1 Willem F. van Eekelen

; Dennis C. Mueller (ed.), Perspectives in Public 

Choice, Cambridge, CUP, 1997; Paul A. Samuelson, “The Pure Theory of Public Expenditure”, 

Review of Economic Statistics, No. 36, 1954, pp. 387-389 and “Pitfalls in the Analysis of Public 

Goods”, Journal of Law and Economics, No. 10, 1967, pp. 199-204; Joe B. Stevens, The Economics 

of Collective Choice, Boulder, Westview Press, 1993. 

 

310

sədlərə çatmaq üçün maliyyə və kadrların axını əhəmiyyətli böşluq yarada bilər və 

vertolyot birliyinin öz tapşırıqlarını yerinə yetirməsinə mane olar. 

Qərar verənlər və planlaşdırıcılar hər bir maliyyə  qərarının maliyyə  və qeyri-

maliyyə təsirlərini başa düşməlidir və ya,başqa sözlərlə, onlar hər hansı proqramın  

tam məbləği haqda məlumatlı olmalıdır. 

Maliiyə  qərarlarının müdafiə  məsələlərinə  təsiri həmişə birxətli deyil. Məsə-

lən,əgər həqiqi xidmətdə olan şəxsi heyətin sayını azaltmaq haqda qərar verilirsə, 

bu qərar ixtisar edilən heyətin artıq ödənilməyən maaşlarına bərabər maliyyənin 

toplanmasına gətirməyəcək,çünki ixtisar edilən heyətin ordudan kənar mülki hazır-

lığı üçün əlavə xərclər lazım olacaqdır. Və ya hərbi bazanın bağlanması, təlim ba-

zasının ekoloji işlərinə və obyektin hərbi fəaliyyətdən zərər çəkmiş digər hissələri-

nə əlavə xərclər tələb edəcəkdir. Xüsusilə də aşağı vəzifəli müdirlərin məlumat qıt-

lığı üzündən maliyyə  qərarlarını başa düşmələri daha çətindir. Çox zaman, birlik 

komandirləri öz tapşırıqlarını yerinə yetirmək üçün lazım olan tam məbləğin ancaq 

kiçik bir hissəsinə nəzarət edir və ya idarə edirlər. Daha tez-tez, onlar mal və xid-

mət üçün müqavilə bağlamağa ehtiyac olanda yuxarı  eşalonda oturanlara pul kö-

çürmələri üçün müraciət edirlər və həmin müqavilələrin dəyərləri prosesin icra dö-

nəmində üzə çıxır və əvvəlcədən planlaşdırılmır. 

Orta və uzun müddətli proqramlar üçün tam məbləğin öncədən müəyyən edil-

məsi birinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyır. Bu məbləğə, saxlama xərcləri, ehtiyat his-

sələri xərcləri və hərbi avadanlıq üçün tələb olunan xərclər və şəxsi heyətin təlimi 

zamanı avadanlığın istifadəsinin xərcləri və s. daxildir. Başqa cür olsa, müdafiə 

sektoru yeni avadanlıqdan fayda götürməz: ya orada bu silahları işlətməyə hazırlıq-

lı kadrlar olmayacaq və ya ehtiyat hissələrdə qıtlıq olacaq və ya proqramın müəy-

yən mərhələsi üçün planlaşdırılmayan əvvəlcədən bilinməyən başqa xərclər ortaya 

çıxacaq. 

Digər mühüm prinsip isə hər hansı proqramın maliyyə vəziyyətini həm strateji, 

həm də operativ səviyyədə yenidən qiymətləndirməkdir. Strateji planlar adətən 

uzun müddətli olur,beş illik və ya çox və  müntəzəm yenilənmə tələb edir. Strateji 

planları yeniləndirməyin bir yolu orta-müddətli büdcələmədən keçir. Bu yol proq-

ram prioritetləri siyahısını yenidən qurmağa imkan verir və hər bir proqramı maliy-

yələşdirmək üçün nağd pul axınını dəyişir. Digər yol, hər hansı proqramın yerinə 

yetirmə planlarını illik təftiş edən məlumatların əsasındadır. İrəliləmə qiymətləndi-

məsi haqqında məlumatlar ən azı illik əsasda maliyyə planlaşdırıcıları arasında mü-

badilə edilməlidir. 

Bu prinsip çox vacibdir, çünki ilkin planlaşdırma gümanları və ya şərait, zaman 

keçdikcə dəyişə bilər. Daha böyük mənada,proqramların öz həyat dövrlərini  yaşa-

maq istəyi və yaşam mübarizəsi tendensiyası vardır, hətta onların dəyişən mühitdə 

vacibliyi azalırsa da, resurslar əldə etməyə çalışırlar.Proqramın maliyyə statusunun 

 

311

periodik təftişi və ya strateji səviyyədə bütün proqramların təftişi, ixtisar edilməli 

xərcləri üzə çıxara bilər,ödəmələri təxirə sala bilər və ya yüksək prioritetli fəaliy-

yətlərə axan resursların durğunluğunu üzə çıxarar. Konservativ maliyyə planlaşdır-

ması mühitində, hətta proqramlara artıq ehtiyac olmasa da, sadəcə keçmişdə mal-

yyə ayrildığına görə  hələ  də onların maliyyələşdirildiyi haqda çoxlu sayda proq-

ramlar tapmaq olar.  

Planlaşdırlmamış xərclərdən qaçınmaq prinsipinə riayət etmək ümumiyyətlə hö-

kümət maliyyə planlaşdırmasında çox çətindir və xüsusilə də müdafiə xərcləri ilə 

bağlı. Siyası qərar vermə səviyyəsində olduğu kimi, belə düçüncə adiləşib ki, bu il 

nə qənaət edilibsə, gələn il maliyyə resursları ayrılan zaman ordan çıxılmalıdır. Hö-

kümət idarələrində yeni büdcə ili başlayana qədər, büdcədə olan pulun hamısını 

xərcləmək tendensiyası vardır,hətta həmən pul planlaşdırılmamış fəaliyyətlərə get-

sə də. Əgər çox-illik büdcə sikli tətbiq edilərsə, bu vəziyyətdən çıxmaq  olar və qə-

naət edilmiş vəsaitin bir büdcə ilindən o birisinə keçməsinə imkan yaranar. 

İctimai pulla gözlənilməyən halları planlaşdlrmaq da çətindir,lakin həyat göstə-

rir ki, maliyyə ili ərzində əlavə pula ehtiyac tez- tez olacaq. Ən çox yayılmış nümu-

nə,yeni və gözlənilməyən böhran idarəetmə missiyasıdır və o baş verdiyi halda mü-

dafiə sektorunun cari xərclərinin limitindən kənara çıxır. Digər gözlənilməyən hal 

inflasiyanın və mübadilə tariflərinin dəyişməsidir. Maliyyə planlaşdırıcısının bu 

prinsipə riayət etməsi üçün arxalanacağı yol, milli və ya təşkilati mədəniyyətdən 

asılı olur. Bir fənd də aşağı profilli proqrama pul ayrılmasını planlamaqdır. Gözlə-

nilməyən hadisə baş verdikdə,həmin proqram üçün maliyyə təxirə salınar və əgər 

belə hadisə olmazsa, onda o layihənin bəxti gətirər. 

Həm prinsip,həm də    xəbərdarlıq kimi,maliyyə planlaşdırması prosesinin kimi 

təmin etməsini başa düşmək  əhəmiyyətlidir. Planlayıcının nəzərdə tutmalı olduğu 

bir neçə kateqoriya adamlar və idarələr vardır.  İstənilən üstünlük verilən sıraya, 

biz, müdafiənin “müştəri”-lərini aid edə bilərik,bilavasitə böyük anlamda, ölkəni və 

praktiki mənada xalqın siyasi nümayəndələrini aid edə bilərik, sonra bütün eşalo-

nun menecerlərini və müfəttişləri də bura əlavə edə bilərik. 

Təbii tendensiya, ilk növbədə, o kateqoriyaları məmnun etməkdir ki, onlar işdən 

məmnun olmadığı halda daha ciddi sanksiya qoymaq imkanında olsun və coxlu be-

lə sistemlərdə onlar müfəttişlərdir. Burada problem ondan ibarətdir ki, müfəttiş-

lər,xərclərin təlimat  əsasında xərclənməsinə tam riayət edilməsi ilə kifayətlənir-

lər,nəinki müdafiə  xərclərinin məhsuldarlığı  və  səmərəliliyi ilə.Əgər sistemin özü 

məhsuldarlığa doğru yönəlməsə,biz deyə bilərik ki,hətta menecerlər mümkün ol-

duqca maliyyə resursları toplanmasından daha çox məmnun qalarlar, nəinki qərar-

lar vasitəsilə o resursları məhsuldar və səmərəli yollarla xərcləməyə. 

Və,nəhayət, yaxşı prinsip odur ki, pula qənaət etməkdən ötrü yaxşı  təcrübəyə 

yatırım qoyulsun.Bu təcrübə nazilrik və xidmət növləri səviyyəsində komitə və ko-

 

312

missiya yaratmaqla daimi əsasda  və  ya təşkilat daxilində digər daimi məsləhət 

idarələri vasitəsilə aparıla bilər. Həmin forumda iştirak etmək üçün İnstitutlar və el-

mi müəsisələrdən ekspertlər dəvət oluna bilər və ya onlara iş olduqda yanaşıla bi-

lər. Və ya MN məsləhətçi firmalarla və ya tədqiqat institutları ilə konkret problem-

lərlə bağı ekspert qiymətləndirməsi aparmaq üçün müqavilə bağlaya bilər. Ən uy-

ğun yol planlaşdırma mühitinin özəlliyindən asılıdır. Hətta Müdafiə nazirliyinin 

nəzdində,müxtəlif səviyyələrdə və müxtəlif idarələrdə planlaşdırma prosedurlarının 

keyfiyyətinin və ətraflılığının fərqli olduğunu görmək mümkündür. Yaxşı təcrübə 

konkret mühitə və konkret problemlərə uyğunlaşdırılmalıdır. İstər siyasətçi olsun, 

istərsə də hərbçi,menecerlərin məqsədi yaxşı təcrübə üçün daxili imkanları qiymət-

ləndirməkdir, təcrübə üçün tələbləri və sorğuları formalaşdırmaqdır və maliyyə 

planlaşdırıcılarının yüksək standardlarla öz tapşırıqlarını yerinə yetirməsinə lazım 

olan təcrübəni təklif etməyə ən yaxşı yolu tapmaqdır. 

 

Şəffaf və Məhsuldar Maliyyə Planlaşdırmasına Doğru Addımlar  

 

Maliyyə planlaşdırmasının geniş məqsədləri, illik xərclərə səmərəli nəzarət etmək, 

effektiv müdafiənin təmin edilməsinə nail olmaq,bilavasitə,ən aşağı xərclərlə nəticələr 

əldə etmək və ya əldə olan resurslarla maksimum nəticələr əldə etmək və müdafiə xər-

clərinin ən gəlirli strukturunu müəyyən etmək,biavasitə,   formalaşdırılmış siyasi məq-

sədləri və prioritetləri qarşılamaq üçün döyüşən birliklərin ehtiyac və tələblərini nəzərə 

alaraq arzu olunan ən yüksək mümkün səviyyəyə nail olmaqdır. 

Maliyyə planlaşdırmasında birinci addım maliyyə  məlumatlarını müəyyən et-

mək və  nəzərdən keçirməkdir. Bu çox mürəkkəb və  ağrılı  məsələ ola bilər,çünki 

müəyyən dövr üçün ayrılan maliyyə resursları asanlıqla üzə çıxmır. 

Maliyyə  məlumatlarının nəzərdən keçirilməsi həm strateji,həm də operativ sə-

viyyələrdə baş verir. Ən ümumi məlumat, müdafiə xərclərinin qəbul oluna bilən sə-

viyyəsi haqqındadır. Bu qərar, ən yüksək müdafiə siyasəti sənədində (milli təhlükə-

sizlik və ya/və müdafiə strategiyası,müdafiə üzrə Ağ Sənəd və yə bu tipli başqa sə-

nədlər) müdafiə üçün ayrılan ÜDM-nin faizini göstərərək siyasi bəyanat formasını 

alır.Həm ÜDM -nin faizi ilə, həm də ölkənin valyutasının nominal dəyəri ilə ifadə 

olunan ( və ya cari valyuta mübadiləsi kursu ilə) bu rəqəm müdafiə büdcəsi haqqın-

da təkcə müdafiə planlaşdırıcılarının axtardığı ilk məlumat olmur və bu həmçinin, 

beynəlxalq müşahidəçilər də öz kitablarında hesabat vermək üçün bu məlumatdan 

istifadə edirlər

299

. 

Müdafiə  xərcləri üçün ÜDM -nin faizi təhlükə  və risklərə qarşı durmaq və ya 

                                                            

299

 Bax: Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi “The World Fact Book”,  

http://www.cia.gov/cia/publications/factbook>; Stockholm International Peace Research Institute, 

SIPRI  Yearbooks, available at http://www.sipri.org/contents/publications/ yearbooks.html 

 

313

onları çəkindirmək üçün  və ya milli maraqları müdafiə etmək üçün birbaşa cavab 

deyil. Bu daha çox “ictimai müqavilə”-dir və  həmçinin, milli və beynəlxalq sub-

yektləri anlamaqdır. 

Son rəqəmlərə təsir edən və müəyyənləşdirən bir neçə amillər vardır. Biri kom-

promis amili adlana bilər.  İƏİT-in işçi sənədində, Pol Atkinson və Pol van den 

Nurd (Paul Atkinson və Paul van den Noord)  özlərinin siyasi analizlərini, İƏİT öl-

kələrinin hökümət funksiyalarının üç kateqoriyası üzrə, ictimai xərcləri necə idarə 

etdikləri əsasında  edirlər

300

. İctimai mallar “qiymət mexanizmləri ilə paylana bil-

məyən və ona görə də lazımı miqdarda təhciz edilə bilməyən mallar və xidmətlər 

sayılır, əgər onları əldə etməyə bazardan istifadə olunursa”. Bu kateqoriyaya, on-

lar,milli müdafiə, inzibati idarəetmə,qanunvericilik və normativlər kimi ictimai 

xidmətlər və digər xidmətləri daxil edirlər. Zəruri mallar isə ”prinsip etibarı ilə ba-

zar vasitəsilə əldə oluna bilən( və çox ölkələrdə müəyyən mənada belə də edilir) ic-

timai mallar sayılır. Bir çox hallarda,bu cür malların və xidmətlərin hökümət tərə-

findən təmin edilməsinə bəraət qazandırılır,cünki belə inam yaranmışdır ki, başqa 

cür olarsa onlar lazım olduğundan az miqdarda veriləcək,çünki istehlakçıların bö-

yük qisminin alıcılıq imkanları aşağıdır, baxmayaraq ki, xarici təsirlər bu mallara 

və xidmətlərə ictimai mal forması verir”. Müəlliflər bu kateqoriyaya, təhsil,səhiyyə 

və digər xidmətləri daxil edir. Nəhayət, “iqtisadi xidmətlər” termini “hökümət özəl 

malların və ya xidmətlərin maliyyələşdirilməsində iştirak edir və ya hökümət tərə-

findən onlar təmin edilir” kimi başa düşülür. Monopoliyaya yönəlik mal və xidmət-

lər bazarında müdaxilə arzusu tez-tez hiss edilir,burada güman edilir ki, xarici tə-

sirlər təhcizatın lazımı səviyyədə təmin olunmasına gətirməyəcək, o halda ki, bu iş-

lər bazarın boynuna qoyulsun və ya yardım etməyə təminat verən konkret təhcizat-

çı qruplara tapşırılsın”. Buraya, kommunal xidmət və  konkret fəaliyyət növlərinə 

maliyyə  dəstəyi daxildir. Müdafiəyə  nə  qədər  və başqa ictimai mallara nə  qədər 

maliyyə ayrılmasını müəyyən edən kompromisə alternativ xərclər modeli ilə yanaş-

maq olar. Ləqəbi “ silah və ya yağ”olan bu model o fərziyyə ilə başlayır ki, müda-

fiə xərcləri hökümətin digər funksiyalarını maliyyə resurslarından məhrum edir,bi-

lavasitə, müdafiə üçün ayrılan vəsait təhsil və səhiyyəyə ayrıla bilməz

301

. 

Digər amil, ÜDM faizi ilə hökümətin ümumi xərclərinin payı arasındakı nisbət-

dir. Milli var-dövlətin hökümətin ixtiyarında olan xərclərə dövlətin yanaşma və si-

                                                            

300

 Paul Atkinson and Paul van den Noord, Managing Public Expenditure: Some Emerging Policy 

Issues And A Framework For Analysis, Economics Department Working Papers  No. 285, 

OECD, 2001. The authors note that this breakdown has been introduced by Oxley and Martin 

(1991). 

301

 Bax: UNICEF, The State of the World Children 1996, available at