1 Willem F. van Eekelen

Mülki Hakimiyyətlərə Hərbi Dəstək 

 

ABŞ-da hərbi dəstəyə federal hərbi qüvvələr, MN-i kadrlı mülki və müqavilə əsaslı 

heyəti və gecikmədən cavab üçün MN-nin idarə və əsas aktivləri; mülki hüquq müha-

vizə orqanlarına hərbi dəstək; mülki narahatlıqlar üçün hərbi kömək; ölkədaxili anti-

terror əməliyyatları;həssas dəstək əməliyyatları;narkotikə qarşı əməliyyat dəstəyi; ter-

ror nəticələrini idarəetməyə; və mülki hakimiyyətə hərbi dəstək daxildir

74

, bunların ha-

mısı Mülki Hakimiyyətlərə Hərbi Kömək(MHHK) kateqoriyasının içərisində gedir və 

həmişə  dəstəkverici formada olur

75

. MN-nin hüquq mühavizə orqanlarına hərbi kö-

məklə əlaqədar roluna və mülki etriazlar dalğası zamanı mülki hakimiyyətə edə biləcə-

yi köməyə,ancaq fövqaladə hallarda, ABŞ qüvvələrinin oynaya biləcəyi rolu məhdud-

laşdıran hüquqi və administrativ maneələr kontekstində baxıla bilər. 

Avropanın mülki hakimiyyətlərə hərbi dəstəklə müşaiyət olunan missiyalarda təcrü-

bəsi daha da zəngindir, o mənada ki, əməliyyatların radiusu genişdir və məhdudiyyətlər 

önəm daşımır. Avropa ölkələrinin çoxu öz əməliyyatlarını eyni cür tərzdə kateqoriya-

laşdırmırlar və onların doktrinaları da ümumiyyətlə gəti deyil

76

. Çox ölkələr, o cümlə-

                                                            

74

 Mülki Fəlakətlər olanda kömək,mülki agentliklərlə hərbi əməkdaşlıq və başqa səlahiyyətlər 

altında cavab tədbirləri: neft və başqa təhlükəli materiallar axması zamanı,radioloji hallar və ya 

hadisələr olduqda,təcili su tələbləri,selin qarşısını almaq,meşə yanğını halları,kütləvi immiq-

rasiya olduqda və nəqliyyat dəstəyi lazım olduqda. 

75

 Department of Defense Directives 3025.1; 3025.12; and 3025.15. 

76

 İstisnalar da vardır,məsələn Böyük Britaniyada oxşar sayda kateqoriyalar mövcuddur: (1) mülki 

hakimiyyətə hərbi yardım (2) başqa hökümət idarələrinə hərbi yardım, və (3) mülki cəmiyyətə hərbi 

yardım. Bu kateqoriyalar təbii ABŞ-da olan hallarla birbaşa paralellik təşkil etmir. 

 

95

dən, Fransa və İtaliya öz ordusuna mülki hakimiyyətə kömək üçün konkret səlahiyyət-

lər verir,lakin konkret missiya zonalarında yaxşı işlənib hazırlanmış yanaşma ilə təmin 

edə bilmir. Çoxlu sayda ölkələrdə silahlı qüvvələrdən daxili siyasətdə istifadəyə həmişə 

son addım kimi baxmırlar; daha çox onların tədbiqinə işin gedişi kimi baxırlar. Silahlı 

qüvvələrin bir qisminin məsuliyyətləri onları fəlakət olduğu zaman mülki hakimiyyətə 

birbaşa yardıma sövq edir. Bunların çoxu Avropa dövlətlərinin daha çox mərkəzləşmiş 

təbiətindən doğur. Hətta federal strukturu olan Avropa ölkələrində, ABŞ-daki Milli 

Qvardiyanın strukturunda gördüyümüz qüvvələrdən yoxdur. Lakin, bir şey məlumdur 

ki, silahlı qüvvələrdən mülki hakimiyyətə kömək o qədər tələb olunub ki, artıq onların 

dəstəyi fakt kimi qəbul edilir. 

Digər fərq odur ki, Avropada,mülki hakimiyyəti dəstəkləmək üçün silahlı qüv-

vələrə verilən əmrin səlahiyyəti daha çox aydındır. Amerikada aktiv xidmətdə olan 

qüvvələrin və Milli Qvardiya kontingentinin ölkə daxilində istifadəsi üçün prezi-

dent sərəncamı tələb olunur, Avropa ölkələrində isə tələblər daha sadədir və səla-

hiyyətlərin verilməsi ilə tənzimlənir. Bu cür tapşırıqlara cəlb olunan çoxlu sayda si-

lahlı qüvvələr prezidentin və ya baş nazirin icazəsi ilə yox,müdafiə nazirinin əmri 

ilə olur. Həmçinin,Avropada, Amerikadakı Posse Comitatus Act kimi  hüquqi ma-

neələr yoxdur. Ölkə qanunlarında hərbi qüvvələrin daxildə istifadəsi ilə bağlı, ya 

heç isnad edilmir, ya da qanuna onların istifadəsi üçün ümumiləşmiş ilkin şərtlər 

salınır. Sadəcə Almaniya, hərbi qüvvələrin daxildə istifadəsi üçün daha çox rəsmi 

yasaqlar qoymuşdur. Hətta orada hərbi hava qüvvələrnə, terrorçular tərəfindən isti-

fadə olunan təyyarəyə qarşı müdafiə tədbirləri görməsinə icazə verilir. 

Fəlakət zonasına yardım və xüsusi  tədbirlərə dəstək də hərbi missiyanın adi tər-

kib hissəsi kimi sayılır. Beləliklə Avropada, beynəlxalq tədbirləri, o cümlədən, id-

man və  mədəni tədbirləri, geniş  sərgilər və yarmarkaları qoruyan hərbi birlikləri  

görmək adi haldır. Mülki hüquq mühavizə orqanlarına dəstək daha çox şablon xa-

rakter daşıyır,çünki Avropa silahlı qüvvələrinin bu cür fəaliyyətə qoşulması üçün 

daha böyük sərbəstlik vardır. Silahlı qüvvələrin daimi olaraq həyata keçirdiyi bir 

xüsusi sahə  əhəmiyyətli xidmətlərin artırılmasıdır: dağıntılar zamanı  əhəmiyyətli 

sayılan xidmətlərin təmini, məsələn,təbii fəlakətlər zamanı,terror hücumları zamanı 

və işçilərin tətili zamanı. Nümunə kimi əmək mübahisələri zamanı yanğın söndü-

rənlər xidməti və kütləvi nəqliyyat xidmətlərini göstərmək olar, bu hallar müntə-

zəm olaraq Fransada baş vermişdir. Hərbi qüvvələr tamamlamaq və ya hətta,mülki 

xidmətlərin yerini tutmaq üçün bu həyatı sahələrdə hərəkətə keçirlər. 

Silahlı qüvvələrin tez-tez istifadə olunduğu digər yer mülki sərhəd təhlükəsizliyi 

qüvvələridir. Tam bacarıqlı sərhəd gözətçi qüvvələrinin olmadığı ölkələrdə, məsə-

lən Avstriyada, ordu sərhəd təhlükəsizliyi işlərinin  əsas hissəsini həyata keçirir.  

İsveçrədə  sərhəd gözətçi korpusu müntəzəm surətdə  hərbi təhlükəsizlik heyəti və 

yoxlama vasitələri ilə möhkəmləndirilir. Bu hərbi resursların tükənməsinə aparsa 

 

96

da, silahlı qüvvələrin bu cür istifadəsinin populyar olduğu sübut olundu və proble-

min həllində iqtisadi cəhətdən effekli olduğu göründü. Qarma-qarışıqlıq dövründə 

hərbçilərdən istifadə bütövlükdə sual doğurmur. 2002- ci ildə silahlı qüvvələrin 

Almaniyada və Avstriyada selə qarşı gördüyü cavab tədbirləri kimi, Çoxlu Avropa 

ölkələri hətta hərbinin bu cür işlərdə həlledici rol oynayacağını gözləyirlər. Avro-

panın bir fərqi ondadır ki, Avropada aktiv xidmətdə olan qüvvələr bu işlərə qoşu-

lur, Amerikada isə  Milli Qvardiya və ehtiyat qüvvələri cəlb olunurlar. Mülki qarı-

şıqlığa cavab verərkən Avropanın cavabı fərqlidir, ondan dolayı ki, Avropa geniş-

miqyaslı qarışıqlıqlarla az rastlaşmışdır. Mülki qarışıqlıqların çox halları o ölçüdə 

olmuşdur ki,onlar milli və yarı-hərbiləşmiş polis qüvvələrinin idarə etməsi imka-

nında olmuşdur. 

 

Daxili Təhlükəsizlik Missiyaları üçün Qüvvələr 

 

Federal struktur və  mərkəzləşməmiş hüquq mühavizə agentlikləri ilə  fərqlənən 

ABŞ-dan fərqli olaraq,Avopa hökümətlərinin ixtiyarında daxili təhlükəsizlik tapşırıqla-

rını yerinə yetirmək üçün daha çox variantlar vardır. Hərbi qüvvələrdən əlavə, daxili 

təhlükəsiziliyə cavabdeh olan fərqli növ polis qüvvələri vardır. Avropa ölkələri uzun 

müddət özlərinin aktiv xidmətdə və ehtiyatda olan qüvvələrindən daxili təhlükəsizlik 

üçün istifadə etmişlər. Çoxlu sayda Avropa ölkələri hələ də geniş sayda hərbi qruplaş-

maları öz ərazilərində saxlayırlar. Amerika ilə müqayisədə, Avropa ölkələri  əhalinin 

sayına görə daha sıxlıqlı silahlı qüvvələr saxlayırlar. Nəzərə alsaq ki,hələ  də bir çox 

Avropa ölkələri transformasiya mərhələsində ciddi səylər göstərməlidir, bu baxımdan 

kifayət qədər hərbi qüvvələrin hələ də qalması bunu etməyə imkan verir. Bunların ço-

xu, məsələn, yüngül piyada qüvvələri bu tapşırıqlar üçün daha uyğun gəlir; başqaları, 

məsələn zirehli birliklər bir çox missiyalara açıq-aydın az uyğun gəlir, amma, ehtiyac 

olduqda onlardan da bir qayda olaraq istifadə olunur. 

Çox hallarda, Avropa ölkələri  ölkə müdafiəsi və mülki dəstək missiylarını yeri-

nə yetirmək üçün aktiv-xidmətdə olan strukturlarına arxalanırlar. Mühüm  moder-

nizasiya və transformasiya səylərini gözləyən bu qüvvələr əlçatan kimi görünür; əl-

bəttə, bir çox hallarda,bu rollara əl atılanda,bu qədər gücun saxlanması da onunla 

əsaslandırılır. Avropa ölkələrinin çoxu,xarici təhlükənin olmadığına isnad edərək 

özlərinin ehtiyat qüvvələrinin geniş hissəsini tərxis etdiklərinə görə, daimi olaraq, 

bu missiyaların az hissəsi ehtiyat qüvvələrə tapşırılır. Nəticədə, dəhşətli terror hadi-

səsi olduğu zaman qüvvələrin sayının artırılması imkanı olmur. Soyuq Müharibə 

başa çatandan sonra Almaniya ölkə müdafiəsi briqadalarını  tərxis etmişdir. Onlar 

başqa digər ehtiyat və yaraqlı təşkilatlar kimi,ölkə daxili təhlükəsizlik missiyaların-

da, xüsusilə də, ölkə müdafiəsi tapşırıqları üçün və fövqaladə hallarda hərbi dəstək 

kimi əsas qüvvələr ola bilərdi. 

 

97

Amerkadan özəl bir fərq ondadır ki, Avropa ölkələrinin çoxu geniş miqyasda 

daxili təhlükəsizlik funkisiyaları yerinə yetirə bilən polis qüvvələrinə malikdir. Bir 

çox ölkələrdə terrorçuluğa qarçı mübarizə sahəsində tapşırıqları yerinə yetirməkdə 

böyük təcrübəsi olan yarı-silahlı,məsələn,infrastruktur qorunması və xüsusi tədbir-

lərin təhlükəsizliyi, həmçinin ölkə-daxili anti terror əməliyyatlara əsas məsuliyyət 

daşıyan polis qüvvələri vardır. 

Belçika özünün Rijkswacht Gendarmerie qüvvələrini 2001 ci ildə buraxsa da və 

Avstriya son zamanlar Bundesgendarmerie-nı polis qüvvələri ilə birləşdirsə  də, 

Fransanın  Gendarmerie Nationale, İtaliyanın  Cariabinieri, İspaniyanın  Guardia 

Civil, Hollandiyanın  Koninklijke Marechaussee, Portuqaliyanın Guarda Nacional 

Republicana, Türkiyənin Jandarma və Rumıniyanın  Jandarmeria –sı  çox mənada 

daxili təhlükəsizlik missiyaları üçün  faktiki olaraq ideal sayılan,yüksək dərəcədə 

mobil,yaxşı silahlanmış, hüquq mühavizədə və ictimai rollarda yaxşı təcrübəli güc 

modellərini təmsil edir. Bu qüvvələr, həmçinin,çoxsaylıdır. Bir çox hallarda, xüsu-

sən də , Fransada, İtaliyada, Portuqaliyada onlar aktiv xidmətdə olan hərbi qüvvə-

lərlə rəqiblik edirlər. Çox hallarda bu yarı-hərbi qüvvələr nominal olaraq müdafiə 

nazirlıiyinin hissəsi olsa da,əsasən kənd yerlərində ümumi hüquq mühavizə və ci-

nayət axtarışı funksiyalarını yerinə yetirmək üçün daxili işlər və  ədliyyə nazirliyi 

ilə gündəlik təmasda olurlar. Ona görə də,onlar yerli təhlükəsizlik vəziyyəti haqda 

çox yaxşı  xəbərdar olurlar və tez –tez dəyisiklikləri aşkar edə bilirlər və  həmçi-

nin,daxili təhlükəsizlik missiyalarında çox faydalı olan kəşfiyyat məlumatları əldə 

edirlər. 

Yarı-hərbi polis funksiyalarından başqa, daxili təhlükəsizlik tapşırıqlarını yerinə 

yetirən  müxtəlif növ polis qüvvələri də vardır. Amerkadan fərqli olaraq,Avropa öl-

kələrinin çoxunun bələdiyyə və yerli polis qüvvələrindən başqa mərkəzi polis qüv-

vələri da vardır. Çox zaman, bu polis qüvvələri daxili anti-terror əməliyyatlarına 

məsul olan kiçik,yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış birliklərdən ibarətdir.Lakin, bir çox 

ölkələrdə,daxili təhlükəısizlik funksiyaları da daxil olan tapşırıqları yerinə yetirmə-

li olan bir sıra polis qüvvələri də vardır. Bu xüsusi polis qüvvələrinin nümayəndə-

ləri aşağıdakılardır: Fransa-nın Compagnies Républicaines de Sécurité  və Groupe-

ment Spéciale d’Intervention de la Gendarmerie Nationale (GSIGN)-in nəzarəti al-

tındada olan xüsusiləşmiş birliklər,  İtaliyanın  Guardia di Finanza, Almaniyanın  

Bundespolizei – son vaxtlara kimi  Bundesgrenzschutz və İspaniya MilliPpolisinin  

Grupo Especial de Operaciones . Fransanın  Compagnies Républicaines de Sécu-

rité  Milli Polis Qüvvələrinin əsas ehtiyat funksiyası rolunu oynayır və tez-tez xü-

susi tədbirlərin təhlükəsizlik tapşırıqlarının yerinə yetirilməsində və mühüm infras-

truktur  qorunmasıda istifadə edilir. GSIGN isə Fransa anti-terror birliklərinin yu-

vasıdır. Guardia di Finanza İqtisadiyyat Nazirliyinin nəzdində hərbi strukturlu xü-

susi polis qüvvələridir və dövlətin və silahli qüvvələrin bir hissəsidir. Onun sərhəd 

 

98

təhlükəsizliyini gücləndirmək əsas funksiyasından əlavə daxili təhlükəsizlik tapşı-

rıqları da vardır. Alman Federal Polisinin məşhur GSG 9 biriliyi Almaniyada əsas 

anti-terror birliyidir və onun xüsusiləşmiş dəniz və hava-desant anti terror alt-qrup-

ları da vardır.  Grupo Especial de Operaciones İspaniya Milli Polisinin anti-terror 

birliyidir. 

 

Kəşfiyyat 

 

Amerikanın 21- ci əsrin geniş  təhlükələrindən qorunması, kəşfiyyat qrupların-

dan özlərinin kəşfiyyat imkanlarını  bərpa etməsini,ölkə müdafiəsi üçün mümkün 

təhlükələri aradan qaldırmaqdan ötrü kəşfiyyat toplanmasının yenidən prioritetləş-

dirilməsini və  kəşfiyyat,yoxlama və müşahidə üzrə texniki imkanlara yatırım qo-

yulmasını davam etdirməyi tələb edir. MN-i Milli Təhlükısizlik Strategiyasını, Da-

xili Təhlükəsizlik üzrə Milli Strategiyanı, Milli Müdafiə Strategiyasını, Ölkə Mü-

dafiəsi və Mülki Dəstək Strategiyalarının həyata keçirilməsi üçün, xüsusilə də,təh-

lükələr haqqında maksimum məlumatlılıq əldə etmək üçün əsas hərbi imkanları in-

kişaf etdirməklə,ölkə müdafiəsi və mülki dəstək imkanları təmin edir

77

. Kəşfiyyat 

xidməti,ölkənin daxili təhlükəsizlik ehtiyaclarını təmin etmək üçün öz işini dəyişən 

strateji landşafta və yeni təhlükələrə uyğun surətdə qurur. Milli Kəşfiyyat Direkto-

runun, Milli Anti-Terrorizm Mərkəzinin, Daxili Təhlükəsizlik Nazirliyinin İnforma-

siya Analizi və İnfrastruktur Müdafiəsi Direktorluğunun və MN-ninTerrorizmə qar-

şı Mübarizədə Birgə  Kəşfiyyat Xüsusi Qrupunun yaradılması bu dəyişikliklərin 

göstəriciləridir

78

. 

Qiymətli kəşfiyyat xəbəri daxili təhlükəsizlik missiyası üçün ən mühüm resur-

sdur. Missiya ilə əlaqəli hər hansı kəşfiyyat imkanlarına təmin olunan çıxış və xü-

susi missiyada bütün kəşfiyyat səylərinin koordinasiyası,həll olunmalı onəmli mə-

sələlərdir. Qiymətli kəşfiyyat xəbərinin təmin edilməsi üçün, 11 Sentyabr hadisələ-

rinin Konqres tərəfindən təhqiqatının ictimaiyyətə açıqladığı mövcud maneələrin 

dəf edilməsi, vahid koordinasiyalı səylərin əldə edilməsi, qanun və təlimatlara uy-

ğun yenilikçi səylər tələb edəcək. Bunun tezliklə ABŞ-da nail olunması üçün, yeni 

təyin olunmuş Milli Kəşfiyyat Direktoru simasında,gələcək göstərəcəkdir. Bu 

Avropada daha asandır, ona görə yox ki, Avropa anti-terrorizm səyləri üzrə kəşfiy-

                                                            

77

 4 əsas bacarıq və imkan (1) bacarıqlı  və düşüncəli kəşfiyyat arxitekturası (2)məlumat 

toplama, analiz və potensial təhlükələri başa düşmək(3)aşkarlama,müəyyən etmə,tanıma və 

bütün operativ sahələrdə peyda olan təhlükənin izinə düşmə    və(4)MN-I ilə  və daxili və 

xarici tərəfdaşlarla vəziyyəti paylaşma. 

78

 Strategy for Homeland Defense and Civil Support. Department of Defense, Washington 

D.C., June 2005, pp. 20-24. 

 

 

99

yat paylaşımında geniş təcrübəyə malikdir,cünki Avropada  Amerikadan fərqli ola-

raq koordinasiya ediləcək az sayda kəşfiyyat agentlikləri vardır.Yaxşı nümunə ki-

mi, Fransada mövcud olan kəşfiyyat sistemini göstərmək olar, orada Secrétariat 

Général de la Défense Nationale məhkəmə və icra qollarının səylərini koordinasiya 

edir və daxili təhlükəsizlik məsələlərində idarələr- arası koordinasiya başlanğıc sa-

yılır. 

 

Yekun Müddəalar 

 

Avropa və Amerikada terrorizmə qarşı mübarizənin təşkilindən göründüyü ki-

mi,  əmək bölgüsü üçün mümkün olan müxtəlif yanaşmalar vardır. ABŞ,fəlakətli 

terror təhlükəsi ilə məşğul olmaq üçün öz siyasət və təsisatlarının geniş təhdidlərə 

uyğunlaşmasının çətinliklərini dəf etməyə cəhd edir. Avropa ölkələri son onilliklər 

ərzində fərqli terror halları ilə üzləşmiş və bir sıra cavab tədbirləri və ixtisaslaşmış 

təşkilatlar hazırlamışlar. ABŞ kimi onlar da indi fəlakətli terror aktının baş verməsi 

mümkünlüyü ilə üz-üzədirlər. Onlar da özlərinin siyasət və təsisatlarını,əvvələr baş 

verən terror təhlükələrinə uyğun qurduqları üçün yeni təhlükələrə daha geniş for-

mada uyğunlaşdırmalıdırlar. Avropanın müdafiə və təhlükəsizlik sektoru qüvvələri, 

daxili təhlükəsizlik missiyasında əhəmiyyətli əməliyyat təcrübəsi ehtiyatına malik-

dir. Lakin, Avropa təkcə ölkə müdafiəsi missiyaları üçün yox, həm də ABŞ-ın indi 

xaricdə gördüyü sabitlik, yenidənqurma və sülhməramlı missiyalar üçün də böyük 

faydası ola biləcək yarı-hərbiləşmiş polis qüvvələri təşkilatları qurmuşdur. Avropa 

və Amerikanın hazırladığı institutlaşmış,təşkilati və doktrinalı yanaşmalar terror 

təhlükəsi artdıqca yaxşı  işləyə bilən norma və prosedurların inkişaf etdirilməsi 

üçün əsas yarada bilər. Xüsusilə, daxili təhlükəsizlik  üçün müdafiə və təhlükəsizlik 

sektoru qüvvələrinin  uyğun rollarının getdikcə artan analizləri,vətəni qorumaq və 

müdafiə etmək üçün ən yaxşı təcrübələrin hazırlanmasına gətirər. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

100

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

101

Fəsil 2 

 

Müdafiə Xarakterli Fəaliyyətlərin  

Demokratik Şəkildə İdarə Edilməsi 

 

Dr. Hans Born 

 

 

 

Giriş 

 

Bu gün, müasir təhlükəsizlik siyasətinin məqsədləri genişləndikcə,demokratik 

ölkələr getdikcə artan problemlərlə üzləşirlər.Ərazi bütövlüyünü və müstəqilliyi 

qorumaq kimi ənənəvi tapşırıqlardan savayı, böhranlı  vəziyyətlərin həll edilmə-

si,sabitliyin təşviq edilməsi və terrora qarşı mübarizə kimi çoxtərəfli addımlara 

dəstək getdikcə artan istiqamətlərdir

79

.Müdafiə sektoru çərçivəsində  fəaliyyətlərin 

təsirli demokratik idarəetməsi üçün köklü analizlər diqqətə alınmalıdır. Bu fəslin 

kontekstində baxsaq, demokratik hesabatlılıq o məna daşıyır ki,  təhlükəsizlik siya-

səti ilə bağlı qərar vermək və onu həyata keçirmək iqtidarında olan və ya səlahiy-

yəti olan hər kəs seçilmiş nümayəndələr qarşısında və ya birbaşa olaraq xalqın qar-

şısında cavabdehdirlər

80

.  Daha sonra, istənilən demokratik dövlətin bel sütunu ki-

mi,parlament tərəfindən hərbi fəaliyyətlərin üzərində demoktaik nəzarət və idarəet-

mə olmalıdır. Bu cür müdafiə xarakterli fəaliyyətlərə,bu məqalənin məqsədləri 

üçün,ordunun,polisin,sərhəd gözətçilərinin,yarı-hərbiləşmiş qüvvələrin,kəşfiyyat 

xidmətlərinin və özəl təhlükəsizlik təşkilatlarının fəaliyyətləri daxildir.  Parlamen-

tlər geniş təhlükəsizlik siyasəti işləyib hazırlamalı və həmçinin,başqa təhlükəsizlik 

təşkilatlarının fəaliyyətlərini izləməlidirlər. Parlament nəzarəti o zaman tam olur ki, 

                                                            

79

 Bax, W. van Eekelen, ‘Democratic Control of Armed Forces: The National and 

International Parliamentary Dimension’, in H. Born, P. Fluri, and S. Lunn (eds.), Oversight 

and Guidance: The Relevance of Parliamentary Oversight for the Security Sector and its 

Reform, DCAF Document No. 4, 2003. 

80

 Bax, H. Born, ‘Democratic Control of the Military in the US, France, Sweden and 

Switzerland’, in K. von Wogau (ed.), European Defence for the 21st Century, 2003. 

Accountability deals mainly with three issues: money, activities and results with the two 

former dealing with the process of governmental activity and the latter with its outcome. 

See, for example, R. D Behn, Rethinking Democratic Accountability. Washington DC: The 

Brookings Institution, 2001. 

 

102

o bu idarələrin beş əsas aspekti üzərində, yəni, siyasətləri,şəxsi heyəti, maliyyələ-

ri,əməliyytaları və avadanlıq və silah sistemlərinin alqı-satqısına nəzarət edir.  

Avropada, müdafiə  fəaliyyətləri üzərində demokratik idarəetmə  və parlament 

nəzarəti canlanma dövründədir

81

. Bu mövzunun niyə indiki zamanda Avropa ölkə-

lərinin siyasi və elmi dairələrinin gündəliyinə çevrilməsinin bir sıra səbəbləri var-

dır: birincisi, hərbi çağırışın bir çox Avropa ölkələrində ləğv edilməsi( yəni, Hol-

landiyada,Belçikada, Fransada,Macarıstanda,  İtaliya,  İspaniya, Portuqaliyada) ilə 

silahlı qüvvələr üzərində demokratik idarəçiliklə bağlı ciddi müzakirələr başladıldı, 

çünki çoxları belə qorxu ifadə edirlər ki, tam könüllülərdən ibarət olan qüvvələri 

demokratik yolla idarə etmək çağırışçılardan təşkil olunmuş ordunu idarə etməkdən 

daha çətindir. Ikincisi, son onillik ərzində silahlı qüvvələrin sayının ümumi azalma-

sı baş vermişdir, amma onlara veriıən tapşırıqların sayı da  artmışdır. Büdcə və şəx-

si heyətə yönəlik bu cür tələblər siyasi-hərbi münasibətləri gərginləşdirir.Üçünçü-

sü, beynəlxalq hərbi fəaliyyətin artması ilə beynəlxalq hərbi əməkdaşlığın və təsi-

satların demokratik idarəetməsi və parlament nəzarəti ketdikcə artan dərəcədə va-

cib məsələyə çevrilir. Bu xüsusilə də NATO və AB-nin kiçik ölkələrinə aiddir. Da-

ha sonra,  NATO və ATƏT kimi beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən adlandırılan  “de-

mokratik və mülki idarəetmə” inteqrasiya və ya üzvlük üçün hərbi-siyasi və mülki- 

hərbi münasibətlər islahatının demokratik prinsiplərə uyğun olaraq aparılmasına 

çağırır.  Bu  xüsusilə də Mərkəzi və Şərqi Avropanın post-kommunst ölkələri üçün 

uyğundur, çünki onlar hərbi -siyasi münasibətləri demokratik prinsiplərə uyğun 

olaraq qurmalıdırlar. Təhlükəsizlik sektorunu islahat etməzdən öncə, keçid dövrün-

də olan cəmiyyətlər yeni konstitusiyalar qəbul etdilər, qanunvericilərə yeni səlahiy-

yətlər verdilər və ordu üzərində mülki nazir hakimiyyətini qurdular. Ona görə də, 

müdafiə fəaliyyətləri üzərində demokratik (və mülki) hakimiyyət hərbi təsisatların 

qurulmasında, yaxşı idarəçilikdə və həm beynəlxalq və həm də ölkə səviyyəsində 

təhlükəsizliyin təmin edilməsində vacib sayılır. Bu fəsil öncə demokratik nəzarətin 

beynəlxalq səviyyədə elan olunmuş prinsipləri üzərində dayanır və sonra ölkə sə-

viyyəsində demokratik nəzarətin mexanizm və prinsipləri haqda danışır.