəbdə metodik iş sisteminə rəhbərlik birbaşa Metodik Şura, belə bir şura yaradılmadıqda isə təlim-tərbiyə işləri üzrə direktor müavini tərəfindən həyata keçirilir. Məktəb direktorunun əmri ilə təlim-tərbiyə işləri üzrə direktor müavini və ya qabaqcıl müəllimlərdən biri Metodik Şuraya sədr təyin edilir. Fənn metodbirləşmə sədrləri isə fənn müəllimlərinin iclasında gizli səsvermə ilə bir il müddətinə seçilir və direktorun əmrilə rəsmiləşdirilir. Metodik Şuranın üzvləri fənn metodbirləşmə sədrləri və yadadıcı müəllimlərdən ibarət olur.

Məktəbin kollektivinin fəaliyyətinin bir və ya bir neçə dərs ili ərzində vahid "metodik mövzu"ya və ya "məktəbin devizi"nə yönəldilməsi məktəbdə səmərəli metodik məkannın formalaşmasına zəmin yaradır. Belə bir məkan daxilində məktəb məqsədyönlü keyfiyyətli təhsil xidməti göstərə bilər. Metodik mövzu qabaqcadan müəyyənləşdirilir. Birinci Pedaqoji Şura iclasında elan edilir və dərs ili ərzində tətbiqi barədə müvafiq qərar qəbul edilir.

28. Mövzu üzrə rəsmin tədrisi metodikası

Mövzu üzrə rəsm dərslərinin məzmununu real həyat hadisələrininmüxtəlif səhnələri,ədəbi əsərlərə illüstrasiyalarvə s. təşkil edir.Mövzu üzrə rəsm dərsləri müxtəlif təbiət hadisələrinin,nağıl olunan, söylənən əhvalatların,oxunan ədəbiyyat nümunələrinin obrazlı,.bədii şəkildə təsvir olunmasıdır. Bu dərsin əsasında şagirdlər kompozisiya qurmağı, əsərin mövzusuna uyğun sujet seçməyi,obrazları düşünüb tapmağı və bədii ifadə vasitələri ilə onu ifadə etməyi öyrənirlər.Bu dərs şagirdlərin yaradıcılıq imkanlarını inkişaf etdirir,onların öz fikirlərini sərbəst və müstəqil ifadə edə bilmək qabiliyyətlərini gücləndirir.Digər dərs növlərində olduğu kimi mövzu üzrə rəsm dərsləri də müəllimin nəzarəti altında aparılır. İstər mövzuların seşilməsi.istərsə də mövzuya aid kompozisiyanın qurulması müəllimin bilavasitə rəhbərliyi ilə həyata keçirilir.Bundan başqa uyğun obrazların təsviri və bədii təsvir vasitələrinin seçilməsi də müəllimin köməyi ilə nizamlanır. Mövzu üzrə rəsm dərslərində fəal müşahidəyə,ətraf aləm hadisələrini düzgüngörmək üçün görmə yaddaşının inkişafına xüsusi diqqət verilir.Bunun üçün kompozisiya tərtibində müxtəlif naturadan müşahidələr və nabroskalar aparılır,kompozisiya bir neçə mümkün variantda təhlil olunur və seçilmiş variantilkin eskiz və qaralamalar aparmaqla işlənilir. Mövzu üzrə rəsm dərsləri fərdi üsulla aparılsa da həmən dərsləıri səciyyəkləndirən ümumi metodik mərhələlər mövcuddur və dərs prosesində bunlardan yararlanmaq vacibdir. Mövzu üzrə rəsm dərsləri aşağıdakı kimi təşkil edilir;

• Dərsin mövzusu: Payız mənzərəsi

• Dərsin məqsədi: Ətraf əaləm haqqında estetik hisslərin.və təsviri sənətə məhəbbətin oyadılması, təbiətə məhəbbət ruhunun tərbiyə edilməsi.Müşahidə,diqqət,qavrama və ətraf aləmdə olan obyektlərin bir birinə münasibəti və fəzada yerləşməsi,uzaqlıq,yaxınlıq kimi müşahidə perspektivası elementlərinin şagirdlərə başa salınması.

• Sujet tərtibi və onun rəsmdə ifadəsi

• Rənglərlə işləmək.

• Payız fəslinə aid təsəvvürün genişlənməsi

Şagirdlərin rəsm ləvazimatlarının vəziyyətini yoxladıqdan sonra müəllim payız fəsli haqqında giriş müsahibəsi aparır. Müəllim həmçinin insan əməyi və bu əməyin vasitəsilə payızda yetişdirilən müxtəlif bağ- bostan məhsullarıhaqqında məlumat verir.Daha sonra müəllim payız fəslinin özünəməxsus qızılı- sarı rəngləri barəsində məlumat verir,əyani olaraq bu rənglərin alınmasında iştirak edən rənglərdən istifadə edərək göstərilir.Bundan sonra şagirdlərə əvvəlcə karandaşla,daha sonra rənglərlə müxtəlif rəsm işləri tapşırılır.Rəsm prosesində müəllim hər bir şagirdin işi ilə maraqlanmaqla fərdi göstərişlər verir.düzəlişlər aparır.Dərsin sonunda işin nəticələri yoxlanılır,nöqsanlar göstərilir və bu nöqsanların aradan qaldırılması üçün müvafiq tapşırıqlar verilir və iş qiymətləndirilir.

29. Heykəltaraşlıq

Heykəltəraşlıq - təsviri incəsənətin ən qədim və çox geniş yayılmış növlərindən biı idir. Ən qədim heykəllər.ışIq nümunələrinə ibtidai icma dövründə rast gəlinir. Qədim yaşayış məskənlərindən tapılmış belə heykəllərin yaradılmasında əsasən daş, ağac, sümük, gil və s. bu kimi materiallardan istifadə olunmuşdur. Müasir dövrdə isə heykəltəraşlıq əsərlərində müxtəlif materiallardan geniş istifadə olunur. Bunlara missal olaraq gil gips, mərmər , qranit , beton və s. bu kimi materialları göstərmək olar. Azərbaycan incəsənətində arxeoloji qazıntılar zamanı qədim insan və heyvan təsvirləri əks olunan heykəltəraşlıq nümunələrinə rast gəlinsədə, əsasən X1X-XX əsrlərdə yaradılmış heykəltəraşlıq nümunələri bədii xüsusiyyətlərinə görə daha çox diqqəti cəlb edir. Azərbaycan heykəltəraşlarına misal olaraq Fuad Əbdürrəhmanov, Tokay Məmmədov, Ömər Eldarov,İbrahim Zeynalov və başqalarını misal göstərmək olar Təsviri sənətin digər növlərindən fərqli olaraq heykəltəraşlıqda insan və digər predmetlərin təsvriri həcmli əks etdirilir.

Boyakarlıq və qrafikaya nisbətən heykəltəraşlıqda bədii əsərin yaradılmsinda imkanlar daha məhduddur. Burada əsasən hərəkət, siluet, həcm və s. bu kimi bədii ifadə vasitələrindən istifadə olunur. Odur ki, burada biz bəzən müəyyən anlayışın, hadisənin alleqorik və simvolik formalarda şərti surətlərlə təsviri ilə qarşılaşırıq.

Əsasən iki cür heykəltəraşlıq nümunələri məlumdur:

1.Həcmli və ya dəyirmi heykəllər (belə heykəllərə hər tərəfdən baxmaq mümkündür.

2.Relyef heykəllər (müəyyən qalınlığa malik səth üzərindən qabartma üsulu ilə yaradılır. Yandan azqabardılmış heykəllərə baralyef, yandan çox qabardılmış heykəllərə qoralyef deyilir)

Həcmli heykəllər müxtəlif vəziyyətlərdə və hərəkətdə verilmiş tək fiqur, bir-bir ilə əlaqədar olan iki və daha çox fiqurlu kompozisiyalar, kiçik ölçülü heykəllər və büstlə formasında yaradıla bilər.

Ən qədim dövrlərdən bən heykəltəraşlıq sənəti üç sahədə inkişaf elmişdir:

1) monumental;

2) dekorativ;

3) dəzgah heykəltəraşlığı.

30. Təsviri incəsənətin növləri.

Təsviri incəsənətin inkişafı çox qədim və zəngin inkişafı tarixi keçmişə malikdir. Cəmiyyətin müxtəlif dövrlərində, ictimai formasiyalarda inkişafı ilə əlaqədardır. Təsviri incəsənətin müxtəlif növləri və janrları meydana çıxmış və inkişaf etmişdir.

Boyakarlıq . Təsviri incəsənətin ən qədim və çox geniş yayılmış növlə biridir. Boyakarlıq əsərlərinin əsası rəsm və rənglərdən ibarətdir. Boyakarlıq əsərləri üzərində müvafiq kompozisiyanın müxtəlif boyalarla çəkilməsi ilə yaradılır Boyakarlığm müxtəlif növləri və janrları vardır Monumental boyakarlıq əsərləri bir qayda olaraq, memarlıqla əlaqədar yaranmış və inkişaf etmişdir. Belə təsvirlər müxtəlif binaları daxildən və xaricdən bəzəyir. Monumental boyakarlıqda müxtəlif bedii-texniki materiallardan və üsullar-dan istifadə edilmişdir Freska - “nəm” deməkdir, suvağı qurmamış divarda sulu boyalarla işlənir. Mozaika - qeyri-şəffaf, xırda rəngli şüşə parçalarının kompozisiya əsasında yaş suvağ üzərinə düzülməsi ilə yaradılan təsvirdir.

Vitraj - “şüşə deməkdir, ondan əsasən binlann qapı və pəncərələrinin de-korativ və dekorativ-süjetli kompozisiyalarla bəzədilməsitİə istifadə olunur.

Yağlı divar boyakarlığı divara çəkilmiş xüsusi təbəqə üzərində yağlı boyalarla çəkilmiş rəsm əsəri.

Azərbaycan rəssamları da çox dəyərli monumental boyakarlıq nümunələri yaratmışlar. Belə nümunələrə misal olaraq, qədim məscidlərdə, türbələrdə, Şirvan-şahlar sarayında, İrəvandakı Sərdar xan sarayında, Şəki xan sarayında, “Nizami” metrosunda və digər memarlıq nümunələrində yaradılmış əsərləri göstərmək olar.

Dəzgah boyakarlığı nümunələri, monumental əsərlərə nisbətən, daha sonralar yaranmışdır. Belə əsərlər xüsusi rəssamlıq dəzgahı olan, “molbert” üzərində işlənilir. Dəzgah boyakarlıq nümunələri kətan, karton, ağac, faner və digər səthlər üzərində yaradılır. Miniatür kiçikliyi və bədii üsullarının xüsusi incəliyi ilə fərqlənən boya-karlıq əsəridir. Keçmişdə əsasən dini və ədəbi əlyazmaların, kitablarının illüstrasi-yalarla bəzəd ilməsində ondan geniş istifadə olunmuşdur.. Teatr-dekorasiya boyakarlığı - müxtəlif mövzulu teatr tamaşalarının bədii və sənədli filmlərin tərtibatı, dekorasiyaları, geyim nümunləri ilə əlaqədar yaradı-lan təsvirləri nəzərdə tutur. Heykəltəraşlıq - təsviri incəsənətin ən qədim və çox geniş yayılmış növlərindən biı idir. Ən qədim heykəllər.ışIq nümunələrinə ibtidai icma dövründə rast gəlinir. Qədim yaşayış məskənlərindən tapılmış belə heykəllərin yaradılmasında əsasən daş, ağac, sümük, gil və s. bu kimi materiallardan istifadə olunmuşdur. Qrafika - təsviri incəsənətin ən qədim növlərindən biridir.

Qrafika yunan sözü olan “graphike” sözündən götrülüb. mənası “rəsm”, “şəkil” deməkdir. Buraya müxtəlif texniki üsullarla işlənmiş rəsmlər daxil cdilirdir.

31. Xüsusi məktəblərdə təsviri fəaliyyətin növləri

Təsvirii sənət dərslərinin nnövləri - Dekorativ rəsm ,Təbiətdən rəsm çəkmək, Mövzular üzrə rəsm çəkmək , Təsviri sənət haqqında söhbətlər.

Şagirdlərin zehni fəaliyyətini aktivləşdirmək üçün belə obyektləri seçmək məqsədəuyğundur ki, onlar real təhlil olunsun.

Həyatdan rəsm çəkməkdən əvvəl təsvir olunan obyektin tədqiqi (tədqiqi ) mütləq həyata keçirilir : onun formasının, dizaynının, komponentlərin ölçüsünün, rənginin və onların qarşılıqlı yerləşməsinin müəyyən edilməsi. Şagirdlərdə rəsmlərini təbiətlə və rəsmin fərdi detallarını bir-biri ilə müqayisə etmək ehtiyacını inkişaf etdirmək vacibdir . Bunun üçün uşaqlarda orta (mərkəz) xəttdən istifadə etmək, eləcə də rəsmin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün köməkçi (əlavə) xətlərdən istifadə etmək bacarığının formalaşdırılması vacibdir .

Təsviri sənət haqqında söhbətlər . 1-4-cü siniflərdə dərsin əvvəlində və ya sonunda söhbətlərə 10-15 dəqiqə vaxt ayrılır. 5-7-ci siniflərdə oturuş üçün xüsusi dərslər ayrılır. Bir dərsdə bir mövzu üzrə seçilmiş üç-dörd rəngkarlıq, heykəltəraşlıq, qrafika əsərlərini və ya 5-6dekorativ-tətbiqi sənət obyektini göstərmək tövsiyə olunur. Müəllim şagirdlərdə süjeti müəyyənləşdirmək, əsərin məzmununu və onun əsas ideyasını dərk etmək, eləcə də şagirdlərin qavraması üçün mövcud olan bəzi bədii ifadə vasitələrini dərk etmək bacarıqlarının inkişafına böyük diqqət yetirməlidir. Öyrənmənin təsiri altında şagirdlər şəkildə təsvir olunan hadisələri dərketmələrini tədricən dərinləşdirir, həmçinin inkişaf edir. Rəssamın bu hadisələri hansı vasitələrlə çatdırdığı (personajların xarakteri, əşyaların və personajların düzülüşü , boya və s.) haqqında müəyyən bacarıqlar əldə edilir. Müəllim uşaqlara bunu öyrədir: suallar verir, onlarla birlikdə şəkil üçün hekayə planı tərtib edir, şəklin nümunə təsvirini verir. İncəsənət haqqında söhbətlər təşkil edilərkən (mümkünsə) muzeylərə, rəsm qalereyalarına, canlı mirzə və heykəltəraşların emalatxanalarına , xalq sənəti sənəti yerlərinə ekskursiyalar keçirmək lazımdır .

Fəaliyyət növləri bir-biri ilə sıx əlaqəli və bir-birini tamamlamalıdır. Dərslər ilin vaxtını, hava şəraitinin vəziyyətini, cəmiyyətin həyatında baş verən hadisələri, habelə şagirdlərin maraqlarını nəzərə almaqla aparılmalıdır.

32. Perspektiva anlayışı.Perspektivanın qanunları.

Şəkildəki fiqurlar sanki hansısa simvolik, illüziya məkanında “yaşayır”. Bu illüziya böyük ölçüdə perspektiv tərəfindən yaradılır. Artıq qədim yunan vazalarının rəsmində, kosmosun tədricən fəth edilməsi. Bu tədqiqatın ilk nəticəsi bəzi rəqəmləri digərləri ilə üst-üstə salmaqla dərinliyi təsvir etmək üsuludur. Bununla belə, yalnız perspektivin ixtirası ilə rəssamlar real obyektləri müşahidə edərkən tamaşaçının gözünə eyni şəraiti təqdim edə bildilər.

Perspektiv dünyanı görməyin yeni yolu deyil, onu təsvir etmək üsuludur.

Kosmosun perspektiv təsvirinin əsas qanunauyğunluqları hansılardır?

İstənilən məsafədə obyektin hündürlüyünün eninə nisbəti eyni qalır.

Obyektlərin bütün ölçüləri tamaşaçıdan uzaqlaşdıqca azalır.

Bütün dərinlik xətləri şəkil müstəvisindən uzaqlaşır, onların çıxarılması məsafəsi iləazalır.Bütün xətlər dərinliyə paraleldir, şəkildə bir nöqtədə birləşir. Bir-birinin ardınca yerləşən bütün obyektlər şəkildə bir-birini gizlədir. 14-cü əsr boyunca italyan rəssamları mərkəzi xətti perspektivi fəth etmək üçün təəccüblü əzmkarlıqla mübarizə apardılar. Bununla belə, hətta Giotto bütün şəkil üçün tək bir itmə nöqtəsinə nail ola bilmədi. Bütün 14-cü əsrdə rəsmlər hissə-hissətikilmişdir.Bunun öhdəsindən gələn və bütün xətlərin bir nöqtədə dərinlikdə birləşdiyi ciddi mərkəzi xətti perspektivi təqdim edən ilk şəxs Florensiyalı memar Filippo Brunelleschi oldu. Onun Florensiya vəftizxanasının qapının ağzında çərçivəyə qoyulmuş perspektivli təsviri bir çox insanı özünə cəlb etdi. Hər kəs belə dəqiq bir illüziyanı diqqət mərkəzi kimi qəbul etdi, yalnız gənc nəsil rəssamlar (Donatello, Masaccio) üçün perspektiv problemi ən aktual mübahisə mövzusuna çevrildi.

Xətti perspektiv, təbiətdəki kimi bir təəssürat yaratmaq üçün ətrafdakı reallığın obyektlərini müstəvidə təsvir etməyi öyrədən dəqiq bir elmdir. Latın dilindən tərcümədə "mən aydın görürəm" deməkdir.

Perspektifi nəzərdən keçirərkən, xətlərin və formaların bir perspektiv qanununa, digərinə isə rəng tonlarına tabe olduğunu xatırlamaq lazımdır. Yəni düzgün dərinliyi yalnız xətti perspektiv qanunlarına əsasən qurmaq ancaq qrafik işdə (rəsm, oyma) mümkündür. Şəkilli bir kətan üçün bu kifayət deyil. Burada obyektlər müşahidəçidən uzaqlaşdıqca (işıq, ton və hava perspektivi) rəngarəng tonların dəyişmə qanunlarını da nəzərə almaq lazımdırTonal perspektiv məkanın dərinliyini göstərməyə imkan verir. Bəzi rənglər qabağa çıxan kimi qəbul edilir (qırmızı, sarı). Digərləri (mavi, qəhvəyi) - geri çəkilir. Rəssamlar təyyarələri bu rənglərlə modelləşdirməklə kosmosda dərinlik təəssüratını vurğulayırlar. Tonal perspektiv qanunu - cisimlər tamaşaçıdan uzaqlaşdıqca getdikcə daha "soyuq" (mavi-mavi) ton alır. Nəhayət, son İntibahda hava perspektivi kəşf edildi. havanın özünün rəngi yoxdur, lakin onun tərkibində həmişə çoxlu miqdarda toz hissəcikləri olur ki, onlar uzaq cisimlərdən işığı sındıraraq öz rəngini ön planda daha istidən uzaqda daha soyuqa dəyişir (buna görə də “mavi məsafələr” poetik ifadəsi.Hava (işıq) perspektivi qanunu - obyektlər tamaşaçıdan uzaqlaşdıqca, onların konturları getdikcə bulanıqlaşır . Hava perspektivinin qanunlarına əsaslanaraq, İntibah dövründən başlayaraq rəssamlar dərinliyin üç müstəviyə bölünməsini inkişaf etdirdilər. Ən yaxın olan ön plan adətən qəhvəyi tonlarda, ortada yaşılımtıl, arxa fonda isə mavi rənglə boyanmışdır. Üç müstəviyə bu məkan bölgüsü 18-ci əsrin sonlarına qədər rəssamlıqda davam etdi. Və yalnız impressionistlər nəhayət "üç təyyarənin hipnozundan" qurtula bildilər. Perspektiv effektlər təkcə tikinti həndəsəsi və rəngləmə ilə bağlı deyil. Bu, tamaşaçıya təsir etmək üçün çox güclü vasitədir. Bu baxımdan, məsələn, frontal (düz) və bucaq (oblik) perspektiv arasında güclü fərq var. Birbaşa perspektiv heykəl, ülvilik, şiddət illüziyasını yaratmağa imkan verir. Oblique, əksinə, asimmetriya prinsiplərinə əsaslanır. Kəskin kontrast, ifadə, həssas subyektlər üçün daha xarakterikdir. Şəkildəki üfüqün mövqeyi də eyni dərəcədə vacibdir. Bu, yalnız rəssamın üstünlüklərindən, həm də vətəninin milli və ya coğrafi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Beləliklə, aşağı üfüq cənub temperamentinə daha uyğundur və yüksək üfüq Avropanın şimalında daha populyardır.

Üfüq xəttinin mövqeyi tamaşaçının göz xəttinin mövqeyidir. Əgər tamaşaçının baxışı yuxarıdan düşürsə, onda üfüq xətti aşağı olacaq; aşağıdan varsa - yüksək. Bundan əlavə, "üfüq xətti" yer xətti ilə səma xəttinin həndəsi və tonal birləşmə yeridir.

33. Dekorativ heykəltaraşlıq

Heykəltəraşlığın digər janrlarından fərqli olaraq dekorativ heykəllərdə daxili psixoloji yaşantılardan daha çox forma, plastika və siluet gözəlliyini əks etdirən kompozisiyalar ön plana çəkilir. O, memarlıqla, daha geniş mənada isə ümumilikdə ətraf mühitlə sıx bağlıdır və binaların həm içəridə, həm də xaricdə heykəltəraşlıq bəzəklərinin bütün növlərini əhatə edir: şəhər körpülərindəki heykəllər, binanın fasadlarında, nişlərdə və ya portal qarşısında qruplar, relyeflər və s.. Monumental-dekorativ heykəltəraşlıq böyük ideoloji və obrazlı problemləri həll edir. Umumiyyətlə, dekorativ heykəl kompozisiyası heykəltəraşlığın bir sira prinsipial əhəmiyyət daşıyan xüsusiyyətlərini özündə əks etdirməklə yanaşı ilk baxışda nəzərə çarpan cəhətlərinə görə də digər ianrlardan seçilir. Bu cəhətlərin birincisi dekorativ heykəlin mövzusuna müvafıq məkanın düzgün seçilməsi və bu məkan daxilində ölçülərin düzgün tapılmasıdır. Dekorativ heykəlin ünvanının bağ və parklar, küçə və meydanlar, fəvvarə və interyerlər olduğunu nəzərə alsaq onun həm memarlıq mühiti, həm də yerləşdiyi qorelyeflə ahəngdə olduğunu müşahidə edirik. Bu mənada dekorativ heykəl kompozisiya özündə həm monumental, həm də dəzgah heykəltəraşlığının bəzi xüsusiyyətlərini birləşdirir. Lakin mönumental heykəldən fərqli olaraq dekorativ heykəllərdə daxıli psixoloji səhnələrdən daha çox obrazın forma, plastika və siluet gözəlliyini əks etdirən səhnələri ön plana çəkilir.Adından da məlum olduğu kimi dekorativ heykəl özündə gözəlliyi əks etdirmək, zövqü oxşamaq məqsədi daşıyır. Eyni zamanda mövcud olduğu məkan daxilində əhatə olunduğu mühitlə estetik bir harmoniyanın ifadə edilməsi, insana həm mənəvi, həm də estetik və psixoloji təsir bağışlaması baxımından da əhəmiyyətli olan bu əsərlərin estetik normalara, gözəlliyə xidmət etdiyi bir mənalıdır. .

34. Təsviri sənət təliminə hazırlıq dövründə korreksiya tərbiyəedici iş

35. Azərbaycan xalq rəssamı Maral Rəhmanzadənin həyat və yaradıcılığı.

1916 – cı il iyulun 23-də Xəzərin sahilində nağıl kimi bir şəhərdə-doğma Bakımızda bir qız dünyaya gəldi. Qarasaçlı, qaragözlü qızcığaza Maral dedilər. Anası tez-tez qızının qara saçlarını oxşayıb "mənim qızım bir başqadır” deyirdi. Həqiqətən də bir başqa oldu Maral.Qayğısız böyüyən Maral bir gün hamı kimi məktəbə getsə də fərqləndi.Atası Yusif Rəhmanzadə zərgər idi. Düzəltdiyi bəzək əşyaları, onlara vurduğu naxışlarla hörmət və şöhrət qazanmışdı. Hərdən balaca Maral da onun işini izləyərdi. Qızına müxtəlif naxışlar çəkməyi təklif edən ata bunun adicə həvəs olmadığını görür. Balaca Maral naxışlarla bərabər müxtəlif şəkillər də çəkir. Bu rəsmlər onun istedadından xəbər verirdi. O bir çox bədii əsərlərə illüstrasiyalar çəkmişdir. Rəssam M.S.Ordubadinin "Qılınc və qələm”, M.F.Axundzadənin "Aldanmış kəvakib”, A.S.Puşkinin "Yevgeni Onegin”, M.Y.Lermontovun "Zəmanəmizin qəhrəmanı” və s. əsərlərin illüstrasiyalarının müəllifidirO bir çox bədii əsərlərə illüstrasiyalar çəkmişdir. Rəssam M.S.Ordubadinin "Qılınc və qələm”, M.F.Axundzadənin "Aldanmış kəvakib”, A.S.Puşkinin "Yevgeni Onegin”, M.Y.Lermontovun "Zəmanəmizin qəhrəmanı” və s. əsərlərin illüstrasiyalarının müəllifidir.M. Rəhmanzadə səyahəti sevərdi. Yaradıcı insan hər gördüyü şəhərdən, kənddən, dağdan, dərədən ilhamlana bilər. Müxtəlif insanlarla ünsiyyətdən yeni bir mövzuda əsər yaranar. Onun üçün bir kəndlinin həyatı da, bir neftçinin yaşamı da maraqlı idi.Maral xanım bir sıra xarici ölkələrdə olmuşdu, həmin ölkələrin həyatından müxtəlif mövzularda silsilə qravüralar yaratması təsadüfi deyil.Azərbaycan qadınının gözəlliyinin, özəlliyinin, zərifliyinin, mənəvi aləminin rənglərin dili ilə ifadəsi də Maral Rəhmanzadə yaradıcılığının başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Yaradıcılığının ilk illərində çəkdiyi dəzgah rəsmləri silsilələrində ("Azərbaycan qadını keçmişdə və indi”, "Qadınlar müharibə illərində”) Azərbaycan qadınlarının həyatı öz əksini tapmışdır.

Kənd həyatı, doğma təbiətin təsviri onun rəngli linoqravüra silsilələrinin də başlıca mövzusudur ("Bizim qızlar”, "Mənim bacılarım”, "Doğma vətənim”, "Azərbaycan”).

Silsilə qravüralar yaradan rəssamın əsərləri London, Moskva, Nyu-York, Paris, Roma, Tokio və dünyanın bir çox şəhərlərinin muzeylərində, rəsm qalereyalarında və sərgi salonlarında uğurla nümayiş etdirilib. Onun xaricdə keçirilən fərdi sərgiləri mədəniyyətimizin təbliğinə xidmət edib, Azərbaycan boyakarlığına beynəlxalq miqyasda şöhrət gətirib.Xalq rəssamı (1964), Dövlət mükafatı laureatı ( 1965) Maral Rəhmanzadə professional rəssamlıq təhsili almış ilk azərbaycanlı qadındır. Maral Rəhmanzadə müasir milli rəngkarlıq məktəbinin inkişafında yüksək xidmətləri olan sənətkardır.Bu il dünyaşöhrətli Azərbaycanın ilk profesional qadın rəssamının 105 yaşı tamam olur.Maral Yusif qızı Rəhmanzadə 2008 – ci il martın 18-də cismən bizdən ayrılsa da, yaratdığı rənglər dünyası göy qurşağının rənglər gözəlliyi kimi həmişə yaşayacaq.

36. Xalçaçılıq və dulusçuluq sənəti

Xalçaçılıq sual 24n cavbında var.

Dulusçuluq — gilin xüsusi formaya salınması və xüsusi bişirilməsi ilə bağlı peşə.

Dulusçuluq istehsalatın üç istiqamətini əhatə edir:

Adi tikinti kərpicinin istehsalı;

Müxtəlif gil qabların və istehsalat məmulatlarının (odadavamlı kərpic, kafel, saxsı boru və s.) istehsalı;

Fayans və farfor məmulatlarının istehsalı.

Dulusçuluq Azərbaycanda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlamışdır. Mütəxəssislər sənətin bu sahəsinin meydana çıxmasını neolit dövrünə aid edirlər. Əvvəlcə, əsasən qadınların məşğul olduğu dulusçuluq eneolit dövründə tətbiq edilən sırf texniki nailiyyətlər nəticəsində müstəqil sənət sahəsinə çevrilmişdi.

İlk orta əsrlərin sonlarından başlayaraq Azərbaycanda dulusçuluq istehsalı daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Monqol işğallarına qədər davam etmiş bu yüksəliş dövründə dulusçuluqda güclü kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdi. Ayaqla hərəkətə gətirilən çarxın meydana gəlməsi, müxtəlif dulusçuluq mərkəzlərində şirli qablar istehsalının başlanması, dulus kürələrinin kütləvi şəkildə tətbiq edilməsi yüksək keyfiyyətli saxsı məmulatı istehsalı üçün daha əlverişli şərait yaradırdı.

Bu dövrdə saxsı qabların yayılması arealı Azərbaycanın demək olar ki, bütün şəhər və vilayətlərini əhatə edirdi. Bir çox yaşayış məntəqələrində, o cümlədən Beyləqanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində Azərbaycanda şirsiz və şirli qablar istehsalının yüksək səviyyədə olduğunu sübut edən çoxlul materiallar aşkar edilmişdir.

37. Təsviri fəaliyyət təliminin hazırlıq dövründə xüsusi gimnastika və qrafik tapşırıqların korreksiya işində rolu.

Har hansı bir praktik iş bir maqsədə yönəldiyindən və bu məqsədə çatmaq və onu reallaşdırma müddətində şagird/tələbələr bu məqsədə çatmaq üçün xüsusi və gimnastika və tapşırıqlar edirlər, bu növ işi aparmaq bacarıqlarına yiyələnirlər, bilik və bacarıqlarını artırırlar. Gəlin bir nümunəyə nəzar yetirək. Sulu boya ilə işləmə texnikasına yiyələnməyi, vizual materialların xüsusiyyətlərini, işıq və kölgə qanunlarını və tabiət obyektlərinin ümumi tonunu öyrənməyə, ton verdirmə, rənglənmə ilə əlaqəli tapşırıqlara başlamaq mümkündür. Bu zaman tapşırıq silsiləsini aşağıdakı kimi qurmaq olar:

- düzbucaqlı fiqurun şirələnməsi;

-silindrin şirələnməsi;

alçı ornamentinin şirələnməsi;

- natürmortun şirələnməsi və s.

Eyni metodoloji ardıcıllıqla qrizayl texnikasınin tapşırıqlarını qurmaq mümkündür. Tapşırıqların təsnifatımı nəyin asas götürüldüyü və bu tapşırıqların hansı məqsədla həyata keçirildiyinə görə aparılır. Yəni asas kriteriyalardan biri tapşırığln məqsədi hesab olunur:

Giriş tapşırıqları - təklif olunan mətnlərin və tapşırıqların təhlilini əsaslamır, tapşırıqların müstəqil şəkildə tamamlanmasından əvvəl yeni bir qaydanın və ya qanunun tətbiq olunmasını tələb edir. Giriş tapşırıqları sona qədər həll olumaq macburiyyətində deyil, nəzəri məsələlərə maraq oyatmağın və əhəmiyyətini dərk etməyin vasitəsi olmağa xidmət edir və öz-özlüyündə

heç bir məqsədi güdmür. Əsas tapşırıqlar - bu tapşırıqlardan başlayaraq onların reallaşdırılması prosesində müstəqillik dərəcəsi tədricən artır. Bu növ tapşırıqlar təlim vermək, bacarıqların artırılmasına kömək etmək məqsədi güdür. Dərsdə çox sayda saat bu tapşırıqlara həsr edilmişdir.

Paralel tapşırıqlar - Əsas tapşırıqlarla birlikdə əvəllər qazanılan bacarıqların itirilməsinin qarşısını almaq məqsədi ilǝ tətbiq edilir. Yaradıcı tapşırıqlar - bacarıqların təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş tapşırıqlardır.

Bu növ tapşırıqlara-təqdimatlar, hesabatlar, tezislər və s. daxil edilir. Ümumiləşdirici tapşırıqlar-təlimdə keçirilmiş materialın təkrarlanmasına yönəlmişdir. Bu növ tapşırıqlara

xüsusi çətinliklər yaradan hallar va vəziyyətlərdə müraciət olunur. Tapşırıqlar xüsusi gimnastika tasviri incəsənətin təlimi prosesinin vacib bir hissəsi kimi qəbul edilir. Bütün təlim prosesi tapşırıqların müşayəti ilə keçirilir. Mənbələrdə tapşırıqlar işlənmə zamanına görə də təsnif edilir. Qabaqlayıcı (ilkin) təlimlər-tədris olunan anlayışları, qaydaları, qanunları izah etmək üçün ilkin bir addım kimi məqsədəuyğun hesab olunur, bacarıqlar formalaşmadan əvvəl hayata keçirilir.

Əsas tapşırıqlar-bilik və bacarıqların inkişafl, tətbiqi biliklərin təkmilləşdirilməsində əhəmiyyətli rolu vardır.

Əlavə tapşırıqlar- təlim prosesində artıq qazanılmış bilik va bacarıqlanı möhkəmləndirir və keyfiyyətinin azalmasının qarşısını alır. Köməkçi tapşırıqlar - təlim prosesində buraxılmış səhvlərin qarşısının alınmasına xidmət edir.

Pedaqogikada təsviri incəsənət təlimində istifadə olunan tapşırıqların universal hazırlanması təcili bir vəzifə olaraq qalır. Təlimin bütün mərhələlərinda tapşırıqların daha məqsədyönlü və rasional istifadəsi qarşıya qoyulan maqsadə daha tez çatmağa imkan yaradır; təlim problemlərinin həllinə təşviq edəcək va talaba/şagirdlərin təhsil va idrak faaliyyətlərini gücləndirəcəkdir. Nəzəri biliklə praktikada tətbiq edilməsi bacarığı arasındakı boşluğun aradan qaldırılması da məhz tapşırıqların növündən asılıdır.

38. Memarlıq.