1 Willem F. van Eekelen

 

Yekun 

 

İstənilən müdafiə nazirliyində,təkmilləşmə üçün yer vardır və müdafiə sektoru-

nun malyyələşməsi kimi təkmilləşmənin hiss olunması heç bir başqa sahədə hiss 

olunmur. Hesab olunur ki, struktur,təşkilati, funksional və təsisati dəyişikliklər mü-

dafiə planlaşdırması prosesinə daha da mükəmməl forma verir-  siyasətin formalaş-

dırılmasindan başlamış real hərbi gücün əldə edilməsinə qədər. Dəyişikliklərin ço-

xu vaxt  və resurslar aparandır və bu dəyişiklikləri aparmaq üçün yüksək dərəcəli 

rəhbərlik təcrübəsi və siyasii qətiyyət tələb edilir. 

Beynəlxalq birlik arasında inam yaratmağın geniş-qəbul edilən  şərti olaraq və 

ordu üzərində demokratik nəzarətin tövsiyə edilən güclü ölçüsü olaraq müdafiə 

planlaşdırmasında şəffaflıq və xüsusilə, müdafiə büdcələməsində şəffaflıq,  hökü-

mətlər və müdafiə nazilrlikləri üçün müdafiə təsisatlarının qurulmasında nəzərə al-

dıqları məhsuldarlıq kriteriyası üçün çox güclü stimuldur. 

Müdafiə sektorunun fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün olan bütün yollara 

baxsaq, təsisati və davranış dəyişiklikləri ən tez və ən ucuz başa gələnidir, xüsusilə 

də,  əgər onlar maliyyə planlaşdırması  və resurs ayrılması sahələri kimi müdafiə 

planlaşdırmasının həlledici sahələrində həyata keçirilirsə.   

Müdafiə sektorunu digər hökümət sektorlarından fərqləndirən və maliyyə plan-

laşdırmasına və büdcələməyə özəllik verən əsas xarakter o faktdır ki, müdafiə sırf 

ictimai mal sayılır. Eyni zamanda, bu prosesləri idarə edən prinsiplərin çoxu ümu-

mi xarakter daşıyır və ən yaxşı praktikalar və yaxşı idarəçilik metodları başqa sek-

 

322

torların və  hətta özəl biznesin yaxşı  işindən nümunə kimi götürülə bilər. Beynəl-

xalq yardım alan ölkələr üçün,beynəlxalq donorların qəbul etdiyi davranış kodek-

slərinin tövsiyələrinə riayət etmələri məsləhətdir. 

Maliyyə planlaşdırması və resurs ayrılmasına kontekst daxilində yanaşma olma-

lıdır və ölkənin müdafiə planlaşdırması mühitinin özəlliklərini nəzərə almalıdır. 

Müvafiq  şəkildə aparılarsa, maliyyə planlaşdırması  və büdcələmə, ordunun tran-

sformasiya mühərrikinin önəmli hissəsinə çevrilə bilər,lakin o sahələr müdafiə si-

yasəti və strategiyası ilə eyni tempdə  hərəkət etməlidirlər. Bu həm də qüvvələrin 

planlaşdırmasına da aiddir, sadəcə  eyni sahənin hissəsi kimi yox,həm də eyni mə-

dəniyyətin hissəsi kimi. 

Maliyyə planlaşdırması sahəsində ekspertin rolu artırılmalıdır. Hərbi idarəetmə-

də qərar vermə zamanı elmi yanaşmanın tətbiqinin dəyəri,onun gətirdiyi faydadan 

həmişə az olacaqdır,lakin bilmək lazımdır ki, ekspert hərbçiləri və ya komandan və 

ya nazirin qərarlar qəbul edən zaman siyasi düşüncələrini əvəz etmir. 

Nə ümumi qəbul edilən həll yolları var, nə də bu sahələrdə yüksək məhsuldarlıq 

tətbiq etmək üçün hazır olan metodlar vardır. Bu fəsilin amacı, beynəlxalq elmi cə-

miyyətlərdə maliyyə planlaşdırması üzrə mövcud olan təcrübi zənginliklər haqda 

və həmçinin, resurslar ayırmaq üzrə yeni konsepsiya və metodların tətbiqi ilə bağlı 

çoxlu ölkələrin keçmiş və həm də yeni təcrübələri haqda bilgi vermək idi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

323

10-cu Fəsil 

 

İqtisadi Səmərəlı İdarəetmə və Müdafiə Xərcləri 

 

Mr. Mixail Zambori  

 

“Müasir cəmiyyətdə ən vacib məsələ puldur. 

 Demokratik cəmiyyətlərdə daha bir ciddi məsələ  

 var, o da ictimai pullardır”. 

(Csaba Laszlo,Macarıstanın keçmiş maliyyə naziri) 

 

Giriş 

 

Ölkənin müdafiəsi üçün tapşırıqları yerinə yetirmək üçün dövlət və hökümət ca-

vabdehdir. Daha dəqiq desək, müdafiə nazirliyi bu işi görməyə  məsuldur. Başqa 

nazirliklərlə əməkdaşlıq edərək, o vətənin müdafiəsini təşkil və təmin edir.Müdafiə 

iqtisadiyyatı milli iqtisadiyyatın o hissəsidir ki,müdafiə resurslarını özündə cəmləş-

dirir,onlardan peşəkar  şəkildə istifadə edir və onları  hərbi qabiliyyətlərə çevirir. 

Müdafiə xərclərinin əsas mənbəyi mərkəzi hökümət büdcəsidir və müdafiə planlaş-

dırması mərkəzi büdcə planlaşdırmasının ayrılmaz hissəsidir. 

Müdafiə büdcəsinin planlaşdırılması, ya real tələblər üzərində, ya da mümkün 

resurslar üzərində qurulur. Birinci o deməkdir ki,tələb olunan resurslar real tapşı-

rıqlar və məqsədlərdən ötrüdür. Digər halda isə,məhdud resurslar, planlaşdırma və 

nəticədə real tapşırıqlar və məqsədləri müəyyənləşdirir. Macarıstandakı planlaşdır-

ma prosesi son metodun yaxşı nümunəsidir.Mən bu yazıda, müdafiə planlaşdırma-

sının,təhcizat proseslərinin və büdcə nəzarəti mexanizmlərinin müdafiə xərclərinin 

idarəetməsini necə təkmilləşdirəcəyəni göstərəcəm. 

 

Müdafiə, Büdcə və Dövlət 

 

Ölkədən-ölkəyə  büdcə planlaşdırması prosesi köklü şəkildə dəyişir. Bir çox öl-

kələrdə,iki vektorlu metod müşahidə oluna bilər, yəni sözdə “yuxarıdan aşağı” tex-

niki metodu. Bu o deməkdir ki, tələblər və “təməl daşları” yuxarı  səviyyədə  həll 

olunur. Bunların əsasında,büdcə dəyərləndirmələri aşağı səviyyələrdə işlənib hazır-

lanır və toplanıb birləşmiş dəyərləndirmələr etmək üçün mərkəzi planlaşdırma or-

qanlarına göndərilir. Hüquqi qaydalara və büdcə təcrübələrinə uyğun olaraq,ölkələr 

özlərinin illik müdafiə büdcəsi strukturlarını qura bilərlər. Şəxsi heyət və təşkilatı 

saxlama  xərclərini və həmçinin,elmi tədqiqat və inkişaf xərclərini (R+D)ayırmaq 

ümumi xarakterikdir. 

 

324

Müxtəlif zaman- əsaslı konsepsiyaların tamamlayıcı olması da müdafiə planlaş-

dırmasında adı hadisədir. Uzun müdətli müdafiə konsepsiyaları öz zaman çərçivə-

lərinə görə, detallarına və formalarına görə ağırlıqlı olaraq fərqlənir( 6 ildən 20 ilə-

dək).Orta müddətli planlar, bir qayda olaraq,artıq konkret inkişaf və təhcizat ideya-

larına malikdir. Onların vaxt müddəti üç ildən altı ilə qədər dəyişir və onlar dəqiq-

liklə proqramların sonrakı  mərhələlərini müəyyənləşdirirlər. Qısa müddətli illik 

müdafiə xərcləri(və ya iki-üç illik) uzun və orta müddətli konsepsiyaların adi za-

man çərçivələridir. Demokratik cəmiyyətlərdə, müdafiə  xərclərinin hər bir qəpiyi 

gərgin parlament debatlarında əsaslandırılmaldır( komitələrdə,bir və ya iki palatada 

və ümumi iclaslarda). Parlament və hökümətin təsdiqindən sonra, müdafiə büdcəsi  

gizli saxlanılmır və beləliklə, ən azı nəzəri olaraq, istənilən maraqlı tərəfin büdcəyə 

çıxışı vardır. Büdcədən istifadəyə davamlı olaraq nəzarət edilir, qarşıdakı tapşırıq-

ların dəyişməsi qiymətləndirmələrin dəyişməsinə aparır. Digər tərəfdən, büdcənin 

istifadəsini yoxlamaq üçün,ilin ortasında və sonra illik tam yoxlamaların aparılması 

adi praktikadır. 

Yuxarıda deyildiyi kimi, müdafiə xərcləri dövlət büdcəsinin bölünməz hissəsi-

dir və əsasən vergi ödəyən vətəndaşlardan yığılır. Nəticədə, onun planlaşdırması və 

istifadəsi dövlət qaydaları, şəffaflığın zəruri tələbləri,məhsuldarlıq və xərcləmələr-

də qənaət ilə müəyyən edilir; lakin müdafiə xərcləri alt-sisteminin dövlət büdcə sis-

temi daxilində öz fərqli özəllikləri vardır. Bu fərqli özəlliklər  əsasən tapşırıqların 

təbiətindən doğur. Müdafiə idarəetməsi, ayrılmış fondlar əsasında ölkənin müdafiə-

sini, dövlətin ərazi bütövlüyü və suverenliyini,ölkə iqtisadiyyatının müdafiəsini və 

sonuncu olmayan ittifaq öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini təmin etməlidir. Bu 

kontektdə, müdafiə faktiki olaraq ictimai ehtiyacdır və siyasətçilər onun tələb olu-

nan səviyyəsini müəyyən edir və ordu onun reallaşdırılmasını həyata keçirir. Siya-

sətçilər dövlət tapşırıqları “dənizində” maliyyələrin mümkün ayrılmalarını gözdən 

keçirir və hərbçilər isə ayrılan fondların hesabına təmin edilən təhlükəsizlik və xid-

mətlərin səviyyəsini maksimumlaşdırırlar. 

Başqa fərqli özəlliklər müdafiənin milli təhlükəsizlik cəhətləridir, yəni dövlət 

inzibati sisteminin başlıca prinsipi olan tam şəffaflıq bu halda məhdudlaşdırılmalı-

dır. İctimai təhcizat prosesinin başlıca prinsipi olan müdafiə məmulatlarının təmin 

edilməsi üçün açıq bazar rəqabəti də, istehsalat gücünün təhlükəsizliyinin təmin 

edilməsi şəraitində tamamilə uğurlu ola bilməz.   

İndi kimsə soruşa bilər: bu xidmət üçün,bilavasitə milli müdafiənin kifayət sə-

viyyəyə çatdırılması üçün nə lazımdır? Qaneedici səviyyə haradadır? Milli təhlükə-

sizlik sənədlərinin hazırlanması ordunun işidir,lakin siyasətçilər onu  qəbul edirlər 

və nəhayət parlament qərar verir. Təklif edilən təhlükəsizlik sənədlərinə görə, siya-

sətçilər vətəndaşlara verilən təhlükəsizliyin səviyyəsini müəyyən edirlər. Qəbul 

olunmuş konsepsiyaya maliyyə ayırmaq da onların səlahiyyətindədir. Ordu qəbul 

 

325

olunmuş konsepsiyanı yerinə yetirmək üçün zəruri olan avadanlıq və  vəsaitlərlə 

bağlı özünün tələblərini göndərir.  Əgər tələb oluan ehtiyaclar ayrılan maliyyədən 

çox olarsa, o zaman dövlət adamları daha çox maliyyə ayırmaq və ya konsepsiyanı 

dəyişmək haqqında qərar verməlidirlər. Açığı, Macarıstan Müdafiə Planlaşdırma 

Sisteminin(MPS) iş prinsipi belədir. Ordu siyasi qərar-verənlərə və hökümətin ma-

liyyə bürokratiyasına, müdafiə imkanlarını əldə etmək üçün lazım olan resursların 

miqdarını və onun büdcəyə təsirini göstərməlidir. Zənnimcə, bu baş verdiyi halda 

müdafiə xərclərinin dövlət büdcəsinin digər sahələri  ilə rəgabətdə prioritetinə tə-

minat verilir və həm də məhdud resurslar olduğu büdcə idarəetməsi halında vergi 

ödəyənlərin pullarının xərclənməsinin doğru yoludur . 

Macarıstanda sistemli siyasi və iqtisadi dəyişikliklər,ağır büdcə məhdudiyyətləri al-

tında baş vermişdir. Böyük dəyişikliklərin lap başlanğıcından, hərbi rəhbərlik planlaş-

dırma proselərinin,təhcizatın və məhdud büdcənin istifadəsinin optimallaşdırılmasının 

əhəmiyyətini anlamışdır.  Hərbi rəhbərlik başa düşmüşdür ki, buna nail olmaq üçün ən 

həyati addım müdafiə planlaşdırması sistemini modernləşdirməkdir. 

Artıq 1990-cı illərin əvvəlində,uzun-müddətli proqramın birinci konsepsiyasının  

və hərbi modernizasiyasının orta-müddətli planının hazırlıq dönəmində aydın oldu 

ki, dövlət büdcəsinin bir illik planlaşdırması çərçivəsində hərbi islahatın məqsəd və 

vəzifələrini formalaşdırmaq və tələb olunan resursları və vəsaitləri ayırmaq müm-

kün deyil. Zaman bunun doğruluğunu sübut etdi. 

Macarıstan, 1999-cu ilin Martın 12-də NATO üzvü oldu və üzvlük geniş hüquq-

lar və imtiyazlar ilə və o cümlədən, mühüm öhdəliklərlə nəticələndi. Bu yeni üz-

vlük öhdəliklərinə görə, Macarıstan, NATO standartları ilə tam uyğun olan büdcə 

sistemini tətbiq etdi. Müdafiə xərcləri sahəsində yeni Müdafiə Planlaşdırması Siste-

mi, Macarıstanın NATO standardlarını qarşılamaq baxımından məhsuldar olmuş-

dur və olmaqda davam edir.  

 

Müdafiə Planlaşdırması Sistemı(MPS)   

 

Macarıstan Müdafiə Planlaşdırması Sisteminin yaranması 1994-95 –ci illərə tə-

sadüf edir, o zaman Müdafiə Nazirliyi rəhbərliyi MPS-nın tələbləri sırasında, mü-

dafiənin konkret tələbatlarından  əlavə, qaneedici mülki və parlament nəzarəti və 

yerli sistemin Alyansın planlaşdırma mexanizmlərinə uyğun olması  tələblərini də 

formalaşdırdı. Macarıstanda büdcə sisteminin qurulması asan deyildi, lakin o uğur 

qazandı və onu sınağı 2005-ci il boyunca davam etmışdir. 

 Nəticələr və təcrübələr ancaq qismən bir yerə qoyula bilər; onların toplanması və anali-

zi davam edir; lakin müdafiə büdcəsinin planlaşdırılması müdafiə xərclərinin idarə edilmə-

sinin sadəcə bir tərəfidir. Mən effektiv təhcizat sisteminin yaradılmasını və iqtisadi nəzarə-

tin reallaşdırılmasını da çox əhəmiyyətli sayıram.  Effektiv təhcizat müdrikcəsinə planlaşdı-

 

326

rılmış mənbələrin qənaətlə istifadəsini təmin etdiyi halda, nəzarət proseslərinin lazımi əks 

əlaqəsini təmin edir. Onların rolu planlaşdırma kimi əhəmiyətlidir, çünki mənbələr təhcizat 

sistemi boyunca istifadə olunur, nəzarət sistemi isə əks-əlaqə mexanizmləri vasitəsilə plan-

laşdırmanı və təhcizatı təkmilləşdirmək üçün həyati informasiya verir.  MPS- dən əlavə, bu 

iki elementi də ayrlca sistemlər kimi hesab etmək olar, baxmayaraq ki, onların institutlaş-

ması Macarıstanda baş tutmamışdır. Ən azı indiyə qədər. 

 

Planlaşdımanın Əhəmiyyəti və  

Müasir Müdafiə Planlaşdırmasının Prinsipləri 

 

Tapşırıqlar  yönümlü-xərclərə  həssaslıq:  Büdcə tələbləri təxmin edilən müddə-

tə yox,konkret tapşırıqlara bağlı olmalıdır. Bunu etmək üçün bizə tapşırıqların o 

göstəriciləri lazımdır ki, onlar verilmiş tapşırıqla bağlı xərclərin ayrıca planlaşdır-

masını obyektiv keyfiyyət və  kəmiyyət göstəricilərinə arxalanaraq mümkün edir. 

Bu maliyyə idarəetməsi informasiya sisteminin yaradılmasını və fəaliyyətini tələb 

edir və elə sistem ki, o, ölkə iqtisadiyyatının bütöv spektrində, birləşmiş metodlarla 

verilən tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün xərclərini toplamağa uyğun olur. 

 Bu cür dəyər-hesablayan metodun köməyi ilə,birbaşa xərclərdən başqa, verilən 

tapşırıqla  əlaqədar ümumi xərclərin bölünmüş hissəsini də qiymətləndirmək 

olar(adətən,dolayı  xərclər ölçüsündə). Bunun əksinə olaraq,xərclər, müəyyən za-

man  ərzində yerinə yetirilən ayrıca ödəmə deməkdir və beləliklə  xərclərə  həssas 

olan planlaşdırma və sabitləşdirmə, tapşırıqların əsil dəyərini gizlədir və təhrif edir. 

Tapşırıqlara yənəlmiş Planlaşdırma: 

 

•  Hər bir qərar vermə səviyyəsində xərclərə zəruri həssaslığı təmin edir;  

•  Məsələni kim qoyursa,o büdcə üçün törənəcək nəticələrə də cavabdeh olur; 

•  Növbəti il planlaşdırması üçün tapşırıqların tələblərini dəqiqləşdirməkdən 

ötrü müvafiq tənqid və təkliflər verir; 

•  Tapşırığı yerinə yetirənlərin iqtisadi fəaliyyətini obyektiv olaraq analiz et-

məyə,qiymətləndirməyə və nəzarət etməyə imkan verir; 

•    Tapşırıqlarla bağlı olan büdcədən yaralanan iqtisdi fəaliyyəti şəffaf edir; 

•  Siyasi və mülki nəzarət üçün imkan yardır və həmçinin,siyasi rəhbərliyə 

nisbətən şəffaflığı və hesabatlılığı təmin edir. 

 

Komplekslik: Kompleks müdafiə planlaşdırması davamlı surətdə yenilənən,qa-

nunvericilik tərəfindən qəbul edillən hərbi siyasi tələblər(suveren dövlətin təhlükə-

sizlik maraqlarını  əks etdirən) və konkret müdafiə göstəriciləri  əsasında(hökümət 

tərəfindən geniş müzakirə olunan) qurulmuş sistemdir. Nəticədə, o tarazlı,çevik və 

uzun zaman dövrünə bölünmüş çərçivədən ibarət planlaşdırmadır. 

 

327

Komplekslik bütün inkişaf istiqamətlərinin ahəngliyi ilə  təmin olunur. Tələb 

qoymağın kompleksliyi o zaman təmin olunur ki,verilən qərarlar təhlükəsizlik siya-

sətinin bütün elementlərini nəzərə alsın(xarici,daxili,iqtisadi və sosial). Planlaşdır-

ma prosesinin məntiqi ardıcıllığının başlanğıc nöqtəsi müdafiə tələbatları hesabla-

malarını  hərbi-texniki planlara çevirməkdir. Bunları müəyyən etmək üçün, 

düzəltmələrlə  məşğul olan əks-əlaqə planlaşdırma mexanizmlərini tələb edən 

maddi maliyyə şərtləri daimi olaraq nəzərə alınmalıdır. Bütün səviyyələrdə təsdiq 

olunmalıdır ki, tapşırığın müəyyən edilməsi ancaq lazımi şərtlər yerinə yetirildikdə 

baş verəcəkdir; digər tərəfdən, milli iqtisadi planlaşdırma ilə metodoloji ahənglik 

təmin edilməlidir və həm də, müvafiq qanunverici və hökümət təşkilatları ilə daimi 

danışıqlar vacibdir. 

İrəliyə baxış:Hərbi planlaşdırmalar müxtəlif zaman fasilələrini əhatə etməlidir. 

Müxtəlif-müddətli planlar bir-birinə söykənir və onlar birləşmiş planlar sistemi ilə 

nəticələnir. Silah sistemləri və  hərbi avadanlıq yaradılması, onların xidmətə daxil 

edilməsi və ya xidmətdən çıxarılması, geniş infrastrukturla bağlı yatırımların plan-

laşdırılması  və reallaşdırılması,iqtisadi səfərbərlik tələb edən  şərtlərin müəyyən 

edilməsi uzun müddətli planlar tələb edir (yeddi-on il). Uzun müddətli planlara uy-

ğun olaraq, orta müddətli planlar(üç-beş il):şəxsi heyətin dəyişməsi və ordunun dö-

yüşə girməsi əmri üçün, müəyyən hərbi avadanlığın tədarük edilməsi və tikinti ya-

tırımlarına hazırlıqlar üçün, təlimlərin,orduya əsgər yığılmasının,sosial təhlükəsiz-

lik sistemlərinin formasının dəyişməsi,yeni təlim metodlarının və yeni hərbi ava-

danlığın tətbiqi üçün tələb olunur.Büdcə planlaşdırmasının proqramı davamlı ola-

raq müvafiq xərcləri diqqətə alır. Qısa müddətli proqramlar(bir-iki il) illik büdcə 

planlaşdırması zamanı lazım olur və illik,orta və uzun müddətli tapşırıqların cari 

komponentləri üzərində qurulur. 

Büdcə planlaşdırması proqramı metodu(PPBS vurğulayır ki, tapşırıqlar layihə-

lər əsasında olur), müxtəlif müddətli planların bir -birinə söykəndiyi prinsipə tam  

xidmət edir,çünki o, çoxillik inkişaf tapşırıqlarının təxmin edilən tam və illik təsir-

lərini hesablayır və beləliklə onları müxtəlif müddətli planların tərkibinə salmağa 

imkan verir.Dövlət və  hərbi planlaşdırmanın ahəngləşməsi, dövlət idarəetməsinin 

uzun və orta müddətli planlaşdırma sisteminin fəaliyyəti ilə təmin oluna bilər. 

Çeviklik: Planın reallaşdırılması zamanı, onun son tarixi və  şərtləri elə  dəyişə 

bilər ki, bu planın formasının dəyişməsini tələb edər.  Bir –biri ilə yanaşə planlaş-

dırma müddətlərinə daimi baxış  fırlanma imkanı yaradır. Bu fırlanma planlaşdır-

ması çevik yolla  qısa müddətli tapşırıqları siyahılaşdırmağa və orta və uzun müd-

dətli planları müəyyən edib yerinə yetirməyi təklif edir.  

Şəffaflıq:Hərbi planlaşdırmada müdafiə tələbatlarının necə nəzərə alındığını də-

qiq görmək imkanı hər bir siyasətçinin təbii tələbidir. Hərbi planlaşdırmanın “məh-

sulları” açıq surətdə  təqdim olunmalıdır ki,planlar qəbul edilsin və  dəstəklənsin. 

 

328

Bunu etməyin ən yaxşı  yolu media vasitəsilədir. Qısa olaraq, müdafiə sektoru üzə-

rində demokratik nəzarət,vergi verənlərin,öz pullarının dövlət tərəfindən necə xər-

cləndiyini görməsidir.Bu, planların sintezləşmiş  təqdimatı ilə, açıq və asan dil ilə 

və  hərbi terminlərin və kateqoriyaların izahatı ilə edilə bilər,lakin eyni zamanda  

dövlət və  hərbi sirlərin qaydalarına riayət etməklə edilə bilər. Planların təqdimatı 

onları müqayisəsi və analizi üçün imkan yaradır. 

Hərbi-iqtisadi planlaşdırmanın konseptual tələbləri: Ordunun modernizasiyası 

zamanı, planlaşdırma prinsiplərinin praktiki reallaşdırılmasının istənilən səviyyəsi, 

açıq və  şəffaf hökümətin idaretməsinə uyğun olaraq hesaba alınmalıdır və o da 

planlaşdırmanın tələblərinin uyğun surətdə yerinə yetirilməsi üçün zəruridir. 

Macarıstanın hərbi büdcəsi “iki dairəli”planlaşdırma sisteminə əsaslanır. Birinci 

dairə, planlaşdırmanın maddələr üzrə olduğu mənasındadır,ikinci dairə  təsisat sə-

viyyəsində aparılan planlaşdırmadır. Maliyyə nazirliyi maddələr üzrə olan planlaş-

dırmaya rəhbərlik edir.Orduda təsisatlaşmış büdcə o deməkdir ki,onun təşkilati 

strukturu əsasında, hüquqi bacarığı olan və özünün maliyyə-iqtisadi bölməsi olan 

istənilən hərbi təşkilat təsisatın büdcəsini hazırlayır. 

 

Müdafiə Planlaşdırması Keçmişdə və Bugün 

 

Sosializm dövründə müdafiə planlaşdırmasının problemləri,rejim dəyişməsinin 

müsbət və mənfi təsirləri və indiki çatışmazlıqlar,müdafiə planlaşdırmasının islaha-

tı tələbatını gündəmə gətirmişdir. 

Macarıstanın sosialist dönəmində, hərbi planlaşdırma üçün əsas kriteriya,Sovet 

başçılığı altında olan hərbi alyansda üzvlük idi. Açıq sovet təsirini örtmək üçün 

mövcud olan beynəlxalq təşkilatlar(Varşava Paktı –siayasi-hərbi təşkilat ola-

raq,Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası-iqtisadi məsləhət orqanı olaraq) milli suveren-

likləri qanuni yolla tabe etdirmişdilər. 

Hərbi cəhətdən,Sovet silahlı qüvvələrinin baş ştabı, Sovet İttifaqının təhlükəsiz-

lik siyasi maraqlarına uyğun olaraq,hərbi tələbatlar müəyyən etmişdir və onlar son-

ra birləşmiş silahlı qüvvələrin(onlar Varşava Paktı üzvlərinin ordularına koman-

danlıq edirdi) ştabı tərəfindən üzv ölkələr səviyyəsində bölünmüşdür. Birləşmiş si-

lahlı qüvvələrin  ştabının hər bir üzv ölkəyə olan təklifləri( dəqiq desək tələblə-

ri),Sovet hərbi rəhbərliyinin gizli strateji planlarına uyğun olaraq,ordunun növləri, 

qolları, təşkilatı struktur və hərbi avadanlıq üzrə ifadə olunmuş hərbi quruculuq tə-

ləbatlarını əhatə edirdi. Bu “təkliflər” beş illik dövrü əhatə edirdi. 

Üzv ölkələrin baş ştabları,onları ordunun beş illik planlarına daxil edərək, onları 

sözdə inkişaf etdirib son hala salırdılar. Macarıstanın təcrübəsinə görə, birləşmiş si-

lahlı qüvvələrin ştablarının bu tələbləri həddən artıq idi(əldə olan resursların imka-

nından kənar idi). Tələblərin qəbul edilən elementləri,ordunun beş illik planlarına 

 

329

daxil edilirdi və sonra hakimiyyətdə olan partiyanın rəhbərliyi bu planın hökümət 

və parlament səviyyəsində qəbul edilməsini təmin edirdi. 

Hakimiyyətdə olan  partiyanın əsas prioriteti ordunun komandanlığı idi. Partiya, mün-

təzəm surətdə tapşırıqları,ordu quruculuğunu,təşkilati və şəxsi heyət məsələlərini, ordu-

nun mənəvi durumu və siyasi əhval-ruhiyyəsini analiz edir və onlara təsir etmək üçün 

birbaşa qərarlar verirdi. Planlaşdırma sisteminin əsas problemləri o idi ki, sovet təsiri mil-

li maraqları həyata keçirmək üçün çox az yer qoymuşdur; qüvvədə olan sazişlərə baxma-

yaraq,hərbi texnikanın planlaşdırılmış təcizatının reallaşdırılması qeyri-müəyyənliyi var 

idi; planları real vəziyyətə uyğunlaşdırmaq üçün beş illik planların sərt sistemləri lazımı 

düzəltmələri etməyi çətinləşdirirdi; müəyyən edilmiş və gücləndirilmiş quruculuq tapşı-

rıqlarının yerinə yetirilməsi fəaliyyət şəraitini pisləşdirirdi. 

Nəticədə, bu sistem,milli maraqlara zərər vursa da, çevikliyi olmasa da  və yeni-

liyin qaşısını alsa da, daimi idi və beş illik hərbi planlaşdırmanın xüsusiyyətlərini 

öyrənməyə imkan verirdi. 

Rejim dəyişəndən sonra, daha hesabatlı idarəçiliyə keçid,sosialist ittifaq sistemi-

nin dağılması, siaysi,iqtisadi və hərbi məhdudiyyətləri aradan qaldırdı və müstəqil 

milli müdafiə planlaşdırmasının yaranmasına  əsas verdi və lazımlı etdi. Rüşeym 

prosesi,digər tərəfdən, qismən də ənənənin,təcrübə və bacarığın olmamasına görə, 

hərbi –siyasi və islahat planlarının gec hazırlanmasına görə; 1990-cı illərin əvvəlin-

də iqtisadi fəaliyyətin aşağı düşməsinə görə, demokratik siyasətə uyğunlaşmada 

qeyri-müəyyənlik və müdafiə planlaşdırmasının yeni konsepsiyalarının olmaması-

na görə;istənilən növ planlaşdırma fəaliyyətinin keçmiş planlı iqtisadiyyata dönüşü 

kimi qarşılanmasına görə və Macarıstanın xarici təcrübəni öyrənmək müraciətləri-

nin gecikməsinə görə, yavaş yavaş gedirdi və qeyri-müəyyənliklə dolu idi. 

Qeyri-müəyyən,çox zaman dəyişən bazar iqtisadiyyatı, müdafiə planlaşdırması 

prosesini daha da problemləşdirdi və keçid illəri,qarşıdakı illərin planlaşdırılmasına 

aparan dövlət planlaşdırma sisteminin qurulmasına gətirmədi. Pul və maliiyə sahə-

sindəki rəhbərlik, yetişmiş,orta və uzun müddətli(üç,beş və yeddi illik)konsepsiya-

ların,proqram və planların olmaması üzündən, operativ(illik) planlarla işlədi və bu 

həm də, siyasi rəhbərliyin öhdəliyini və məsuliyyətini də əks etdirirdi. Milli iqtisadi 

planlaşdırma sisteminin olmaması, müdafiə planlaşdırmasının rasional sisteminin 

qurulmasını əngəlləyir. 

Büdcə mənbələri real miqyasda davamlı olaraq azaldı və siyasi məqsədlərə uy-

ğun olaraq sialhlı qüvvələrin ixtisarına gətirdi. Digər tərəfdən,ordunun ixtisarına 

yönəlmiş addımlar davamlı hərbi islahatlara görə yox,büdcə məhdudiyyətlərinə gö-

rə edilirdi. Hərbi fəaliyyətləri müəyyən edə bilən təhlükəsizlik siyasi analizləri əsa-

sında siyasi qərar yox idi; bundan başqa onun həyata keçirilməsi üçün nə iqtisa-

di,nə də maliyyə planlaşdırması var idi. Müdafiə planlaşdırması sisteminin yaradıl-

ması bu vəziyyətdən çıxış yolu idi( və yoludur). 

 

330