1 Willem F. van Eekelen
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Amerika Birləş- miş Ştatları Prezidentli Prezident O
X: Ölkədə hərbi xidmət məcburidir. O: Ölkədə hərbi xidmət məcburi deyil.
Mənbə: DCAF/NATO PA tədqiqatı 2002 2-ci Cədvəl,secilmiş nümunə dövlətlərin ümumi xüsusiyyətlərini göstərir. Buraya altı prezidentli sistem olan demokratik ölkələr( Fransa, Almaniya, Polşa,Rumıniya və ABŞ) və alti parlamentli demokratik ölkələr(Kanada, Çex Respublikası,Macarıstan, Makedoniya,Niderlandiya və Türkiyə) daxildir. Üç parlamentli monarxiya analiz edil- mişdir (Danimarka, İspaniya və İsveç). Amma,Danimarka və İsveçdə monarx rəmzi rol oynayir. O səbəbdən, ordunun baş komandanı kimi konstitusyon monarx yox,parla- ment müəyyən edilir. İsveçrə plebisitli parlament sistemi kimi təsvir edilir, o baxımdan ki, parlament nəzarəti geniş şəkildə referendum vasitəsilə təmin edilir.
111
Siyasi sistemə gəldikdə isə, müqayisə nəticəsində aydınlaşır ki,prezident sistemli demokratik ölkələrdə silahlı qüvvələrin komandanı prezidentdir,parlamentli sistemlər- də isə komandanlıq daha çox kabinet üzvləri ilə sıxlaşmışdır( məsələn, baş nazir və müdafiə naziri), və ya Şərqi Avropa ölkələrində olduğu kimi- “yeni” demokratik parla- mentli ölkələrdə, ali baş komandan və dövlətin başçısı vəzifəsini prezident tutur, məsə- lən, Çex Respublikasında, Macarıstanda və Makedoniyda olduğu kimi. Prezidentə məxsus hakimiyyətə baxmayaraq,müdafiə siyasətinə gəldikdə,prezident sistemləri mütləq olaraq zəif parlamentli olmurlar.Hakimiyyətin bölünməsi sisteminə gö- rə, Amerika Konqresi prezidentlə üz-üzə güclü mövqeyə malikdir.Müxaılifət, nümayən- dələr palatasında və ya senatda çoxluq təşkil edərsə bu belə olur, o zaman onlar köklü də- rəcədə prezidentin siyasətinə mane ola bilirlər. Əlavə olaraq, Fransa prezidenti müdafiə və təhlükəsizlik məsələlərində ənənəvi olaraq geniş səlahiyyətlərə malikdir, amma, o, o zaman güclüdür ki, onun partiyası hakimiyyətdədir. Hakimiyyətdə olmasa, parlament prezidentin səlahiyyətlərini məhdudlaşdıra bilər. Son 26 ildə azlıq höküməti olmasına rəğmən İsveçdə parlament daha güclu mövqeye malikdir. Azlıq hökümətləri, təbiətinə görə, parlamentdə qanunvericilərin hökmranlığında olduğundan,icra orqanının parlamen- tdə hökmranlıq etməsi gözlənilən deyil 96 . Prezidentlik sistemlərində dövlət başçısının mövqeyini möhkəmləndirən başqa bir özəllik prezidentin Ali Baş Komandan olması- dır.Bu Fransada, Amerika Birləşmiş Ştatlarında və Polşada belədir. Xüsusilə,başqa ölkə- lərin əksinə olaraq İsveçrədə dinc dövrdə Ali Baş Komandan yoxdur 97 . İsveçrə hərbi baş komandanı geniş şəkildə çağırışçı səfərbərliyi olduğu zaman parlament tərəfindən seçilir. Müharibə dövründə,bu seçilmiş generala daha geniş səlahiyyətlər verilir 98 . Lakin, İsveçrə Konstitusiyasının 16-cı maddəsi hər hansı mərkəzi hakimiyyətə nizamlı( peşəkar) ordu ( federal səviyyədə) saxlamağı qadağan edir, eyni zamanda kantonlara icazə verir (300 nə- fərə qədər polis işləri üçün). Konstitusiyanın 19- cu maddəsi federal ordunun “kantonla- rın hərbi qüvvələrindən təşkil olunduğunu” şərtləndirir. Ona görə də, hər bir kantonun na- ziri və müdafiə nazirliyi vardır 99 . Əlavə olaraq, İsveçrədə referendum icra və qanunveri- ci orqanların rollarına təsir edir və onları məhdudlaşdırır 100
.
96 A. Lijphart, Patterns of Democracy: Government Forms and Performance in 36 Countries, Yale University Press, 1999, p. 136. 97 Əlavə olaraq, İsveçrədə dövlət başçısı və ya baş nazir yoxdur, lakin hər il dəyişən rəmzi prezidenti vardır. 98 K. Haltiner, Civil-Military Relations: Separation or Concordance? The Case of Switzerland, paper presented at the conference on ‘Redefining Society-Military Relations from Vancouver to Vladivostok’, University of Birmingham, UK, 1999, pp. 4-5. 99 K. Haltiner. op. cit. p. 4. 100 Referendum qırıcı təyyarələrin alınması ilə F/A 18 (1993), isveçrənin nüvə silahı ilə silahlanmasına qarşı, ordunun ləğv edilməsi ilə(1993), sülhməramlıların silah daşımasına icazə verilməsi ilə (2001) və s. ilə bağlı olmuşdur. 112
Parlamentin Müdafiə Komitələri Bütün seçilmiş 17 ölkənin müdafiə məsələləri ilə ixtisaslaşmış parlament komi- təsi var və öz fəaliyyətlərini büdcələri hesabına və parlament əməkdaşlarının dəstə- yi ilə aparırıar(3-cü Cədvəl-də göstərilir). Parlamentin işini ən güclü şəkildə parla- ment komitələri təşkil edirlər. Bu cür komitələr onlar üçün 101
maraq kəsb edən sor- ğuları həyata keçirməyə və məsələlərə ətraflı baxmağa imkan verir, bu imkanları böyük tutuma malik parlamentin strukturu həyata keçirmək iqtidarında deyil.
16 5 3 O Həftədə bir dəfə
- Çex Respublikası 19 10 4 X Ayda iki dəfə
17 3 O Ayda bir və ya iki dəfə 33,333
72 32 11 O Həftədə bir dəfə
130,00 0
38 - 8 O Həftədə bir dəfə
15 10 2 X Ayda üç dəfə 4,000
Makedoniya 9 0 1 O Ayda bir və ya iki dəfə -
30 15 5 O Həftədə bir dəfə
Təqri- bən:
25,000 Polşa 18 5 3 O Ayda üç dəfə -
40 12 4 O Ayda bir və ya iki dəfə -
22 5 6 O Həftədə iki dəfə 0
17 8 5 X
Həftədə iki dəfə
101 W. van Eekelen, ‘Democratic Control of Armed Forces: The National and International Parliamentary Dimension’, in Born, et al, 2003, p. 72, see note 1 113
İsveçrə 25 8
2 O Ayda bir və ya iki dəfədən az
- Türkiyə 25 1
0 3 O
Ayda bir və iki dəfə 130.00 0
Krallıq 11 2
7 O Həftədə bir dəfədən çox -
25 1 7
Həftədə bir dəfədən çox 5.800,0 0
X: Hə O: Yox
- Ya yoxdur ya da əlçatan deyil. Mənbə: DCAF/NATO PA tədqiqatı 2002
Komitələr arasındakı fərqlər vasitələrin səviyyəsindən(informasiya və tədqi- qat imkanları nəzərdə tutulur) və onların aldıqları ekspert dəstəyindən asılı- dır
102 . Seçilmiş bu ölkələrin Müdafiə Komitələrini analiz edərək görürük ki, or- ta kvadratik xəta ilə orta hesabla hər komitənin 25 civarında üzvləri vardır. O,Makedoniya (9 üzv) və Birləşmiş Krallıq kimi nisbətən az üzvləri olan komi- tələrdən başlayaraq İspaniya( 40 üzv) və Fransa(72 üzv) kimi böyük komitələrə qədər uzanır. Komitələrə kömək edən işçilərə gəlincə, o Makedoniyada parla- menti müdafiə komitəsində 1 nəfər olduğu halda, Amerika Birləşmiş Ştatları- nınSenatının Silahlı Qüvvələr üzrə Komitəsində 50 nəfər ştatlı işçi çalışır. Ştatlı işçilər adətən komitənin görüşlərini hazırlayır və təşkil edir, hökümət və müda- fiə rəsmiləri ilə əlaqədə olur, informasiya toplayır və hökümət informasiyalarını izah edir. Ona görə də,onlar komitənin işləri üçün həyatı rol oynayır və belə qə- bul etmək olar ki, çox işçi olarsa daha çox da kömək olar və bu baxımdan mü- dafiə işlərinə də daha təsirli nəzarət olar. Eyni cür əlaqənin olduğunu müdafiə komitəsinin büdcəsi ilə, təsirli nəzarət arasında da fərz etmək olar. Büdcə bö- yük olduqca, parlament sorğuları aparmaq, dinləmələr keçirmək üçün və həm daha çox işçi və həm də kənar ekspert işə cəlb etmək imkanları yaranır. ABŞ Senatı ən geniş maliyyə resurslarına malikdir( 2002- ci ildə 5,5 milyon Euro), Macarıstan parlamentinin müdafiə komitəsinin isə sadəcə 4000 Euro büdcəsi vardır. Təəccüblüdür ki, Fransa Parlament Müdafiə Komitəsinin çox geniş bir ordunu izləməsinə baxmayaraq ,Fransa parlamentinin müdafiə komitəsinin büd- cəsi İsveç parlamentinin müdafiə komitəsinin büdcəsindən azdır. Buna baxma-
102 W. van Eekelen, ‘Democratic Control of Armed Forces: The National and International Parliamentary Dimension’, in Born et al, 2003, p. 72, see note 1. 114
yaraq, bütün öyrənilən parlamentlərdən alınan nəticə göstərir ki, ABŞ Senatı- nın Silahlı Qüvvələr üzrə komitəsi, işçilərinin sayına və büdcəsinə görə ən yax- şı resursu olan komitədır 103
. Komitə görüşlərinin tezliyi də fərqlidir. Onların çoxu ayda bir və ya iki dəfə gö- rüşür, lakin Birləşmiş Krallıqda, ABŞ-da, İsveçdə, Kanadada, Rumıniyada, Fransa- da, Almaniyada və Niderlandda komitələr daha tez tez görüşür. Isveçrə Müdafiə Komitəsi ən az görüşən komitədir və ayda bir görüş az halda olur. Sorğu keçirilən zaman, çoxlu ölkələrdə komitənin sədri höküməti idarə edən partiyanın nümayən- dəsi olub( Çex Respublikası, ABŞ,İsveç və Macarıstandan başqa). Parlament komi- tələri üzvlərinin analizi göstərir ki, parlament müdafiə komitəsinin üzvlərinin ikinci dəfə seçilməsi iıə bağlı sualı 14 ölkə cavablandırarkən məlum olmuşdur ki, Make- doniya yeganə ölkədir ki, orada heç kim ikinci dəfə seçilməmişdir.Orta hesabla, komitə üzvlərinin 38.91 faizi, qanuni üzvü olduğu dövrdən sonra, yenidən seçil- mişdir. Yenidən seçilmiş üzvlərin faizi Cədvəl 4 –də aşağıda göstərilmişdir. Cədvəl4: Parlamentin Müdafiə Komitəsinə Yenidən Seçilən Üzvlərin faizi Ölkə Parlamentin Müdafiə Komitəsinə Yenidən Seçilən Üzvlərin faizi Kanada 31.25 Çex Respublikası 52.63 Danimarka 52.94
Fransa 44.44
Almaniya -
66.66
0
50
27.78
Rumıniya 22.73
İspaniya 30
İsveç 47.06
İsveçrə 32
Türkiyə 40
Birləşmiş Krallıq 18.18
ABŞ 68
103
ABŞ-a gədikdə göstərilən məlumat bazası ABŞ Senatının Silahlı Qüvvələr üzrə komitəsinin 800 nəfər işçisi olan Konqresin Tədqiqat Xidmətindən istifadəsini və həmçinin,Konqresin kitabxanasının işçilərini və resurslarını nəzərə almır.
115
Parlament Nəzarətinin Ümumi Səlahiyyətləri Müdafiə sahəsinə nəzarət etmək üçün parlamentin “ümumi səlahiyyətləri”-nin növləşdirilməsinə daxildir: müdafiə məsələləri üzrə qanunvericilik səlahiyyətləri təşəbbüsü; hərbi və digər mülki xidmətçilərin komitə görüşlərinə çağırılması və ifa- də verməsi və müdafiə məsələləri üzrə dinləmələr kecirməsi. Parlamentin bu “ümu- mi səlahiyyətləri” yuxarıda analiz edilən çoxlu ölkələrdə aydın görünür. Cədvəl 5: Parlamentin Ümumi Səlahiyyətləri Müdafi ə m əs ə- lə lə ri üz rə qanun- verici lik t əşə bbüsü Müdafi ə Naziri- n ə sual verm ək H ərbi v ə di gə r mül k i qul luqçular ı komit ə iclas ına ça- ğı rmaq v ə ifad ə verm ək Müdafi ə nazir- liyin d ən v ə ordu- dan s ən ədl əri əld ə etm ək Müdafi ə m əs ə- lə lə ri üzr ə din lə - m əl ər v ə sor ğular keçir m ək Kanada X X X
X X
publikası X X X
X X
X X X X
Fransa X X X
X X
X X X X
Makedoni- ya X X X
X O
X X X X
Polşa X X O
X O
X X X X
İspaniya X X X
X X
X X X X
İsveçrə X X X
X X
X O X X
Birləşmiş Krallıq O X X
X X
X X X X
ABŞ X X X
X X
X: Hə O: Yox
- Ya yoxdur ya da əlçatan deyil.
Mənbə: DCAF/NATO PA tədqiqatı 2002 116
Bütün sorğu üçün seçilmiş ölkələrdə(Birləşmiş Krallıqdan başqa), parlamentin yeni qanunverici təşəbbüslə çıxış etmək səlahiyyəti vardır. Eyni zamanda, müdafiə məsələləri üzrə qanunvericilik aktları parlament tərəfindən düzəliş edilə bilər və yenidən yazıla bilər. Müdafiə qanunvericiliyini hazırlamaq və təşəbbüsündə ol- maq,ölkənin müdafiə siyasətini müəyyənləşdirmək üçün parlamentin ixtiyarında olan ən böyük səlahiyyətlərdən biridir. Yeni qanunvericiliyin qəbul edilməsi və ya mövcud qanunvericiliyə düzəliş edilməsi tələblərinə harada və nə vaxt təsir etmək- lə parlament üzvləri müəyyən dərəcədə müdafiə siyasətinin istiqamətinə nəzarət etmək gücündə olurlar. Türkiyəni istisna etməklə, bütün parlamentlər müdafiə na- zirinə sual verə bilərlər. Eynilə, ordu nümayəndələrinin və mülki məmurların parla- ment komitəsi/plenar iclaslarına çağırılması və ifadələr alınması bütün seçilmiş dövlətlərdə(Polşadan başqa) qanunvericilik orqanına aid səlahiyyətidir. Bütün bu tədqiqat aparılan ölkələrdə, istisnasız olaraq parlamentin müdafiə nazirliyindən və ya ordudan sənədlər əldə etməyə səlahiyyəti vardır. Bu mühüm səlahiyyət,hökümət və ordunun qərar və fəaliyyətlərinə şəffaflıq və cavabdehlik yaradılmasına gətirir. Bu ölkələrin çoxunda, parlamentin müdafiə məsələləri üzrə sorğu vermək və bu məsələlər üzrə dinləmələr təşkil etmək səlahiyyətləri vardır. Bu səlahiyyətləri ol- mayan üç ölkədən(Makedoniya,Polşa və Türkiyə), ikisi( Türkiyə və Polşa) başqa dövlətlərin öz parlamentlərinə verdikləri ümumi səlahiyyətləri rədd edirlər, bilava- sitə Polşada hərbi və ya mülki qulluqçunun komitə iclasına çağırılması və ifadə alınması və Türkiyədə müdafiə nazirinə sual verilməsi səlahiyyətləri qəbul edilmir.
Parlament nəzarətinin mərkəzində pul kisəsinin gücü durur. Çoxlu sayda ölkələr büdcə təkliflərinin qiymətləndirilməsi və qəbul edilməsi üçün sistemli yanaşmalar hazırlamış və ya hazirlamaqdadır. Məsələn, Planlaşdırma, Proqramlaşdırma, Büd- cələmə və İcra Sistemi (PPBES). Müasir hökümət müdafiə büdcələmə sistemləri- nin başlıca xarakteristikalarına aşağıdakılar daxildir 104 :
• Qanunçuluq: bütün xərclər və fəaliyyətlər qanunla ahəngli olmalıdır: • Düzəliş və maliyyə ayırması səlahiyyəti: parlamentin müdafiə büd- cəsinə düzəliş etmək və müdafiə büdcəsi ayirmaq hüququ var; • Şəffaf müdafiə büdcələməsi; şəffaf qərar vermək üçün, parlamentin bütün zəruri sənədlərə çıxışı olmalıdır. Son hərbi büdcə təkcə parlament müda- fiə komitəsinə yox, bütöv parlamentə və geniş ictimaiyyətə məlum olmalıdır; • Konkretlik: Hər bir büdcə detalının sayı və detalların açıqlanması, hökümət xərcləri haqqında aydın icmalla nəticələnməlidir. Parlament büd- cəyə üç səviyyədə, müdafiə proqramları, layihələr və maddə-maddə səviy-
104 Born et al, 2003, pp. 131-132, bax note 1. 117
yəsində nəzarət etmək imkanında olmalıdır. Müdafiə proqramları layihələ- rə bölünür və onların da təbii olaraq başa çatma günü olur və bu vaxt ərzin- də layihələr verilmiş büdcə daxilində resursları səfərbər edir və o da sonra konkret maddə-maddə səviyyəsində qruplaşdırılır. Cədvəl 6: Müdafiə Məsələlərinin Büdcə Nəzarəti Müdafi ə büdc əsi fon- dlar ına dü zə li ş et m ək v ə maliyy ə ay ır m aq hüququ var Bütün mü dafi ə büdc ə- si s ən ədl əri n ə ç ıx ış ı var Müdafi ə büdc əsin ə proqramlarla n əzar ət et- m ək Müdafi ə büdc əsin ə la- yih əl ərl ə n əzar ət et m ək Müdafi ə büdc əsin ə ma dd ə-mad d ə n əza rə t Kanada X X O O O Çex Res- publikası X X - - - Danimarka X X X X X Fransa X X X X X Macarıstan X X - - - Makedoniya X O - X - Niderland X X X X - Polşa X X x X X Rumıniya X X - - X İspaniya - X X X X İsveç X X X X O İsveçrə X X X X O Türkiyə X X X X X Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|