1 Willem F. van Eekelen

Təlim və təhsildə Beynəlxalq humanitar hüquq 

 

Beynəlxalq hüququn hərbi dərslərə və təlim planlarına salınması zərurəti Soyuq 

Müharibədən sonra sürətlə artmışdır. 1990-cı ildən  əvvəl Macarıstan  əsgərlərinin 

bir neçə sülhməramlı  əməliyyatlarda iştirak etməsinə baxmayaraq, onların sayı o 

zamanda bəri sürətlə artmışdır. 

Bu günkü hərbi missiyaların mühüm xarakteri ondan ibarətdir ki,əsgərlər o za-

man güc işlədirlər ki, o artıq qaçılmaz olur. Missiyada iştirak edən qüvvələr yerli 

icmaların,medianın və milli və beynəlxalq qeyri-hökümət təşkilatlarının dəstəyini 

qazanmağa çalışırlar. Daha da irəli getsək,hər bir hərbi fəaliyyət yerli və ya beynəl-

xalq siyasi əhəmiyyət kəsb edə bilər. 

Bu səbəbdən,təlim və  təhsildə beynəlxalq hüquq və beynəlxalq müqavilələrin 

daha çox ifadə olunması tələb olunur.ATƏT-in Davranış Kodeksinə əsasən,bu sə-

nədlər və normalar Macarıstan Silahlı Qüvvələrinin təlim və təhsil proqramlarının 

bölünməz hissəsini təşkil edir.  

Silahlı qüvvələrin bütün kazarmaları və təsisatlarının kitabxanası vardır və ora-

da baş qərargah rəisinin əmrinə görə hümanitar hüququn yenilənmiş qanunlar top-

lusu hamı üçün açıqdır. 

Macarıstanın qanunlar külliyatı beynəlxalq hüququn ən əsas elementlərini özün-

də  cəmləşdirir

275

.  İlkin hərbi hazırlığa beynəlxalq hüquqla bağlı  nəzəri dərslər və 

praktiki təlimlər(sahə təlimləri) daxildir.  

 

•  Sıravi əsgərlərin,serjant və gizirlərin,uorrent zabitlərin  və zabitlə-

                                                            

274

 http://www.honvedelem.hu/honvedseg/szarazfold/mh_beketamogato_kikepzo_kozpont 

 

275

  Məsələn,Əsas Təlimat Kitabı (Fəsil I, XII)beynəlxalq hüquqla bağlı  əsgərlərin fərdi və 

komandanların məsuliyyətlərini toplayır və izah edir.Müharibə  təlimatları ilə bağlı bütün Macar 

kitablarına müharibə zamanı beynəlxalq hüququn tənzimlənməsi haqqında Fəsil əlavə edilir. 

 

298

rin sonrakı təhsili və təliminə beynəlxalq hüquq və beynəlxalq müqavilələr 

üzrə vacib sayda dərslər və təlim saatları daxildir. 

•   

Mənsəbli hərbçilərin təhsili əsasən aşağıdakı dörd sahəni əhatə edir:beynəlxalq 

humanitar hüquq və insan hüquqları; beynəlxalq humanitar və hərbi hüququn prin-

sipləri və  tərifləri; hərbi  əsirlərin hüquqları;beynəlxalq nizamnamələrlə bağlı ko-

mandanların məsuliyyətləri, və  hərbi cinayətlərə görə tabeçilikdə olanların məsu-

liyyəti. 

 

Yekun 

 

Kadrlarla təmin etmə problemləri görünür ki,uzun müddətlidir və maliyyə çətin-

liklərinə görə, bacarıq və siyasi iradə çatmamazlığına görə onu həll etmək çətindir. 

Bütün bunlar müasir,peşəkar strukturlar və bu sahədə işlək mexanizmlər yaratmağı 

gecikdirmişdir. Buna baxmayaraq 1990-cı illərin sonunda aşkarlıq vaxtı gəldi,yəni 

uyğun kadr təsisatları,siyasəti və praktikası, səmərəli iqtisadi və etibarlı müdafiə 

sektorunun,o cümlədən,ordunun inkişafı üçün həyati vacibdir. 

Macarıstan demokratikləşməni dərinləşdirməklə  və tam peşəkarlaşma yolu ilə 

bütöv kadr sistemini təkmilləşdirməyə qərar verdi. Lakin bu prosess cəmiyyətdə və 

iqtisadiyyatda gedən proseslərlə ümumilikdə bağlıdır. 

Macarıstan halını yekunlaşdıraraq, qeyd etmək lazımdır ki,parlament və digər 

mülki hakimiyyət silahlı qüvvələrin kadr siyasətinə və onun idarəetməsinə nəzarət 

edir və qanunlarla, oturuşmuş demokratik strukturlarla və  şəffaf prosedurlarla bu 

nəzarəti təminat altına alır. Müdafiə Nazirliyinin və Baş Qərargahın sənədləri ordu-

nun əsas xüsusiyyətləri ilə əlaqədar qanunların və parlament qərarlarının müəyyən 

etdiyi normalar və prinsiplərə diqqətlə riayət edir. Ordunun kadr strategiyası milli 

təhlükəsizlik və hərbi strategiya üzərində qurulmuşdur. Macarıstanda transformasi-

ya olunan kadrları idarəetmə sistemi demokratik və daha çox peşəkar tələblərə uy-

ğun gəlir. 

 

Seçilmiş cari proseslər 

 

Macarıstan Özünü Müdafiə Qüvvə-

ləri 2002 

Macarıstan Özünü Müdafiə Qüvvələ-

ri 2006 

Daha çox kütləvi silahlı qüvvələr  

Peşəkar silahlı qüvvələr 

Ənənəvi ordu 

Ekspedisiya ordusu 

Ənənəvi tərkib Modul 

strukturu 

Sahəyə yönəlməmiş xidmət Sahəyə yönəlmiş xidmət 

Qismən nəticədən asılı olan  

Tam nəticədən asılı olan  

 

299

Nisbətən pis iş şəraiti Qəbul edilə bilən iş şəraiti 

Desentralizasiya olmuş kadr idarəet-

məsi 

Mərkəzləşmiş kadr idarəetməsi 

Kadr idarəetməsi üçün İnformasiya 

texnologiyasından istifadə erkən mərhə-

lədə 

İnformasiya texnologiyası, kadr ida-

rəetməsində tam tətbiq olunur 

Uzun müddət üçün müəyyən bilik və 

bacarıqlar 

Geniş miqyaslı,çevik bilik və baca-

rıqlar(təhsilin sonunda ixtisaslaşma) 

Xarici dillərin rolu böyük deyil 

Xəbərləşmə bacarıqları və xarici dil-

lər əhəmiyyət kəsb edir 

Təhsilin rentabelliyi nəzərə alınmır Təhsilin rentabelliyi əsasdır   

 

Macarıstan hərbçilərinin təhsil və təlimi, getdikcə daha çox NATO tələblərinə 

uyğun qurulur və Macarıstanın Praqada götürdüyü öhdəliklərə uyğun olaraq silahlı 

qüvvələrin imkanlarını genişləndirir.Müdafiə Nazirliyi və Baş Qərargah tərəfindən 

müəyyən edilmiş müvafiq proqramlar və strukturlar silahlı qüvvələrin NATO ilə 

tam uyğunluğunu əldə etmək və sülhü dəstəkləyən əməliyyatlarda səmərəli iştirak 

etmək məqsədi güdür. Buraya NATO doktrinalarına, standardlarına və beynəlxalq 

hüquq və müqavilələrinə uyğun olaraq birləşmiş təhsil və təlim sistemi daxildir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

300

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

301

9-cu Fəsil 

 

Müdafiə Sektorunda Maliyyə Planlaşdırması  

və Ehtiyatların   Ayrılması   

 

Dr..Harı-Bukur Marku 

 

 

 

Giriş 

 

Müdafiə sektorunda maliyyə planlaşdırması və ehtiyatların ayrılması ikili pro-

sesdir:  ona ənənəvi olaraq müdafiə planlaşdırması siklinin yerinə yetirilməsinin bir 

hissəsi kimi baxılsa da, onlar qərar-vermənin xüsusiyyətlərini özlərində saxla-

yır.Ehtiyatlar ayrılması üçün verilən qərarlar,müdafiə strategiyası və ordunun isla-

hatını maksimum səmərəli edər və ya onu zəiflədər. Yerinə yetirmənin gedişində, 

ən azı müasir cəmiyyətdə, onlar da hesabatlılıq dilemması ilə üzləşirlər: nə daha 

çox əhəmiyyət kəsb edir?: maliyyə və düzlüyə görə məsuliyyət və ya görülən işə 

görə hesabatlılıq,yəni səmərəli icra fəaliyyətinə görə?

276

. 

Müdafiə  xərcləri milli iqtisadiyyatda və  cəmiyyətdə mühüm rol oynayır və o, 

milli təhlükəsizliyin hərbi yekununun izahatıdır. Adətən,müdafiə sahəsində çalışan-

lar fəal əhalinin 2% -ni təşkil edir, ona ÜDM-nin 1%-dən çoxu və ya bütöv hökü-

mət xərclərinin 4%-dən çoxu xərclənir. Müdafiə xərclərinin iqtisadi inkişafa birba-

şa təsiri ölkədən-ölkəyə dəyişir və çoxlu amillərdən asılı olur, məsələn, müdafiə sa-

tınalmaları milli sənaye üçün tələb yaradırmı və ya müdafiə sənayesi başqa sektor-

lardan resursları sorub aparırmı, məsələn təhsil və səhiyyə sahəsindən

277

.  

Soyuq Müharibənin bitməsi dövlət,bazar və vətəndaş cəmiyyəti arasındaki balansı də-

yişdi

278

, Müdafiə nazirliyi daxil olmaqla hökümət idarələrinin işlədiyi mühiti dəyişdi. Kon-

kret ölkə ilə açıq maraqlanan ictimaiyyət və həmçinin, beynəlxalq subyektlər müdafiə sek-

                                                            

276

 Bax: Robert D. Behn, Rethinking Democratic Accountability, Brookings Institution Press, 

Washington D.C., 2001, p. 7. 

277

 Müdafiə xərcləri ilə iqtisadi artım arasındakı müzakirələrlə bağlı Bax:J. E. Payne and A. P. Sahu 

(eds.), Defence Spending & Economic Growth, Westview Press, Oxford, 1993. 

278

 N. Caiden, “Public Service Professionalism in Performance Management and Evaluation”, in 

Public Service in Transition: Enhancing its Role, Professionalism, Ethical Values and Standards, 

United Nations, 1999, available at URL  

http://unpan1.un.org/intradoc/groups /public/documents/un/unpan000385.pdf 

 

302

torunda yüksək etika standardları,şəffaflıq və hesabatlılıq tələb edirlər və silahlı qüvvələrdə 

yaxşı idarəçilik tələblərinə davamlı inkişaf prosesinin bir hissəsi kimi baxırlar. 

1994-cü ildə Budapeştdə ATƏT Təhlükəsizlik  Əməkdaşlığı üzrə ATƏT Foru-

munun Xüsusi Komitəsinin 91-ci  Plenar İclasının irəli sürdüyü Təhlükəsizliyin Si-

yasi-Hərbi Cəhətlərinin Davranış Kodeksi 22-ci maddədə bəyan edir ki,”hər bir iş-

tirakçı dövlət müdafiə xərclərini qanunverici orqana müzakirə etmək üçün təqdim 

etməlidir. Hər bir iştirakçı dövlət, milli təhlükəsizlik tələbatlarına uyğun olaraq, 

özünün hərbi xərclərində ehtiyatlılıq göstərir və silahlı qüvvələrlə bağlı məlumatla-

ra şəffaflığı və ictimai çıxışı təmin edir

279

. 

İlk növbədə, müdafiə sektorunda hansı prosedurların həm yaxşı maliyyə,həm də 

yaxşı idarəetmə üçün daha yaxşı uyğun gəldiyi sualını qaldırmaqdır. Bu suala cavab 

vermək üçün ölkə tərəfindən atılan yeganə addım,tələb olunan bacarıqların yenilikçi və 

ya hətta klassik prosedurların uğur qazandığı digər ölkədən “borc” götürülməsidir. Hət-

ta bu düz qərar olsa da,praktikada gözlənildiyindən daha mürəkkəb alınır

280

. 

Bizim müzakirə etdiyimiz proseslərin digər konkret özəlliyi ondan ibarətdir ki, 

bura istehsal olmayan sahədir.Geniş  mənada o deməkdir ki, biz xərcləri ölçdüyü-

müz halda (maliyyə və insan resurslarını), məhsulu ölçməyimiz çox çətindir. Mü-

dafiə məhsulu hərbi güc olmalıdır,yəni döyüşmək üçün hərbi imkan və müharibəni 

udmaqdır,lakin,çox hallarda,müharibə,əgər onu aparmaq lazım gələrsə, məhsulunu 

ən sonda göstərir və artıq onu da dəyişmək mümkün olmur. Yaxın gələcəkdə,mü-

haribə perspektivinin olmaması ucundan, hər bir ölkə real döyüş qabiliyyətinə çox 

fikir vermədən müdafiəyə az maliyyə sərf edir

281

. 

Bundan əlavə müdafiə xərcləri ilə hərbi güc arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Mü-

dafiə xərclərinin müəyyən miqdarda artırılması ölkənin də həmən miqdarda döyüş 

qabiliyyətinin artmasına aparmır. 

Çoxlu sayda tərəfdaş ölkələrdə  və uzun müddət  ərzində hökümət büdcəsi çox 

vaxt olduğu kimi, müdafiə büdcəsi də sirli və mərkəzləşmiş məsələ olmuşdur. Ona 

görə də, NATO-nun İstanbul Sammitində qəbul edilən Avro-Atlantik Tərəfdaşlıq- 

Yeni Orientasiya və Canlanma sənədinə görə islahata ehtiyac hələ də qalır

282

. 

                                                            

279

 OSCE Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security, Programme for Immediate 

Action Series, No. 7, 3 December 1994,  available at URL http://www.osce.org/docs/english 

/pia/epia94-2.pdf 

280

 Beynəlxalq təcrübənin idxalında mövud olan çətinliklər üçün bax: C. Pollitt, “Public Management 

Reform: Reliable Knowledge and International Experience”, OECD Journal on Budgeting, Vol. 

3, No. 3, 2003. 

281

  İctimai sector xərclərində siyasət qiymətləndirməsi müzakirələri üçün bax: Ke-young Chu and 

others,  Unproductive Public Expenditure: A Pragmatic Approach to Policy Analysis, IMF 

Pamphlet Series, No. 48, Washington: International Monetary Fund, 1995. 

282

 NATO, The Euro-Atlantic Partnership - Refocusing and Renewal, available at  http://www. 

nato.int/docu/basictxt/b040623e.htm 

 

303

Bu fəsildə müdafiə siyasəti və idarəçiliyinin daha hesabatlı və şəffaf bir hissəsi 

kimi, daha məhsuldar və səmərəli surətdə resurs ayrılmaları və maliyyə planlaşdır-

maları həyata keçirmək üçün lazım olan prosedurlardan söhbət gedir. Hamı tərəfin-

dən qəbul olunan dillə desək, bu davranış kodeksi,ən yaxşı praktikalar və ən yaxşı 

idarəçilik  haqqındadır. Birinci bölmə, maliyyə planlaşdırması və resurs ayrılması 

baş verən struktur ilə məşğul olacaqdır,ikinici bölmə,hesabatlı maliyyə planlaşdır-

ması  və resurs ayrılması sistemini idarə edən prinsipləri müzakirə edəcək,üçüncü 

hissə,maliyyə planlaşdırması prosesində atılan əsas addımlar ilə və sonuncu bölmə 

resurs ayrılması dilemması ilə məşğul olacaqdır. 

 

Müdafiə sektorunda Maliyyə Planlaşdırması  

və Ehtiyatlar Ayrılması Strukturu 

 

Öncədən qəbul edilməlidir ki,maliyyə planlaşdırması və ehtiyatlar ayrılması müda-

fiə planlaşdırmasının bir hissəsidir və o sadə olmayan ideyadır, çünki Avro-Atlantik 

zona üzrə ölkələr öz müdafiə təsisatlarının əsasını qoymaq üçün müdafiə planlaşdırma-

sının müxtəlif yollarından istifadə edirlər. DCAF-ın İşçi Sənədində, Daniel Nelson də-

lillər gətirir ki,hətta bu ideyanın özü anlaşılmazlıq gətirir və o daha geniş təhlükəsizlik 

anlayışı ilə əvəz edilməlidir

283

. Hətta ATƏT-in müdafiə planlaşdırması ilə bağlı sənədi, 

bu anlayışın tərifini verməkdən çəkinir, bəyan edir ki, iştirakçı dövlətlər üçün müdafiə 

planlaşdırmasında maraq zonası “dövlətlərin orta və uzun müddətli perspektivdə hərbi 

qüvvələrinin həcmi, strukturu,təlimi və avadanlığı  və həmçinin, müdafiə siyasəti,dok-

trinaları və büdcələri ilə bağlı niyyətləridir”

284

. 

Ümumi məqsədlər üçün, biz razılaşa bilərik ki,müdafiə planlaşdırması təşkilatı 

və təsisati komplekslik olub,üc əsas sahədən ibarətdir: siyasətin formalaşdırılması, 

güc planlaşdırması və resurs ayrılması. Onun əsas məqsədi ölkənin milli maraqları-

nı təmin etmək üçün zəruri olan hərbi gücü ortaya qoymaqdır.  

Əgər müdafiə planlaşdırması,maliyyə planlaşdırması və resurs ayrılması üçün əsas 

strukturdursa, o zaman müdafiə planlaşdırmasının işlədiyi struktur ordu üzərində de-

mokratik siyasi nəzarətdir. ATƏT-in hər bir iştirakçı dövləti, Təhlükəsizliyin Siyasi-

Hərbi Cəhətlərinin Davranış Kodeksi  vasitəsilə ”ordu üzərində effektiv rəhbərliyi tə-

min etmək və saxlamaq və demokratik legitimliklə səlahiyyətlənmiş, konstitusiya yolu 

ilə müəyyən edilmiş hakimiyyətin orduya nəzarət etməsı ilə (...)” razılaşmışdır

285

.  

Əgər biz maliyyə planlaşdırması  və resurs ayrılmasının həyata keçirilməsinin 

köklü surətdə təkmilləşdirmək yollarını müzakirə etmək istəyiriksə, biz ilk növbədə bu 

prosesə  cəlb olunan təşkilatlara və  təsisatlara diqqət yetirməliyik. Təşkilatın anla-

                                                            

283

 Daniel Nelson, “Beyond Defense Planning”, DCAF Working Paper No. 72, August 2002. 

284

 OSCE, Defence Planning, Programme for Immediate Action Series, No. 4, 25 Nov 1993. 

285

 OSCE, Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security, section VII, Art. 21. 

 

304

mı,müəyyən mənada özünü-izah edən olsa da, ümumi məqsədlərə nail olmaq üçün kol-

lektiv şəkildə toplanmış fəaliyyətdə olan subyektləri nəzərdə tutsaq,müxtəlif mədəniy-

yətlər üzrə təsisat anlayışı qavrayışı da eyni deyildir.Bir çoxları düşünə bilər ki,təşkilat-

lar və təsisatlar sinonimdirlər, digərləri isə belə düşünür ki, təsisatlar, qanunlar,siyasət-

lər və mədəniyyətlər vasitəsilə təşkiatların davranışını idarə edirlər

286

. 

Hər hansı sıra ilə baxsaq, müdafiə planlaşdırmasına cəlb olunan əsas təşkilatlar və ən 

azı qismən cəlb olunan təşkilatlar:müdafiə üçün maliyyə planlaşdırmasında iştirak edən 

xüsusiləşmiş komissiyaları olan qanunverici orqan; həlledici nazirlikləri planlaşdır-

ma,maliyyə və resurs ayrılmasında iştirak edən hökümət; özünün əsas idarələri və ordu 

ilə birlikdə avtonom hərəkət edən subyekt kimi müdafiə nazirliyidir. Müdafiə planlaşdır-

masının əksər hallarında, yuxarıda göstərilən çox sayda subyektləri müdafiə və təhlükə-

sizlik məsələləri üzrə birləşdirən və adətən dövlət başçısı tərəfindən rəhbərlik edilən xü-

susi təşkilat da iştirak edə bilər(milli təhlükəsizlik/müdafiə şurası). 

O təşkilatlar arasındakı münasibətlər təbiəti etibarı ilə mürəkkəbdir,çünki onlar-

dan hər biri müəyyən forma və güc səviyyəsinə malikdir. Onları idarə edən təsisat-

ları təqdim etməzdən öncə, biz van Eekelenlə razılaşmalıyıq ki,”uğurlu müdafiə si-

yasəti qarşılıqlı inam mühitinə, peşəkar bacarığın tanınmasına və siyasi və hərbi fi-

kirləri əks etdirən şəffaf qərar vermə prosedurlarına arxalanır”

287

.  

Bu təşkilatları idarə edən əsas təsisatlar həm rəsmi,həm də qeyri rəsmi kimi adlandı-

rıla bilər. Rəsmi təsisatlar müdafiə planlaşdırmasının hüquqi çərçivəsidir( adətən, siste-

mi xarakterizə edən və cəlb olunan təşkilatlara məsuliyyətləri ayıran bir qanun və ya 

qanunlar və təlimatlar toplusu),ölkə səviyyəsində planlaşdırmanın və büdcələmənin hü-

quqi  çərçivəsi və müdafiə sektoruna da tətbiq edilə bilən digər ümumi xarakterli ni-

zamlayıcı, gücləndirici və ya audit mexanizmləridir. Qeyri rəsmi təsisatlar isə idarəçi-

likdə və müdafiə sektorunda oturuşmuş adətlər və ənənələrdir. 

Biz, həmçinin, Birləşmiş Krallıq Hökümətinin Beynəlxalq İnkişaf Departamen-

tinin rəyi ilə də razılaşa bilərik ki, istənilən təşkilati təkmilləşmə o zaman uğurlu 

olur ki, təkmilləşməyə o təsisatlar tərəfindən izn verilsin və ya imkan verilsin

288

. 

Əgər bu olubsa, o zaman gəlin müdafiə sektorunda maliyyə planlaşmasının və re-

surs ayrılmasının təşkilati və təsisati çərçivəsinə qısaca olaraq baxaq. 

Bir çox səbəblərə görə,ordu üzərində demokratik nəzarət tələbi və ya müdafiə 

sektorunun büdcələmə prosesində şəffaflıq zərurəti olduğu kimi

289

, müdafiə işlərinə 

cəlb olunan istənilən dövlət və hökümət təşkilatının funkisiyalarını təmin etməkdən 

                                                            

286

 See DFID, Promoting Institutional & Organisational Development, March 2003, available at 

http://www.dfid.gov.uk/pubs/files/inst-org-guidelines.pdf 

287

 Wim F. van Eekelen, “Democratic Control of Armed Forces: the National and International 

Parliamentary Dimension”, DCAF Occasional Papers No. 2, DCAF, October 2002. 

288

 DFID, Promoting Institutional & Organisational Development, p. i. 

289

 OSCE, Code of Conduct on Political-Military Aspects of Security, Section VII; IMF, Revised Code 

of Good Practice on Fiscal Transparency, 2001, Section I. 

 

305

ötrü müdafiə planlaşdırması üçün hüquqi çərçivənin olması  gərəkdir. Bu hüquqi 

çərçivə ümumi planlaşdırma və büdcələmə sisteminin müəyyən edilməsinə  qədər 

gedə bilər və ya o rolların və məsuliyyətlərin müəyyən edilməsi və zaman çərçivə-

sinin müəyyən edilməsi ilə məhdudlaşdırıla bilər.  

Özünün, Hökümət  Büdcələməsi və Xərclər Nəzarəti: Nəzəriyyə və Praktika mə-

lumat kitabında A. Premchand (Government Budgeting and Expenditure Controls: 

Theory and Practice, A. Premchand )tarixi perspektivdən yanaşaraq müxtəlif plan-

laşdırma və büdcələmə sistemlərinin inkişafı və xarakteristikaları haqqında yazır

290

. 

Ümumi xarakter daşıyan bir çox müşahidələr yenilik axtaran istənilən hökümət təş-

kilatının diqqətini cəlb etməlidir. 

Başqa ölkələrdə yeni və yenilikçi metodlar tətbiq edildikcə və müəyyən şərtlər 

altında islahatlar üçün beynəlxalq təzyiqlər artdıqca ölkənin planlaşdırma və büd-

cələmə sistemi dəyişə bilər

291

.  Nə qədər tez və hansı dərəcəyə qədər dəyişikliklər 

baş verəcəyi sual doğurur və onun cavabı bu işə qoşulan ölkələrin sayından asılı 

olacaq.  İstənilən halda,islahatın  əsas aparıcı qüvvəsi,prosesin səmərəliliyini və 

məhsuldarlığını artırmaq olmalıdır və burada səmərəlilik məqsəd ilə nəticə arasın-

dakı münasibətin ifadəsidir, məhsuldarlıq isə nail olunan nəticələrə ayrılan resur-

sların miqdarının ifadə olunmasıdır

292

.  

Başlıca sual ondan ibarətdir ki, hökümət səviyyəsində tətbiq edilən planlaşdırma və 

büdcələmə sistemi olduğu kimi müdafiə nazirliyi tərəfindən qəbul edilməlidir, yoxsa 

bu proses müdafiə nazilrliyi üçün müstəqil və fərqli proses olmalıdır?Bir cavab o ola 

bilər ki, geniş və mürəkkəb müdafiə strukturu üçün ayrı, ancaq mütləq ayrıla bilməyən 

sistem tövsiyə oluna bilər, daha kicik müdafiə təsisatları üçün müstəqil sistemin həyata 

keçirilməsi və yenilənməsi səyləri çox mürəkkəb təcrübədir.Digər mümkün cavab məş-

hur “asılıdır” cavabıdır. Bu o deməkdir ki, şərtlər bir ölkədən digər ölkəyə keçdikcə elə 

fərqlidir ki, müdafiə sektorunun həcminə  və mürəkkəbliyinə görə heç kim həll yolu 

təklif edə bilməz.  Belə bir əsas kimi müəyyən ölkədə islahatların mərhələsi və sürəti 

ola bilər. O da ola bilər ki, müdafiə nazirliyinin tam təşkilatlanmış təşkilat olması və 

təhlükəsizlik təşkilatı olduğundan müdafiə sahəsində islahatın aparılmasına daha çox 

zərurətin olması faktı, adətən müdafiə planlaşdırması islahatının bir hissəsi kimi plan-

laşdırma və büdcələmə sistemində dəyişiklik etməkdə hökümətdən irəli keçib  aparıcı 

                                                            

290

 A. Premchand, Government Budgeting and Expenditure Controls: Theory and Practice, 

International Monetary Fund, Washington D.C., 1989, pp. 319 – 354. For a comparative look at 

financial management systems from a family of systems point of view, see: OECD, Models of Public 

Budgeting and Accounting Reform, OECD Journal on Budgeting, Volume 2/Supplement 1, 2002. 

291

 Əsaslandırılmış və aydın planlaşdırma və büdcələmə sistemləri üçün son tövsiyələri burada əldə 

etmək olar:OSCE Code of Conduct on Political-Military Aspects of Security, Section VII; IMF, 

Revised Code of Good Practices on Fiscal Transparency, Section I; UN, Guide to Results-Based 

Budgeting, United Nations, 1998; OECD, OECD Best Practices for Budget Transparency, 2001. 

292

 Premchand, Op. Cit., p. 325. 

 

306

rol oynaya bilər. O da ola bilər ki,müdafiə nazirliyi hökümət içində ən konservativ təş-

kilat olduğundan və dəyişikliklərə müqaviməti böyük olduğundan və ancaq ölkə səviy-

yəsində prosedurların ümumi dəyişməsi müdafiə planlaşdırması səviyyəsində lazımi is-

lahatı aparmağa məcbur edər. 

Planlaşdırma və büdcələmə sisteminin nəyə bənzəməsi  haqqında Beynəlxalq Val-

yuta Fondunun Yaxşı Praktikalar Kodeksinin sərbəst interpretasiyalarında bir çox fay-

dalı tövsiyələr tapa bilərik

293

. Ozünün həm təşkilati,həm də təsisati ölçüləri üzrə müda-

fiə planlaşdırması formatı hökümət sektorundan fərqlənməlidir, hökümət sektorunu da 

ictimai sektorun digər sahələrindən və iqtisadiyyatın başqa sahələrindən fərqləndirmək 

lazımdır. Bu sabəbdən, müdafiə planlaşdırması daxilində siyasət və idarəetmə rolları 

aydın olmalı və ictimaiyyətə açıqlanmalıdır. Bu tələblər, həm ordu üzərində demokra-

tik nəzarət  prinsipləri və həm də maliyyə şəffaflığı prinsipləri üzərində durur və müda-

fiə idarəçiliyi fəaliyyətinin gücləndirilməsi məqsədinə xidmət edir. 

Müxtəlif təşkilatların ictimai sektorda və hökümət daxilində strukturu və funksi-

yaları aydın şəkildə müəyyən edilməlidir. Tapşırıqlar və məsuliyyətlərin ierarxiyasl 

olmalıdır: hansı təşkilatlar strateji planlaşdırmaya, hansıları operativ planlaşdırma-

ya və hansıları onları yerinə yetirməyə cəlb olunur. Strateji səviyyədə strateji məq-

sədlər müəyyən olunur: bu məqsədlərə çatmaq üçün hansı zaman çərçivəsi lazımdır 

və bu məqsədlərə nail olmaq üçün ölkə hansı resirsları sərf etməlidir. Adətən stra-

teji səviyyədə  əsas sənəd dövlət başçısı tərəfindən ortaya qoyulan və qanunverici 

orqan tərəfindən bəyənilən milli təhlükəsizlik/müdafiə strategiyasıdır

294

. Maliyyə 

planlaşdırmasının yerləşdiyi operativ planlaşdırma səviyyəsində strateji məqsədlər 

operativ məqsədlərə çevrilir,müdafiə üçün missiya formalaşdırılır,güc strukturları 

məyyənləşdirilir və çox-illik əsasda müxtəlif proqramlara resurslar ayrılır. Bu sə-

viyyədə, hərbi strategiya və müdafiə planlaşdırması istiqamətləri əsas sənədlər sa-

yılır və adətən müdafiə nazirliyi səviyyəsində irəli sürülür və hökümət tərəfindən 

bəyənilir. Yerinə yetirmənin  idarə olunması icra səviyyəsində yerləşir və parla-

ment,hökümət və müdafiə nazirliyi idarəetmə rollarını ifa edirlər. 

Ondan ötrü,hökümətin müxtəlif səviyyələrinin məsuliyyətləri və icra,qanunveri-

ci və  məhkəmə qollarının məsuliyyətləri dəqiq müəyyən edilməlidir. Parlamentin 

rolu şəffaflıq və hesabatlılığın təmin edilməsi üçün qanunlar və prosedurlar qəbul 

edərək, öz səlahiyyətindən istifadə edərək şəffaflıq və hesabatlılığın təmin olunma-

sını  həyata keçirmək

295

, bütün büdcə  sənədlərinin açıq olmasını  təmin etmək və 

                                                            

293

 IMF, Revised Code of Good Practice on Fiscal Transparency, 2001. 

294

 Parlament nəzarət səlahiyyətləri ilə bağlı bax: Hans Born, ‘Between Efficiency and Legitimacy: 

Democratic Accountability of the Military in the US, France, Sweden and Switzerland’, DCAF 

Working Papers No. 102, October 2002, pp. 4-6. 

295

 Hans Born, ‘Learning From Best Practices of Parliamentary Oversight of the Security Sector’, 

DCAF Working Papers No. 1, March 2002. 

 

307

büdcəni bəyənmək,bəyənməmək və düzəliş etməkdir. Hökümətin,icra qolunun ro-

lu, siyasət formalaşdırmaq və hökümətin müxtəlif sahələri arasında resurs ayırmaq 

baxımından qarşılıqlı razılıq  əldə etməkdir.Bu məsuliyyətlər arasında hərbi alqı-

satqı siyasəti,çağırışçılar və peşəkarlar arasında seçim və ya təhsil və səhiyyə ilə və 

iqtisadiyyatın digər sahələri ilə müqayisədə müdafiəyə ayrılan hökümət xərcləri də 

vardır. Büdcəli və büdcədın kənar tədbirlərin koordinasiyası  və idarəetməsi üçün 

aydın mexanizmlər müəyyən olunmalıdır.  Bu mexanizmlər təkcə yerinə yetirmə 

mərhələsində istifadə olunan metodlar və prosedurları yox,qərar qəbul etmə prose-

durlarını və məsuliyyətləri də əhatə etməlidir. Strateji qiymətləndirməni və siyasi 

variantları kimin formalaşdırdığı, kimin zaman müddətini müəyyən etdiyini və qə-

rarların yerinə yetirilməsinə kim sərəncam verdiyini və onlara kimin nəzarət etdiyi-

ni müəyyən etmək birinci dərəcəli  əhəmiyyət daşıyır. Parlament nəzarəti halında 

van Eekelenin formalaşdırdığı kimi,”əgər dəqiq metod rəsmiləşdirilmirsə,parla-

ment nəzarətinin siyasi çıxışlara çevrilməsi təhlükəsi altında bürokratiya və orduya 

öz yolları ilə getməyə daha çox imkanlar yaradılır”

296

. 

Hökümət və qeyri hökümət təşkilatları arasındakı münasibətlər aydın razılaşma-

lar arasında qurulmalıdır. Müdafiə sektoru daxilində, keçmişdə həyata keçirilən tə-

miz hərbi xarakterli fəaliyyətlər getdikcə daha çox kənarlaşdırılır, ona görə də çox-

lu ölkələrdə hökümət və qeyri hökümət təşkilatları arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin 

sayı artan miqyasdadır və bu münasibətlər təhcizatla bağlı, ərzaq, səhiyyə və digər 

xidmətlər,hətta hərbi obyektlərin təhlükəsizliyi ilə bağlı geniş saylı müqavilələrlə 

nəticələnir.  Şəffaf müqavilələr olmasa, bu tip fəaliyyət daha başqa seçimlərə  və 

hətta korrupsiyaya yol açar.Bütün fəaliyyətlər ayrımçılığa yol vermədən aydın qay-

dalar və prosedurlar əsasında aparılmalıdır. 

Hərtərəfli büdcə qanunları və ictimaiyyətə açıq olan inzibati qaydalar, ictimai fon-

dların istənilən öhdəliklərini və ya xərclərini idarə etməlidir. Qəbul olunmuş büdcə  və 

razılaşdırılmış proqramlar çərçivəsində müdafiə xərclərinin işlənməsinə sərəncam ve-

rən açıq metodların müəyyən edilməsi çox mühümdür, məsələn, sistemin müxtəlif sə-

viyyələrində müəyyən edilmiş xərclərin səviyyəsi kimi. Aydın təlimatlar müdafiə sek-

torunun daxilində imzalanmış bütün müqavilələri əhatə etməlidir. 

Dövlət qulluqçuları üçün etik davranış standardları aydın olmalı  və geniş icti-

maiyyətə məlum olmalıdır. Müdafiə sektorunda iki tam müxtəlif dövlət qulluqçula-

rı korpusu təmsil olunmuşdur: mülki  heyət və hərbçilər. Ənənəvi olaraq onlar ayrı, 

ancaq çox yaxşı müəyyən edilmiş təlimatlar əsasında işləyirlər, yəni, öz vəzifələri-

nə uyğun olaraq nə edə bilər və nə etməyə bilərlər. Bir çox ölkələrdə, başqa təsisat 

sənədləri,məsələn,davranış kodeksi( o cümlədən,mənəvi dəyərlərin xidmət kodek-

sləri və standardlar bəyannaməsi),təşkilat missiya bəyanatları  və daimi prosedur 

reqlamenti hələ də yerli təşkilatı mədəniyyətə çevrilməmişdir. Mülki qulluqçuların 

                                                            

296

 van Eekelen, Op. Cit., p. 8. 

 

308

və hərbi xidmətçilərin davaranışının tənzimlənməsi onların davranışına təsir etmə 

prosesinin ancaq bir hissəsidir. Ənənəvi olaraq,ordu etik siyasətlərə məsul olan dai-

mi idarələrdən təşkil olunan və  hərbi davranış  təlimatlarını pozanlara cəza verən 

idarəetmə formatına malikdir, mülki qulluqçuların davranışı isə hökümət daxilində 

olan digər dövlət qulluqçuların davranışına nəzarət edilən çərçivələr nəzdində idarə 

olunur. Həm hərbçilərdən,həm də mülki qulluqçulardan yaxşı davranışı o zaman 

gözləmək olar ki, yaxşı iş şəraiti, o cümlədən ədalətli kadr siyasəti və sosial rifah 

güzəştləri idarəetmə formatına daxil edilsin.Dövlət qulluqçuları üçün etik mövzular 

üzrə açıq olan ədəbiyyatın çoxu anti-korrupsiya tədbirlərinə toxunur və bu məsələ 

hökümətin müdafiə sektoruna da aiddir. Lakin burada  həlledici məsələ ondan iba-

rətdir ki, hərbi və mülki qulluqçuların işlərində gözlənilən nəticələri əldə edilməsi 

üçün (cünki əsil nəticəni ölçmək həmişə asan deyil) onlara yüksək davranış stan-

dardları müəyyən etmək hətta ən mühüm məsələdir. 

Müdafiə sektorunda maliyyə planlaşdırmasının və resurs ayrılmasının baş verdi-

yi təşkilati və  təsisati çərçivənin digər özəlliyi,ümumilikdə hökümət fəaliyyətinin 

və özəlliklə müdafiə nazilrliyinin idarə edilmə yanaşmasının işgüzar olmasına artan 

tələbatdir. Bu cür yanaşmanın əsas nəticəsi odur ki, bütöv planlaşdırma və budcələ-

mə sistemi nəticəyə yönəlmiş olmalıdır,təkcə strateji səviyyədə yox, həm də gündə-

lik idarəetmədə. Bu mövzuları  əhatə edən  ədəbiyyat hər il artır və onların çoxu 

beynəlxalq təcrübəyə əsaslanır. Son BVF İşçi Sənədində,Cak Daymond(Jack Dia-

mond) orta-gəlirli ölkələr üçün çıxarılan nəticələri toplamışdır

297

. 

O fikirlə ki, son məqsəd elə “sistem əldə etməkdir ki: orada fəaliyyətlərlə xər-

clər uyğun gəlsin, bu fəaliyyətlərin məhsuldarlığını ölçmək mümkün olsun, məh-

suldarlığın standardları hazırlansın və xərclər və məhsuldarlıq standardlarla müqa-

yisə edilsin”, o məhsuldarlıq idarəetmə sistemini hazırlamaqdan ötrü altı addımı 

fərqləndirir: proqramların və onların məqsədlərinin tərtib edilməsinin təkmilləşdi-

rilməsi; büdcələmə  təklifləri və proqram nəticələri arasında güclü əlaqənin təmin 

edilməsi; məhsuldarlıq məlumatlarının açıqlanması və daimi əsasda təqdim edilmə-

si; müdirlərə  məhsuldarlıq məlumatlarından istifadə üçün stimul verilməsi; və 

proqram idarəetməsini müşahidə etmək üçün sistem hazırlanması. 

Belə sistemi kimin yaratmasına ehtiyatla yanaşmaq lazımdır,çünki bu işə  cəlb 

olunan hər bir kateqoriya adamlar qabaqcadan yanlış fikirli ola bilirlər. Əgər bu iq-

tisadçı çoxluğu olan qrup tərəfindən hazırlanırsa,o zaman nəticələr təşkilati düşün-

cənin zərərinə olaraq iqtisadi düşüncə tərəfə əyilmiş ola bilər. Əgər bu qrupda hü-

quqçular çoxluq təşkil edərsə, o zaman normalar təşkilati və iqtisadi mexanizmlər 

üzərində üstünlük qazanacaq. 

                                                            

297

 Jack Diamond, Establishing a Performance Management Framework for Government, IMF 

Working Paper/05/50, International Monetary Fund, 2005. 

 

 

309

 

Müdafiə Sektorunda Maliyyə Planlaşdırması  

və Ehtiyatlar Ayrılmasının Prinsipləri 

 

Maliyyə planlaşdırması prinsipləri mövzusuna yanaşmanın çoxlu yolları vardır: 

universitet dərsliyindən başlamış,geniş korporasiyalarda və hökümətlərdəki prakti-

kaya qədər.Belə görünür ki, bütün biblioqrafik mənbələrdə prinsiplərin siyahısı, 

xüsusən də şərhlər və nümunələr, ehtimal olunan oxucular üçün uyğunlaşdırılır və 

müəlliflərin şəxsi təcrübəsinə söykənir,bu bölmə isə elmi müddəalar üzərində yox, 

daha çox sağlam düşüncəyə arxalanır.  

Maliyyə planlaşdırması və resurs ayrılmasında başlanğıc nöqtə müdafiənin istis-

nasız ictimai rifah olduğunu anlamaq olmalıdır

298

 və bu mənada  müdafiənin “məh-

sulu”-nun özəl xüsusiyyətləri vardır. Ölkənin öz müdafiəsinə ödəmək istədiyi 

bədəl, bazar tələb və təkliflər balansı vasitəsilə formalaşmır,çünki burada yalnız bir 

tədarükci var, o da dövlətdir və o qiyməti müəyyən edir,çünki müdafiə “məhsulu-

nun” miqdarını və keyfiyyətini o təyin edir. Müdafiənin təmiz ictimai əmtəə olması 

faktı, menecer və maliyyə planlaşdırmaçılarına,onların bazar mühitindən fərqli şə-

raitdə fəaliyyət göstərdiklərini anlatmalıdır. 

Daimi qüvvədə olan prinsip ondan ibarətdir ki,məqsədlər və planlaşdırma gü-

manları, son məhsulun texniki xaraketristikaları və ya hazırlıq statusu baxımından, 

bu məqsədlərə çatmaq üçün vaxt müddəti və dəyər məhdudiyyəti  baxımından, öl-

çülü olmalıdır. 

Əgər məqsəd ordu üçün vertolyot birliyi qurmaqdırsa,maliyyə planlaşdırıcısı 

birlik üçün vertolyotların növünü(döyüş,nəqliyyat və ya ikili məqsədlər),hər növ-

dən neçəsini,birliyin nə vaxt döyüş üçün hazır olmasını, birliyin hazırlanması üçün 

ordunun ödəməyə gücü yetəcəyi tam məbləği,nə qədər pilot və birliyin saxlanması 

üçün heyətin xidmət edəcəyini, döyüş missiyasında xidmətin müddətini, nə qədər 

uçuşlar olcağını  və hansı uçuş  şəraitində(günün hansı vaxtında) birliklərin uçuşa 

hazır olacağını,hansı cür silahlardan və hansı miqdarda  istifadə olunacağını, pilot 

və ya ekipajın döyüşə hazır olması üçün nə qədər uçuş saatı toplamasını və digər 

oxşar məlumatlari bilməlidir. Məqsədlərin bu cür ətraflı detallarını bilmədən, məq-

                                                            

298

  İctimai  əmtəə  nəzəriyyəsi haqqında fundamental yazılar üçün bax: James M. Buchanan and 

Gordon Tullock, Calculus of Consent, Ann Arbor, University of Michigan Press, 1962; M. Buchanan, 

“Public Goods in Theory and Practice: A Note on the Minasian-Samuelson Discussion”, Journal of 

Law and Economics, No. 10, 1967, pp. 193-197; M. Buchanan, The Demand and Supply of Public 

Goods, 1968. Available at