1 Willem F. van Eekelen

Ordunun Dəyişən Rolları 

 

Yuqoslaviyanın dağılmasının təsiri altında və etnik və dini münaqişənin qal-

xması ilə ordunun rolu dəyişdi və uyğun olaraq ordunun hökümətlə münasibətləri 

də dəyişdi. Bu yeni fenomen həm yeni, həm də yaşlı demokratik ölkələrə təsir et-

mişdir. Soyuq Müharibə ərzində, ordu öz ölkəsinin və ittifaqda olduğu müttəfiq öl-

kələrin  ərazi bütövlüyü və    müstəqilliyini qorumaq funksiyasını daşıyırdı. Döyüş 

başladığı zaman hərbi əməliyyatlar mülki hakimiyyətin çüzi müdaxiləsi ilə aparıl-

malıydı. Daha çox hücum əməliyyatlarının başladılması və ya nüvə silahından isti-

fadə kimi  “yanğına qarşı partlayış” döyüş qaydası formalaşdırılmışdır. Bütün bun-

lar, ordunun xaricdə sülhün və sabitliyin bərpası kimi yeni missiya alması ilə dəyiş-

di. Soyuq Müharibə bitməzdən öncə onlar sülhməramlı əməliyyatlara qoşulmuşdu-

lar, lakin bu missiyalar ancaq tərəflərin razılığı ilə və onlar atəşkəs imzaladıqda və 

ona riayət etdikləri şərtlərdə aparılırdı.  

1989- cu ildən sonra, sülhü təmin etmə, mülki-hərbi münasibətlərə  dərin təsir 

edən  yeni bir məsələyə çevrildi.   Birincisi,hərbi peşə təhlükəli bir işə çevrildi. So-

yuq Müharbə zamanı, Qərb və Şərq arasındakı birbaşa qarşıdurma zamanı, heç bir 

güllə də atılmadı və nüfuz üzərində mübarizə üçüncü dünyada aparılırdı.  İkincisi, 

legitimliyin yeni məsələləri qaldırıldı. Müdaxilə necə əsaslandırıla bilər? O siyasət-

çilər üçün bir problem idi. Orduya gəlincə, onlar, ənənəvi peşəkar qabiliyyətlərin-

dən doğan təcrübələrini çox funksiyalı təcrübələrə genişləndirməli idi. Onlar yerli 

hakimiyyətlərlə danışıqlar aparmalı,etnik qruplar arasında vasitəçilik etməli, yeni-

dən qurulma işlərində kömək etməli və münaqişədən sonrakı birləşmə dövründə sa-

bitlik yaratmaq üçün insanların ürəklərini qazanmalıdırlar. Qustav Danikerin sözlə-

ri ilə desək,yeni ordu,döyüşçü olmaqdan insanları normal həyata qaytaran “gözətçi 

əsgər”-ə dəyişməlidir. 

Fərdi əsgər üçün,sülhə dəstək əməliyyatları başqa cəhətlərə görə ölkə müdafiəsin-

dən fərqlidir. Bu əməliyyatlar, bir qayda olaraq zorakılıq spektrumunun  aşağı hissəsinə 

məxsusdur, lakin üsyançı qüvvələrin, terrorçuların və ya vətəndaşların etirazı ilə şiddət-

lənə bilər. Buna baxmayaraq, həmişə minimum güc işlədilməsinə və cəmiyyətin nor-

mal işinə imkan verən şərtlərin bərpa edilməsinə  diqqət yetiriləcəkdir. Bu əsgərin şəxsi 

bacarıqlarına da  təsir edəcək, təkcə qeyri-hərbi təcrübələrinə deyil, həm də onun peşə-

kar davranışına təsir edəcəkdir. O daha kiçik birliklərdə, bəzən izolə edilmiş yerlərdə, 

çox vaxt da çoxmillətli birliklərdə çalışır. Nəticədə, onun komandirləri ilə əlaqədə ol-

duğu bütün müasir rabitə vasitələrinə baxmayaraq onun fəaliyyət sərbəstliyi artır və 

onun fərdi imkanları başlıca mövqe qazanır. 

Peşəkar  əsgərin rolunun artması müəyyən mənada çağırışın ləğv edilməsinin   

yaratdığı mənfi təsiri heç olmasa onu (artan surətdə qadınları da) cəmiyyətə möh-

kəm bağlamaqla kompensasiya edir. Sosioloji baxımdan,çağırış müxtəlif səviyyəli 

 

135

və müxtəlif bölgələrdən gələn oğlanları bir yerə yığmaqla, onlara müəyyən intizam 

öyrətməklə və onların fiziki sağlamlığına töhvə verməklə müsbət rol oynayırdı. Pe-

şəkar  əsgərlərin toplanması  əsil kişi tiplərinin və  cəmiyyətin kəsimi boyunca fər-

dlərin kənarda qalması riski yaradır. Sülhə dəstək təlimləri bu cür çatışmamazlıqla-

rın düzəldilməsi üçün müsbət təsir edəcək. 

Yuqoslav müharibəsinin təcrübəsi çox bədbəxtliklər gətirdi. Təkcə, əvvəllər bir 

yerdə yan- yana yaşamağı bacarmış insanların hamısına qarşı törədilən barbarlığa 

görə yox, həm də şiddətin genişlənməsinin qarşısini almaq üçün lazımı tədbirlərin 

görülməməsinə görə. Ordu,zəruri vasitələr olmadan aydın olmayan mandatları al-

mışdı.  Əvvəlcə, onlar sülhü saxlamaq üçün göndərilmişdilər, lakin məlum idi ki, 

onlar olmayan sülhü necə saxlayacaqlar. Əksinə, tərəflərdən bir qismi sülh  istəmir-

di, öz ərazilərini genişləndirmək istəyirdi. Sonra “təhlükəsiz yerlər” yaradıldı  və 

sübut olundu ki, onlar heç də  təhlükəsiz deyil,çünki onları qorumaq imkanları və 

onlardan istifadə etmək iradəsi yox idi. Təəccüblü deyil ki, mülki-hərbi münasibət-

lər bir qrup qeyri-hökümət təşkilatlarının humanitar fəaliyyəti ilə koordinasiyanın 

ciddi surətdə olmaması üzündən əzab çəkdi. 

Sabahın nəcib insanları üçün Danikerlə birgə biz aşağıdakı problemi qoyuruq: 

özünü müdafiə və həyati milli maraqların qorunmasından başqa –biz hazırıqmı ko-

ordinasiyalı addımlarla və  əldə olan bütün mümkün vasitələrdən və lazım olarsa, 

həmçinin, hərbi vasitələrdən istifadə etməklə 21 –ci əsrdə təcavüz və açıq zorakılı-

ğın yersiz olduğunu təmin edək? Biz belə öhdəliyi götürə bilərikmi ki,bu cür zora-

kılığı törədən nə daxildə, nə də beynəlxalq səviyyədə başarılı ola bilməz və bu iş-

dən özünü zərərsiz qurtara bilməz?.  Biz lazımı qurbanları verməyə və dinc yollarla 

sülhü bərpa etmək mümkün olmadıqda müdaxilə etməyə məcbur olan qüvvələrimiz 

arasında baş verəcək qaçılmaz itkiləri qəbul etməyə hazırıqmı? 

Lakin, xalq bütün bunlara razılıq verərsə, o zaman o xalq, ortaya çıxacaq bu iki-

li funksiyanın, yəni, milli özünü- müdafiə və beynəlxalq sülhyaratma əməliyyatla-

rının,həm intellektual, həm də maddi tərəfini 

122

 nəzərdə tutan bütün zəruri məsu-

liyyətlərlə,onların silahlı qüvvələri tərəfindən yerinə yetirə bilməsini təmin etmək 

iqtidarında olmalıdır.Təsirli olması üçün, hərbi qulluqçular və mülkilər silahlı qüv-

vələrdən istifadənin tamamilə yeni konsepsiyaları ilə razılığa gəlməlidirlər: 

 

1.  Silahlı qüvvələr müharibənin qarşısını almaq, müdaxilə etmək və 

ölkəni müdafiə etmək funksiyalarını daşımaıdırlar; onların çəkindirici və 

döyüş funksiyaları ikinici dərəcəli olacaqdır. 

2.  Hərbi qələbə daha çox taktiki məqsədə çevrilir.Strateji məqsəd isə 

                                                            

122

 Gustav Däniker, ‘The Guardian Soldier: On the Nature and Use of Future Armed Forces’, UNIDIR 

Research Paper, No. 36, 1995, p. 89. 

 

136

keçmiş rəqibi də içərisinə alan yeni, daha geniş və dayanıqlı sülh nizamlan-

ması üçün münbit mühitin yaradılmasıdır. 

3.  Gələcək hərbi doktrinaların son məqsədi nə “tam məhv etmə”, nə 

də  “əldən salma” olmalıdır; məqsəd “düşmənin müqavimətini qırmaq”, 

“cəzalandırmaq”, “düşmənin döyüş ruhunu sarsıtmaq”,”neytrallaşdırmaq” 

və ya müqavimət göstərən qüvvələri “tərksilah etmək” və zaman keçdikcə  

“barışmaqdır”. 

4.  Hər bir döyüş planı ona görə də ölçülü olmalı, təkcə öz tərəfində 

deyil, həm də rəqib tərəfdə itkilərin az olması üçün səy göstərilməlidir. 

5.  Gələcək hərbi düşüncə və addımlar bir daha sadəcə hərbi kateqori-

yalar üzərində  məhdudlaşmamalıdır. Hətta detalları ilə,münaqişə sonrası 

yenidən- qurmanın əsas məqsədləri nəzərə alınmalıdır. 

6.  Çeviklik və çoxfunksiyalılıq hərbi güc və döyüş yerdəyişgənliyi 

kimi əhəmiyyətlidir. 

7.  21- ci əsrdə,  əsgərlərin missiyası qorumaq,kömək etmək və xilas 

etmək olacaqdır. Onun görəcəyi işin istiqaməti məqsəd yönümlü olacaq  və 

sülhü saxlamaq və bərpa etmək üçün effektiv töhvədən asılı olacaq və hə-

yatın təhlükəsizliyini təmin etmək məsələsindən ibarət olacaqdır. Bu məsə-

lələr hərbçiləri və mülkiləri  daha da yaxınlaşdırır və intensiv əməkdaşlığı 

zəruri edir. 

 

Mülki Dairələrin Rolu 

 

Potensial fikir ayrılığı sahəsi, Müdafiə Nazirliyi daxilində (MN) mülkilərin rolu 

ilə bağlıdır. Qərbin çox sayda demokratik ölkələrində mövcud olan standard özəllik 

Müdafiə Nazirinin mülki şəxs olmasıdır. Bunun bir çox səbəbləri vardır: mülki şəx-

sin, kabinetin kollegial strukturunda daha geniş siyasi məsələləri və nüfuzları nəzə-

rə almaqda daha da bilgili olması faktı; və resurslar üzərində rəqabətdə mülki şəx-

sin MN-nin payı üçün daha yaxşı mübarizə aparmaq imkanında olması. 

Bu o demək deyildir ki, hərbçilər Müdafiə Naziri olmaq üçün bu keyfiyyətlərə ma-

lik ola biməzlər. Lakin, Qərb təcrübəsi göstərmişdir ki, həmin vəzifənin tələb etdiyi bü-

tün məsələləri həlll etmək üçün mülki şəxsin olması daha uyğundur. Əgər hərbçi öz 

formasını dəyişirsə və mülki kostyum geyinirsə, o zaman o Baş Qərargah Rəisi ilə mə-

suliyyətlərin bölünməsi üzrə asan olmayan münasibətlərə girməli olacaq. Bir çox yeni 

demokratik ölkələrdə bu cür metod yumşaq keçid üçün istifadə olundu, amma ümumi-

likdə tezliklə mülki rəhbərliyə keçirildi. Orada nazirlə  hərbi rəhbərlik arasında yaxşı 

münasibətlərin qurulması uzun vaxt aldı. Hamısı üçün yox, bir çoxu üçün belə oldu.  

Qərb ölkələrindəki müdafiə nazirliklərində hərbi zabitlərlə bərabər, geniş sayda mülki 

qulluqçular da nazirliyin işinin təşkil  olunması  və idarə olunmasında iştirak edirlər. 

 

137

Mülkilərdən istifadə edilməsinin dəqiq üstünlükləri vardır, cünki peşəkar hərbçilərin 

həmişə məşğul olmadığı idarəçilik,idarəetmə və maliyyə məsələlərində mülkilər daha 

da təcrübəlidir. Digər tərəfdən, çoxlu mülki şəxslər siyasi strategiyalar qurmaq üzərin-

də də işləyir və bu zaman onlar hərbi sahələrə də daxil olurlar, çünki belə olmasa, sər-

hədlər dəqiq müəyyənləşməsə, təhriflər baş verər. 

Çoxlu sayda Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri, Qərblilərin israrına cavab verə-

rək çox tez müddətdə özlərinin Müdafiə Nazirliklərində “mülkilər” yaratdılar. La-

kin onların çoxu keçmiş hərbçilər idi. Bu müəyyən mənada post-Kommunist ölkə-

lərində mülki təcrübənin çatışmazlığından və həmçinin, hərbi məsələlərdə hərbçilə-

rin başlıca rolu oynaması kimi keçmişdən qalan inancdan irəli gəlirdi. Mülkilərin 

və formada olan şəxsi heyətin rolları daha geniş sual meydana gətirir: hərbi xidmət 

həyatı, ancaq istisnasız olaraq hərbi yanaşma tərbiyə edir və hərbi zabitin iş meto-

duna daimi təsir edir və nəticədə onun gələcəkdə iş imkanlarını daraldır. Əlbəttə, 

çox şey fərddən asılı olur.Lakin, geniş cavab odur ki,həm hərbçilərin,həm də mül-

kilərin xüsusi təcrübələrini maksimumlaşdırmaq  əhəmiyyətlidir, peşəkar və ya 

əməkli olsun, lazımdır ki, onlar bir -birini tamamlasın və gücləndirsin. 

Bu hal həlledici məsələyə gətirir-mülki və hərbi tərəflər arasındakı səlahiyyətlər 

və məsuliyyətləri necə bölməli-bu məsələ demokratik hakimiyyətin bütün cəhətlə-

rinə sirayət edir. Hansı sahələr ciddi olaraq sadəcə hərbi sayılır, yəni hansı sahələr-

də orduya siyasi müdaxilə olmadan maneəsiz olaraq öz işini görməyə izn verilməli-

dir? Sağlam düşüncənin dediyi də bunlardır: doktrina və taktika hazırlamaq, silahlı 

qüvvələrin təhsili və təlimi hərbi mütəxəssislərə həvalə edilməlidir. Eynilə, aydın-

dır ki, münaqişə vəziyyətində əməliyyatlar hərbi peşəkar qiymətləndirmələr hesabı-

na aparılmalıdır.Digər tərəfdən,təcrübə göstərir ki, az sayda hərbi sahə var ki, orada 

siyasi müdaxilə və nəzarət olmasın. Bu ancaq hər bir hökümət dəyişikliyi olduqca 

yüksək vəzifəli mülki qulluqçuların dəyişməsini də nəzərdə tutan siyasi sistemli öl-

kələrdə azala bilər. İdeal halda, işini bilən mülki xidmət siyasi dəyişikliklərə bağlı 

olmalı deyil və istənilən hökümətə sadiq xidmət etməlidir. 

 

Qeyri-Hərbi Təhlükəsizlik Xidmətləri 

 

Dəniz, quru və hava qüvvələri davamlı olaraq döyüş əməliyyatlarına qoşulmur-

lar və qoşulduqları zaman öz vətəndaşlarının gündəlik nəzarətindən çox kənarda, 

xarici ölkələrdə olurlar. Polis qüvvələri və kəşfiyyat xidmətləri,əksinə olaraq, özlə-

rinin əməliyyat işlərini hər zaman bir yerdən başqa yerə keçərək daha çox ölkənin 

içində, ölkənin öz xalqı ilə təmasda edirlər

123

.  Bu hal onların gündəlik əməliyyatla-

                                                            

123

 David Greenwood and Sander Huisman (eds.), Transparency and Accountability of Police Forces, 

Security Services and Intelligence Agencies, Sofia: Procon, 2004, p.12. 

 

138

rının şəffaflığına bir sıra məhdudiyyətlər gətirir,lakin əksinə, onları diqqət mərkəzi-

nə çevirir və onların effektivliyi və dürüstlüyü əhali tərəfindən dəyərləndirilir. 

1990- ci illərin sonunda polisə xalqın inamı bütün dövrlərdə olduğundan ən aşa-

ğı səviyyədə idi. Polisin xalqı qorumağa gücü çatmırdı və sui-istifadə və korrupsiya 

halları baş verirdi. Bu hal qanuna və ictimai rəyə daha böyük cavabdehlik və güc 

strukturlarına isə onların ictimaiyyətin təhlükəsizliyini təmin etdiklərini,öz işlərini 

məhsuldar gördüklərini və vətəndaşlara yanaşmalarının nəzakətli olduğunu nüma-

yiş etdirmələri tələblərinə gətirdi. Əsasən də,xarici təzyiqin nəticəsində polis təşki-

latları öz işləri və effektivliyi haqqında daha çox informasiya və statistika təmin 

edirdilər. Eyni zamanda, polisdən yurisdiksiyalar vasitəsilə yeni yaradılmış vətən-

daş araşdırma komissiyalarl ilə birlikdə müəyyən səviyyəli intizamı birgə təmin et-

mək cavabdehliyi tələb olundu.  Həqiqətdə isə, polisin vətəndaşlarla necə düzgün 

rəftar etdiyini polisin özü müəyyən edən polis monopoliyası əldən alındı. Effektiv 

polis xidməti xalqın inamından asılıdır. Bu müstəqil nəzarət strukturlarına şəffaflıq 

və hesabatlılıq tələb edir. Fövqaladə vacib cinayətgarlıq sahəsində aparılan mübari-

zədə təhqiqatın siyasi təsirdən və peşəkar yararsızlıqdan sərbəst şəkildə  aparılma-

sını təmin etmək çox zəruridir. Digər tərəfdən, nəzarətedici strukturların resursları-

nın bol olması və yaxşı avadanlıqla və bacarıqlı və bilikli işçilərlə təmin olunması 

çox vacibdir. Lakin, nəzarətedici strukturların polis praktikasına təsiri o zaman hə-

qiqi mənada effektiv olacaq ki,onlar daxili intizam və özü tənzimləyən proseslərin 

dəstəyini qazanıb ona uyğun işləsinlər. 

Kəşfiyyat xidmətlərinin hesabatlılıq və şəffaflığının hüquq mühavizə orqanları 

üçün olan ölçülərdən fərqli mənaları və məqsədləri vardır. Nəzəri olaraq, kəşfiyyat 

sadəcə siyasətçiləri dəstəkləmək üçün mövcuddur. Kəşfiyyat prosesi siyasətçilərin 

tələbi ilə qurulmuşdur. Çünki, kəşfiyyat xidmətləri ictimaiyyətdən, qanunvericilər-

dən geniş surətdə və az miqyasda icra strukturundan qapalı dünyada fəaliyyət gös-

tərir. Bu mühit,asanlıqla gizli və özünə xidmət edən dünyaya çevrilə bilər və orada 

kəşfiyyat alətləri özü-özlüyündə  sona çatır.  Bu hal daimi müstəqil nəzarət və sə-

mərəli hesabatlılıq zərurətini icra və qanunvericilik hakimiyyətlərinin paylaşan mə-

suliyyəti kimi gücləndirir. 9/11 hadisələri beynəlxalq terrorizmi gündəmin bir nöm-

rəli məsələsinə çevirdi və çoxlu sahələrdə qarşılıqlı  əlaqənin inkişaf etdirilməsini 

gücləndirdi. 

 

•  Artan idarələr-arası  əməkdaşlıq və koordinasiya ( ABŞ-dakı  əsas 

impuls Daxuli Təhlükəsizlik Nazirliyinin yaradılmasına gətirdi). 

•  Çirkli pullara qarşı mübarizə aparan təsisatların səlahiyyətlərinin 

artırılması( Al-Qaida kimi təşkilatların ixtiyarında olan maliyyə resursları-

nın hədəf götürülməsi qərarı ilə irəli getmişdir). 

•  Həmişə təhlükəsizlik sektoru sayılmayan təsisatların hüquq mü-

 

139

havizə funksyalarını öz üzərinə götürməsi(gömrük və immiqrasiya xid-

mətləri). 

•  Hüquq mühavizə və kəşfiyyat orqanlarının müşahidə qabiliyyətlə-

rinin genişləndirilməsi,xüsusilə telekommunikasiya xətləri üzərində. 

•  Trans-nasional  əməkdaşlığın gücləndirilməsi, o cümlədən, təkcə 

informasiya paylaşması yox və həmçinin, öz ərazilərindən kənarda əməliy-

yatlar (məsələn, başqa ölkələrdəki terror şübhəlilərinin MKİ agentləri tərə-

findən apardıqları sorğulamalar). 

 

Avropa Birliyində Polis Əməkdaşlığı 

 

Avropalıların üstünlük verdiyi əməkdaşlıq halqası Europoldur. Təşkilatın ixti-

yarında daha çox resurslar var və Avropanın hüquq-mühavizə  orqanlarının( bir 

çox kəşfiyyat) genişlənmiş əməkdaşlığını əhatə etmək üçün İnterpoldan daha yaxşı 

avadanlıqla təmin olunmuşdur. AB-nin “üçüncü sütunu”-nun hissəsi kimi, Europol-

un əsas işi transnasional mütəşəkkil cinayət və beynəlxalq terrorizmin qarşısını al-

maq və mübarizə aparmaq məqsədləri üçün polis əməkdaşlığından ibarətdir. 1995- 

ci ildə qəbul olunan Europol konvensiyasının ( 1999- cu ildə qüvvəyə mindi) aşağı-

dakı funksiyaları sadalanır: milli kriminal təhqiqatlarını və təhlükəsizlik orqanlarını 

dəstəkləmək; məlumat bazaları yaratmaq; informasiyanın mərkəzləşmiş analizi və 

qiymətləndirilməsi; milli önləyici proqramların  müqayisəsi və analizi; təkmilləş-

miş  təlim,tədqiqat, məhkəmə  işləri və kriminal uçot şöbələri ilə bağlı  tədbirlər. 

Konvensiyanın mətni Europol-a hər hansı bir hüquq mühavizə tapşırıqları yerinə 

yetirməyə icraedici səlahiyyətlər vermir. 

Lakin son illərdə,AB üzv ölkələri Europol-un hüquqi, maliyyə və texniki resur-

slarını və onun səlahiyyətlərini artırmağa çalışırlar. 2001 –ci ildə onun büdcəsi fak-

tiki olaraq 50 faiz artırıldı. Bundan az əhəmiyyətli olmayan hadisə, təşkilata əmə-

liyyat səlahiyyətləri vermək üçün Europol Konvensiyası yenidən yazıldı. Bu ikitə-

rəfli və çoxtərəfli informasiya mübadiləsi üzrə  ən geniş hesablama palatasıdır və 

mərkəzi AB kəşfiyyat məlumat bazasına ev sahibliyi edir. O,sadəcə koordinaasiya 

edən struktur olmaqdan çıxır və birgə sorğularda iştirak edərək, hətta üzv ölkələrdə 

cinayət axtarışı təşəbbüslərinə kömək edəcək.Toparlasaq, AB üzvləri ölkələri Euro-

pol-u getdikcə gücə çevirirlər və ümumi iş üçün güclü stimul və mütəşəkkil cinayət 

və terrorizmlə bağlı hesabat prosedurları təmin edirlər. Hüquq mühavizə orqanları-

nın və kəşfiyyatın “Avropalaşması” ilə bağlı digər son dəyişiklik AB üzv ölkələri-

nin arasında  birgə həbs orderinin təsis edilməsi, terrorizmin vahid tərifi və terrorist 

təşkilatlarının vahid siyahısının hazırlanmasıdır. Həmçinin, planlar var ki, Avropa 

hökümətlərinin, məlumat bazalarında saxlanılan  şəxsi elektronik informasiyalara 

çıxış əldə etmək imkanında olsun. 

 

140

Lakin,Europol üzərində hələ ki, çox az siyasi nəzarət  vardır və onun işinə müs-

təqil baxış isə yox dərəcəsindədir. Avropa Parlamenti qərar vermə prosesinin kə-

narlarında durur. Avropa Birliyinin Şurası belə təkliflə çıxış edib ki, gələcəkdə Eu-

ropol Konvensiyasına ediləcək bütün düzəlişlər üzv ölkə parlamentlərinin ratifika-

siyasından keçməməlidir və ancaq Nazirlər Kabinetinin yekdil razılığı ilə  qəbul 

edilməlidir. Belə olduğu halda, Europol-a zəruri çeviklik verilə bilər, lakin yenə də 

beynəlxalq polis fəaliyyətləri kimi incə  məsələlər üzərində demokratik nəzarət 

problemi həll edilmir. 

Avropa Konstitusiyası cinayət işlərində hüquqi əməkdaşlığı  ən azı konseptual 

baxımdan bir addım irəli kimi qəbul etmişdir. Praktikada isə qeyri –rəsmi ikitərəfli 

əlaqələri çoxtərəfli informasiya mərkəzindən üstün tutan polis orqanları üçün bu 

çətin məsələ olaraq qalır və onlar həbs, cinayət axtarışı  və  dəlillər baxımından 

müxtəlif ölkələrin ənənələrini misal gətirirlər. Buna baxmayaraq,sərhədlər boyu ci-

nayətlərin artması beynəlxalq  şəbəkələrə qarşı addımlar atmaq üçün sürətli infor-

masiya sistemlərini və birgə addımları zəruri edir. Bu zərurət aydın olduqca, o da 

ölkənin təhlükəsizlik sektorunda islahatlara getməsinə aparacaqdır. Bu sadəcə mül-

ki-hərbi münasibətlər məsələsi deyil, həm də prokurorluğu, gömrük işçilərini və 

sərhəd nəzarətçilərini polisdən və ordudan ayiran divarın yıxılmasına gətirəcəkdir. 

Əslində, terrorizmin və mütəşəkkil cinayətin yeni təhlükələri,daha sıx əməkdaşlıq 

və daha geniş şəffaflığın xeyrinə təsir edəcəkdir. 

AB hüquqi əməkdaşlığının əsas prinsipləri hökmlərin və hüquqi qərarların qar-

şılıqlı tanınması və həmçinin spesifik sahələrdə “ ölkələrarası miqyaslı xüsusi ağır 

cinayətlərlə”  bağlı qanunların və təlimatların bir-birinə yaxınlaşdırılmasıdır. Kon-

stitusiyanın III-172 Maddəsi onları aşağıdakı kimi siyahılaşdırır: terrorçuluq, insan 

alveri və qadınların və uşaqların cinsi istismarı, qanunsuz narkotik qaçaqmalçılığı, 

qanunsuz silah daşınması,çirkli pulların dövriyyəsi,korrupsiya, ödəmə vasitələrinin 

saxtalaşdırılması,kompyuter cinayəti və mütəşəkkil cinayət. Qeyd etmək lazımdır 

ki, mütəşəkkil cinayətə jarqonla isnad edilmir və ağır cinayətin daha da üstün təri-

findən istifadə olunur. 

Europoldan sonra, AB-i  ağır cinayətlərlə bağlı milli cinayət axtarış və proku-

rorluq orqanları arasında koordinasiya və əməkdaşlığı gücləndirmək üçün iki və ya 

üç Üzv Ölkəni əhatə edən Eurojust təsis etdi. Avropa qanunları Eurojust-ın struktu-

ru,əməliyyatları,fəaliyyət sahəsi və tapşırıqlarını müəyyən etməlidir. AB Konstitu-

siyasının III-174 Maddəsinə görə bu tapşırıqlar aşağıdakılardır: 

 

•  Birliyin maliyyə maraqlarına zərbə vuran pozuntularla bağlı cina-

yət axtarışı  təşəbbüsü,həmçinin qanuni milli orqanlar tərəfindən aparılan 

cinayət işinin təşəbbüsündə olmaq; 

•  Punkt (a)-ya isnad edilən cinayət təhqiqatı və cinayət işinin koordi-

nasiyası; 

 

141

•  Yurisdiksiya ilə bağlı münaqişələri həll etməklə və Avropa Hüquqi 

Şəbəkəsi (European Judicial Network) ilə yaxın əməkdaşlıq etməklə, hüqu-

qi əməkdaşlığın gücləndirilməsi. 

 

Avropa Birliyi qanunları, həmçinin Avropa Parlamentinin və üzv ölkələrin par-

lamentlərinin Eurojust-ın fəaliyyətlərini qiymətləndirilməsinə  cəlb olunmaq üçün 

tədbirlər müəyyən etməlidir.   

AB Konstitusiyası, Eurojust  yanında Avropa İctimai Prokurorluq Offisi təsis 

edilməsi üçün imkan verir. Bunu etmək üçün, AB-nin Şurası Avropa Parlamentinin 

razılığını aldıqdan sonra yekdilliklə hərəkərt etməlidir. Yeni ofis AB Konstitusiya-

sını hazırlayan Konvensiya tərəfindən gərgin müzakirə olunmuşdur. Xüsusilə  də 

anqlo-sakson ölkələri özlərinin ümumi hüquq sistemi və  məhkəmə qaydaları ilə 

çox həvəssiz idilər. Onların narahatçılığı görünür əsassızdır,digər tərəfdən,çünki 

çox ehtimalla prokuror iş açdığı ölkənin cinayət prosessual məcəlləsinə hörmətlə 

yanaşacaq. Yeni III-175 Maddəsi onun səlahiyyətlərini ”Birliyin maliyyə maraqla-

rına təsir edən cinayətlərə qarşı mübarizə” ilə  məhdudlaşdırır, lakin ölkələrarası 

miqyasda baş verən ağır cinayətlər də daxil olmaqla, səlahiyyətlərinin sonralar bö-

yüdülməsi ehtimalını açıq qoyur. Bu artıq offisin məsuliyyətinin müəyyən edilmə-

sində gözlənilirdi: 

“Bir üzv ölkədən artıq ölkəyə ağır cinayət törədənlərə və onlarla əlbir olanlara 

qarşı və Birliyin maliyyə maraqlarına qarşı pozuntular olduqda AB qanununda mü-

əyyən edildiyi və Paraqraf 1-də  nəzərdə tutulduğu kimi,lazım gədikdə Europol-la 

əlaqədə olaraq təhqiqat aparmalı,cinayət işi qaldırmalı və hökm çıxarmalı. Bu cür 

pozuntularla  əlaqədar üzv ölkələrin səlahiyyətli məhkəmələrində prokurorun fun-

ksiyaları işə salınmalıdır”. 

Polis  əməkdaşlığına gəldikdə isə, AB Konstitusiyası 1990- cı ildə razılaşdırıl-

mış  məhdudiyyətlərdən kənara çıxmamışdır. Europol-un missiyası üzv ölkələrin 

polis orqanlarının fəaliyyətlərini gücləndirməyə  dəstək kimi qalmışdır. III-177 

Maddə-nin hamısı III-178 ilə birlikdə Əlavədə verilir, burada bir üzv ölkənin polis 

orqanlarının digər üzv ölkənin ərazisində iş görməsinin şərtləri göstərilir. 

Birliyin maliyyə maraqlarına qanunsuz  fəaliyyətlərin təsiri ilə əlaqədar, Konsti-

tusiya üzv ölkələrini və Birliyin digər təsisatlarını effektiv və ekvivalent qaydada 

dələduzluqdan qorumaq və ona qarşı mübarizə aparmaq baxışı ilə   ümumi maddə-

lərdən ibarət həyata keçirilə biləcək tədbirlər nəzərdə tutur.(Maddə III-321). Avro-

pa Komissiyası, Avropa Parlamentindən aldığı güclü dəstək ilə 1999- cu ildə Dələ-

duzluq ilə Mübarizə üçün Avropa Bürosu (OLAF)təsis etmişdir. Növbəti ildə Ko-

missiya dələduzluğa qarşı ümumi strateji yanaşma haqqında qətnamə qəbul etmiş-

 

142

dir

124

. O dörd problem müəyyən etmişdir: önləyici tədbirlər, aşkar etmə,nəzarət və 

cəzanı gücəndirən hüquqi çərçivə; administrativ və maliyyə  təqibi, üzv ölkələrlə 

yeni  əməliyyat  əməkdaşlığı; dələduzluğun qarşınını almaq və mübarizə aparmaq 

üçün təsisatlar-arası yanaşma. OLAF-ın statusu tezliklə artmış və o, AB ölkələri və 

namizəd ölkələrin təsisatları daxilində baş verən korrupsiya hallarına xüsusi diqqət 

yetirmişdir. Avropa Komissiyası Avropa Prokuroru üçün də təşəbbüs göstərmişdir 

və yekunda  bu  təşəbbüs də Konstitusiyada yer almışdır. 

Şübhəsiz, inkişaf olmuşdur, lakin Avropa zonasının azadlıq,təhlükəsizlik, və 

ədalət  sahəsində son forması hələ də qeyri-müəyyəndir. Fransa və Böyük Britaniya 

Avropa birliyinin polis əməkdalığı ilə bağlı bu prinsipinə müqavimət göstərir və 

Europolu təşviq etmir. Şenqen və Europol-un məlumat bazalarını birləşdirmək və 

OLAF və Eurojust-la daha yaxın əməkdaşlıq faydalı olardı. İndiyə kimi,  polis rəis-

lərinin xüsusi qrupları özləri üçün işləyir və AB Ədalət və Daxili işlər  Şurası ilə 

çox az münasibətı var. Bu Şura ilə güclü əlaqələrin olması mərkəzləşmiş polis sis-

teminə malik olan ölkələr üçün bir sıra problemlər yaradır, lakin mərkəzləşməmiş 

polis sistemləri olmayan ölkələr üçün çətin olur. Gündəmdə olan məsələyə uyğun 

olaraq üzv ölkələr arasındakı bölünmə xətləri də fərqli hərəkət edir. 

Bizim bu tədqiqatın kontekstində, Europol ilə, sülhməramlı qüvvələrin polis 

qüvvələri arasındakı münasibətlərə əlavə diggət ayrılmasına ehtiyac vardır. Krimi-

nal informasiyaları toplamaqla,sülhməramlı əməliyyatlar və münaqişə sonrası yeni-

dənqurma uzlaşdırıla bilərmi sualı ortaya çıxır. Bosniyada polis və hərbçilər arasın-

dakı əməkdaşlıq idealdan uzaq idi,lakin bu vəziyyət dəyişə bilər,çünki hər iki əmə-

liyyat indi AB tərəfindən aparılır. ABŞ-ın İraqda üzləşdiyi çətinliklər yenə də birgə 

mülki-polis-hərbi koordinasiya istiqamətinə yönəlir.