1 Willem F. van Eekelen

NATO-nunTəlim və Təhsilə Təsiri 

 

Macarıstanın NATO üzvlüyü ilkin mərhələdə onun silahlı qüvvələrinin ümumi 

potensialının dəyişməsinə az təsir etdi; daha çox,üzvlük, konkret standardlar və 

prosedurlarl təmin etdi və  və onlardan istifadə edərək Macarıstan konkret milli 

proqramlar və prioritetlər hazırlaya bilərdi.NATO-nun məcbur etdiyi,struktur və 

material dəyişikliklərdən başqa,çox sayda təhsil yönümlü tədbirlərdə iştirak etməsi-

nə baxmayaraq,ilkin mərhələlərdə NATO ilə bağlı təhsil silahlı qüvvələrin potensi-

alını əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmadı.  Nəticədə,Macarıstan höküməti dil öy-

rətmə mərkəzi yaradılması haqqında qərar verdi;təlim vəsaitlərinə NATO doktrina-

larını salmaq üçün komitə qurdu;müəyyən mövzular üzrə NATO standardlarını tət-

biq etməyə məsul olan yüksək səviyyəli təlimatçılar təyin etdi; və hərbi məktəblə-

rin üç aydan bir fəaliyyəti və NATO-ya inteqrasiya səviyyəsi haqqında hesabat ver-

məsini təmin etdi. Bu cür addımların nəticəsində, Macarıstanda hərbi təhsil 2001- 

ci ildən başlayaraq NATO standardlarına uyğun inkişaf etdi. Təhsil və təlim arasın-

da olan mühüm fərqi göstərərək,Macarıstan təlim sistemi, Macarıstanda tam könül-

lülük sisteminin yaradılmasına və  dəyişən daxili təhlükəsizlik mühitindən doğan 

yeni tapşırıqlara cavab olaraq indiki zamanda əsas dəyişikliklərə məruz qalır. İndi-

ki xidmət zamanı əsgərlərin təlimi əvvəlki dövrlərdəkindən daha çoxdur(digər xid-

mətlər,məsələn təmizlik və gözətçilik işləri könüllü əsgərlər tərəfindən apaılmır) və 

təlimlər geniş mənada NATO rəhbərliyi altında gedən və digər beynəlxalq əməliy-

yatlara,əsasən də sülhü dəstəkləyən əməliyyatlara fokuslanır. Yeni sistemdə sülhü 

dəstəkləyən əməliyyatlara(SDƏ) hazırlıq,əsgərlərin ilkin təlimi ilə eyni vaxtda baş-

layır,çünki onların hər biri istənilən zaman bu cür missiyada xidmət etməyə hazır 

olmalıdır. 

Demokratikləşmənin yaratdığı daxili dəyişikliklərə və həmçinin,xarici təsirlərə  

cavab olaraq,parlament və digər mülki hakimiyyət silahlı qüvvələrin kadr siyasəti-

 

554

nə və idarəetməsinə qanunlar,müəyyən edilmiş demokratik strukturlar və onu təmi-

nat altına alan şəffaf prosedurlarla nəzarət edir. Ordunun kadr strategiyası milli təh-

lükəsizlik və  hərbi təhlükəsizlik strategiyaları üzərində qurulmuşdur.Macarıstan-

da,kadr idarəetmə sisteminin transformasiyası demokratk normalara uyğundur və 

getdikcə də peşəkar tələblərə uyğunlaşır. Macarıstan hərbi kadrlarının təlim və təh-

sili getdikcə daha çox NATO tələblərini qəbul edir və Macarıstanın Praqa öhdəlik-

lərinə uyğun olaraq hərbi potensialını artırır. Müdafiə nazirliyi və Baş Qərargah tə-

rəfindən qurulmuş əlaqədar struktur və proqramlar,silahlı qüvvələrin NATO ilə tam 

uyğunluğunu əldə etmək və sülhü dəstəkləyən əməliyyatlara səmərəli kömək məq-

sədi güdür. Buraya,NATO doktrinaları,standardları və beynəlxalq hüquq və saziş-

lərə uyğun olan birləşmiş təlim və təhsil sistemi daxildir.  

 

• 

Maliyyə Planlaşdırması və Müdafiə 

 

Müdafə xarakterli xərclərin əksər ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətli yer tutma-

sına görə, başqa çox az hökümət işləri həm dövlət strukturları daxilində,həm də ge-

niş mülki cəmiyyət tərəfindən bu dərəcədə nəzarət və gözdən keçirmə mexanizmlə-

rinə  məruz qalır. Adətən,müdafiə sahəsində çalışanlar fəal  əhalinin 2% -ni təşkil 

edir, ona da ÜDM-nin 1%-dən çoxu və ya bütöv hökümət xərclərinin 4%-dən çoxu 

xərclənir. Soyuq Müharibənin bitməsi dövlət,bazar və vətəndaş cəmiyyəti arasında-

ki balansı  dəyişdi, Müdafiə nazirliyi daxil olmaqla hökümət idarələrinin işlədiyi 

mühiti dəyişdi. Ölkədaxil  ictimaiyyət  və beynəlxalq subyektlər müdafiə sektorun-

da yüksək etika standardları,şəffaflıq və hesabatlılıq tələb edirlər və silahlı qüvvə-

lərdə yaxşı idarəçilik tələblərinə davamlı inkişaf prosesinin bir hissəsi kimi baxır-

lar. Harı-Bukur Markunun yazdığı “Müdafiə Sektorunda Maliyyə Planlaşdırması 

və Ehtiyatların   Ayrılması “ bu dəyişən mühitdən danışır və göstərir ki, müdafiə 

nazirliyi indi illik büdcə məhdudiyyətləri,şəffaflıq və yoxlamalarla üz-üzə olmalı-

dır. Marku maliyyə planlaşdırması və resurs ayrılmasını daha səmərəli və məhsul-

dar edən prosedurları,o, cümlədən, planlaşdırma mexanizmləri,sistemin hesabatlılı-

ğını istiqamətləndirən prinsiplər,maliyyə planlaşdırması üçün əsas proseslər və re-

surs ayrılmalarını əhatə edən dilemmaları nümunə gəririr.  

 

•  Planlaşdırma və Ehtiyatlar Ayrılması Strukturları 

 

Marku, düzgün olaraq aydınlaşdırır ki,müdafiə maliyyə planlaşdırması  və re-

surs ayrılması müdafiə planlaşdırmasının geniş konsepsiyasına daxildir və o da 

Avropa ölkələri üzrə  əhəməiyyətli dərəcədə  fərqlənir. Baxmayaraq, o, müdafiə 

planlaşdırmasının, siyasət formalaşdırılması, güc planlaşdırması və resurs ayrılma-

sını geniş şəkildə əhatə edən təşkilatlar və təsisatlardan təşkil olunduğunu ümumi-

 

555

ləşdirə bilmişdir. Baxmayaraq ki,geniş müdafiə planlaşdırması strukrurları çox say-

da təsisatları əhatə edir, xüsusi olaraq  maliyyə planlaşdırması sahələri üçün :bu qa-

nunverici orqanlar və onların daxili xüsusiləşmiş komissiyalarıdır; planlaşdır-

ma,maliyyə və resurs ayrılmasında iştirak edən həlledici funksiyaları ilə hökümət-

dir; və  müdafiə nazirliyinin özüdür.  Bu funksiyalar arasında dinamikanı gücləndi-

rən, bir biri ilə  rəqabətdə olan rəsmi və qeyri rəsmi təsisatlar,o cümlədən,hüquqi 

strukturlar,qanun və qayda mexanizmləri və adət və ənənələrdir. Dövlət-cəmiyyət 

məsuliyyətlərini və addımlarını şərtləndirən hökümət sistemində və ölkə normala-

rında uyğunsuzluqlara baxmayaraq,Marku  istənilən maliyyə planlaşdırmasının 

məhsuldarlığının maksimumlaşdırması üçün ən geniş  yanaşmalar müəyyən edir. 

 

• 

Demokratik idarəçiliyin müxtəlif səviyyələrinin - icra,qanunverici 

və məhkəmə qollarının- məsuliyyətləri dəqiq müəyyən edilməlidir. Parlament, 

normativ qanunlar,prosedurlar və büdcələr qəbul etməlidir,hökümət isə büdcə 

məhdudiyyətlərinə uyğunlaşmaq üçün əlavə siyasət və strategiyalar və kom-

promislər qurmalıdır.  

• 

Büdcəli və büdcədən kənar tədbirlərin koordinasiyası  və idarəet-

məsi üçün aydın mexanizmlərin müəyyən  edilməsi məhsuldar resurs ayrılması 

üçün önəmlidir.  Bu mexanizmlər təkcə yerinə yetirmə  mərhələsində istifadə 

olunan metodlar və prosedurları yox,qərar qəbul etmə prosedurlarını və məsu-

liyyətləri də əhatə etməlidir. Strateji qiymətləndirməni və siyasi variantları ki-

min formalaşdırdığı, hansı zaman müddətinə və qərarların yerinə yetirilməsinə 

kim sərəncam verdiyini və onlara kimin nəzarət etdiyini müəyyən etmək birin-

ci dərəcəli əhəmiyyət daşıyır.  

• 

Hökümət və qeyri hökümət təşkilatları arasındakı münasibətlər uy-

ğunsuz qərarlar və  hətta korrupsiyadan uzaqlaşmaq üçün aydın razılaşmalar 

arasında qurulmalıdır. Bütün fəaliyyətlər ayrımçılığa yol vermədən aydın qay-

dalar və prosedurlar əsasında aparılmalıdır. 

 

Hərtərəfli büdcə qanunları və ictimaiyyətə açıq olan inzibati qaydalar, ictimai 

fondların istənilən öhdəliklərini və ya xərclərini idarə etməlidir,xüsusilə də, mü-

dafiə sektoru daxilində imzalanmış bütün müqavilələr üçün. Dövlət qulluqçuları 

üçün (mülki və hərbi)etik davranış standardları aydın olmalı və geniş ictimaiyyə-

tə məlum olmalıdır. 

Marku qeyd edir ki,maliyyə planlaşdırması  və resurs ayrılması üçün aydın 

müəyyən edilmiş çərçivə yoxdur və xas olan şəxsi tərəf tutma sonucda həmin ori-

entasiyanı əks etdirən sistemi dəyişə bilər. Məsələn, bir qrup iqtisadi məhsuldarlı-

ğı vurğulaya bilər,digəri isə qanuni norma və standardlara uyğun olan prosedurla-

rı dəyişər. 

 

556

•    Planlaşdırma və Resurs ayrılmasının Prinsipləri 

 

Sağlam düşüncəyə  və milli müdafiənin maliyyə yanaşmalarına öz anlamı ilə 

yanaşaraq ,Marku hesab edir ki, ilkin,başlıca düşüncə müdafiənin istisnasız ictimai 

firavanlıq olduğunu anlamaqdır və müdafiəni dəstəkləyən istehsalatın  özəl xüsu-

siyyətləri vardır. Ona görə də, ölkənin öz müdafiəsinə ödəmək istədiyi bədəl, ideal 

bazar tələb və təkliflər balansı vasitəsilə formalaşmır. Çünki burada bir neçə isteh-

salçı  və istehlakçının  əvəzinə,mülii müdafiə üçün yalnız bir tədarükci var, o da 

dövlətdir və o qiyməti müəyyən edir, müdafiə “məhsulunun” miqdarını və keyfiy-

yətini də, o təyin edir. Marku belə arqument gətirir ki, “müdafiənin təmiz ictimai 

əmtəə olması faktı,rəhbərlik və maliyyə planlaşdırmaçılarına,onların bazar mühi-

tindən fərqli şəraitdə fəaliyyət göstərdiklərini anlatmalıdır”. Bu cür məlumatlar on-

ların hərəkətlərində aparıcı prinsiplər olmalıdır.  

Ümumi tətbiq edilən prinsip ondan ibarətdir ki,dövlətin formalaşdırdığı  məq-

sədlər və onun planlaşdırma gümanları, son məhsulun texniki xaraketristikaları və 

ya hazırlıq statusu baxımından, bu məqsədlərə çatmaq üçün vaxt müddəti və dəyər 

məhdudiyyəti baxımından, ölçülü olmalıdır.Qərar vericilər və planlaşdırıcılar hər 

bir müdafiə proqramının tam xərcləri haqqında bütöv fikir əldə etmək üçün hər bir 

qərarın maliyyə və qeyri maliyyə təsirlərini başa düşməlidirlər. Digər mühüm prin-

sip isə hər hansı proqramın maliyyə vəziyyətini həm strateji, həm də operativ sə-

viyyədə yenidən qiymətləndirməkdir. Proqramın maliyyə statusunun periodik təfti-

şi və ya strateji səviyyədə bütün proqramların təftişi, ixtisar edilməli xərcləri üzə 

çıxara bilər,ödəmələri təxirə sala bilər və ya yüksək prioritetli fəaliyyətlərə axan re-

sursların durğunluğunu üzə  çıxara bilər.  Əlavə olaraq, müdafiə planlaşdırıcıları 

müdafiə sahəsində planlaşdırlmamış  xərclərin istisna yox,qayda olduğunu prinsip 

kimi qəbul etməlidirlər. Maliyyə planlaşdırıcısının bu prinsipə riayət etməsi üçün 

arxalanacağı yol, milli xüsusiyyətlərdən doğan  norma və prosedurlardan asılı olur. 

Və,son prinsip odur ki, yaxşı təcrübəyə qoyulan yatırım,tarixən,ən yaxşı sərf edilən 

puldur. Daimi və ya xüsusi komitələr və komissiyalar  konkret təşkilati və planlaş-

dırma  mühitlərinə uyğunlaşdırılaraq pula qənaət etmək üçün qurulur. 

 

•  Şəffaf və Məhsuldar Planlaşdırma Yaradılması 

 

Maliyyə planlaşdırmasının və resurs ayrılmalarının geniş məqsədləri, illik xər-

clərə səmərəli nəzarət etmək, müdafiənin təmin olunmasında məhsuldarlığa nail ol-

maq və optimal müdafiə strukturu müəyyən etməkdir. Bütün bunları  nəzərə ala-

raq,Marku maliyyə şəffaflığı və planlaşdırmasını gücləndirən bir neçə addımı vur-

ğulayır. 

 

557

Maliyyə planlaşdırmasında birinci addım, maliyyə  məlumatlarını  həm strate-

ji,həm də operativ səviyyələrdə müəyyən etmək və nəzərdən keçirməkdir. Ən mü-

hüm informasiya hissəsi dövlətin milli ÜDM ilə və real pul dəyəri ilə ifadə olun-

muş  qəbul edə biləcəyi ən yüksək müdafiə xərcləri səviyyəsidir. Müxtəlif ictimai 

xidmət sahələrinin ehtiyacları  və  tələbləri haqqında də informasiya toplanmalıdır. 

Hətta proses yuxaridan –aşağı yanaşmadırsa da, öz məqsədlərini yerinə yetirmək 

üçün qoşun növləri və aşağı idarələrin hansı resursları alacağını, maliyyə planlaşdı-

rıcısı bilməlidir.Planlaşdırıcının bilməli olduğu digər informasiya idarələrin planla-

rının müzakirə olunacaq detallarıdır. 

Maliyyə planlaşdırmasında növbəti mərhələ, maliyyə planlaşdırması tövsiyələri 

və alternativlərini müvafiq rəhbərin,komandan və ya ali mülki qulluqçunun qarşı-

sında hazırlamaq və müdafiə etməkdir. Burada maliyyə planlaşdırıcısı üçün əsas 

şərt rəhbərin öz təşkilatı üçün formalaşdırdığı məqsədlər və siyasət haqqında və on-

ları əldə etməyin yolları haqqında  kifayət qədər müvafiq məlumata malik olması-

dır. Tövsiyələr, həmən zaman əldə olan məlumatların  əsasında planlaşdırma təx-

minləri üzərində başlamalıdır. Həmin təxminlər büdcənin yerinə yetirilmə mərhələ-

sini dəyişə bilən qeyri-müəyyənlikləri və riskləri əhatə etməlidir. Tövsiyələrə, məq-

sədlərə nail olmaq üçün müvafiq yollar, maliyyə fəaliyyətinin başqa təşkilati işlərə 

təsir edə bilməsinin qiymətləndirilməsi,müxtəlif fəaliyyət istiqamətlərinin prioritet-

ləşdirilməsi, xərc və nəticə nisbəti analizləri və hər bir fəaliyyət istiqaməti üçün ət-

raflı fəaliyyət planı daxil olmalıdır. 

Bu  addımlar atılandan sonra,Marku vurğulayır ki, sağlam demokratik praktika 

üçün  çox arzuolunandır ki, bu prosess şəffaf olsun.İerarxiya ilə yuxarı qalxdıqca 

şəffaflıq da vacib prosesə çevrilir. Təşkilatın həlledici fiqurlarına və tabeçilikdə 

olan şəxslərə prosesin  planlaşdırma prosesinin erkən dövründə çoxsaylı imkanlar 

verilməlidir və  aşağı  vəzifələrdə oturan planlaşdırıcılara da öz planlarını ortaya 

qoymaq üçün, onlara lazım olan məlumatlarl əldə etmək üçün imkanlar yaradılma-

lıdır. Təşkilatın daxilindəki və həm də cəmiyyətə məlum olan şəffaflıq,resurs ayrıl-

masının  ədalətli olduğunu və yüksək məqsədlərə xidmət etdiyini gəstərir.  Şəffaf-

lıq,siyasi proqramlara fokuslanmaqla bərabər, planlaşdırma prosesinin bu mərhələ-

sində, idarələrin çox fəal rolunu anlatır. 

 

•  Resurs Ayrılma Dilemmaları 

 

Müdafiə sektorunda resurs ayrılma dilemmaları,ilk baxışdan görünən kimi,han-

sı xidmətin çox və hansı xidmətin az alacağını müəyyən etmək deyil. Bu, ayırma 

prosesi ilə nə təmin edilməlidir haqqındadır: qoşun növləri və başqa agentliklər və 

idarələr tərəfindən qoyulan tələblər və ya cari siyasətin qoyduğu məqsədlər. 

Bu,həmçinin, cari xərclərlə  və mühəndis layihə  işlərinin hazırlanması arasında 

 

558

kompromisi tarazlamaq haqqındadır. Bu dillema,parlamentin, prezidentin,hökümə-

tin və mülki cəmiyyətin siyası baxışlarını və siyasi variantlarını birləşdirərək yaxşı 

ifadə olunmuş müdafiə siyasəti ilə həll oluna bilər. Belə siyasətin əsasında, istəni-

lən müdafiə  məsələləri,o cümlədən,  şəxsi heyətlə bağlı  məsələlər, koalisiyalar və 

ya sülhməramlı qüvvələr içində xaricə qüvvələr göndərmək sanballı surətdə əsas-

landırılacaq və ordu və cəmiyyət tərəfindən asanlıqla qəbul ediləcəkdir. Hansı for-

mada olsa da, müdafiə siyasəti sənədi resurs ayırma prosesinə bilavasitə təsir edən 

bir çox əsas elementləri nəzərə almalıdır. Siyasi məqsədlər və strateji hərbi missi-

yalar aydın olmalı və  müdafiə nazirliyini idarə edən üzvi qanunlardan və Konstitu-

siyadan doğan siyasi mandatın və təsisati tələblərın əsasında olmalıdır. Bu məqsəd-

lər, arzu olunan nəticələrin geniş təsviri ilə müşaiyət olunmalıdır.  

Maliyyə planlaşdırması  və resurs ayrılmasına kontekst daxilində yanaşma ol-

malıdır və ölkənin müdafiə planlaşdırması mühitinin özəlliklərini nəzərə almalıdır. 

Müvafiq  şəkildə aparılarsa, maliyyə planlaşdırması  və büdcələmə, ordunun tran-

sformasiya mühərrikinin önəmli hissəsinə çevrilə bilər,lakin o sahələr müdafiə si-

yasəti və strategiyası ilə eyni tempdə  hərəkət etməlidirlər. Bu həm də qüvvələrin 

planlaşdırmasına da aiddir, sadəcə  eyni sahənin hissəsi kimi yox,həm də eyni mə-

dəniyyətin hissəsi kimi. Bütün dövlətlər, özlərinin müdafiə strukturları daxilində 

təkmilləşməyə  həmişə ehtiyac olduğunu qəbul etsələr faydalı olar.Beynəlxalq ek-

spertlərin maliyyə planlaşdırması və resurs ayrılması metodlarını gücləndirmək is-

tiqamətində köməyə dəvət edilməsi birinci addım olardı. 

 

Müdafiə,Dövlət və Maliyyələşmə 

 

İcra orqanlarının dəyişkənliklərinə nəzarət etmək üçün maliyyənin məhdudlaş-

dırılması, zaman-zaman ən səmərəli mexanizm kimi sübut olunmuşdur və  yəqin 

ki,müdafiə ilə bağlı  məsələlərdə bu daha yayılmış haldır. Avropa kontekstin-

də,Atlantik Alyansa üzvlük yolu tutan ölkələrin heç də hamısı öz daxili siyasi sis-

temlərini NATO kimi inkişaf etdirmədi. Ona görə də NATO prosedurları erkən üzv 

olanlara xas olan sistemləri əks etdirir və bu prosedurlar uzun müddətli üzvlük ilə 

əlaqədar əlavə ahəngləşmə tələb edir. Yeni üzvlər,digər tərəfdən,üzvlük üçün tələb-

ləri qəbul etməyə və hələ də gənc demokratik sistemlərinə tətbiq etməyə daha da 

çətinlik çəkdilər. Macarıstanın formalaşan liberal idarəçiliyinin NATO üzvlüyü ilə 

üst-üstə düşən ağır əməyi, Alyansın ən yeni üzvlərinin ümumi problemləri ilə çox 

yaxşı səsləşir. Mixail Zambori, özünün “ İqtisadi Səmərəlı İdarəetmə və Müdafiə 

Xərcləri”  yazısında, müasir,şəffaf müdafiə planlaşdırması və büdcələmə mexaniz-

mlərinin hazırlanmasında Macarıstanın təcrübəsini müzakirə edir. Zambori düşünür 

ki,Macarıstan üçün uyğun olanı, onun dediyi kimi Müdafiə Planlaşdırma Sistemi-

 

559

dir. Bu sistem,təkcə Macarıstanın tələbatlarını yox,həm də NATO üzvlüyünə yeni-

cə qəbul olmuş ölkələr üçün də model ola bilər. 

Keçmiş Varşava Müqaviləsi ölkələri üçün, dövlət resurslarının sosialist “üslub-

lu” idarəetməsindən keçid dövrü dövlət və cəmiyyət boyunca çətin idi və iqtisadiy-

yatın mərkəzləşmiş idarəetməsi və  Moskva rəhbərliyindəki təhlükəsizlik sistemi 

müdafiə və iqtisadi  sahələri daha ciddi şəkildə vurmuşdur. Pul və müdafiənin bu 

cür xüsusi əlaqəsinə görə,bu sosialist ölkələri ilk dəfə olaraq məsuliyyətli büdcələ-

mə  və planlaşdırma sistemi qəbul etməyə  məcbur edildilər. Müdafiə doktrinasını 

dəyişmək asan idi: ilk fəfə illik büdcə məhdudiyyətlərini nəzərdən keçirməyə mü-

nasibəti dəyişmək əhəmiyyətli dərəcədə çox çətin idi. Macarıstan halında,mülki və 

hərbi rəhbərlik, bir çox ölkələrin büdcə planlaşdırma prosesləri ilə bağlı nümunə-

lərdən seçim etmək imkanında idilər və onu Zambori iki-vektorlu metod adlandı-

rır,yəni sözdə “yuxarıdan –aşağı”metodu: bu metoda görə büdcə  təxminləri aşağı 

səviyyədə hazırlanır  və ümumi təxminlər halına salmaq üçün mərkəzi planlaşdır-

ma orqanlarına göndərilir. Hüquqi qaydalar və büdcə  təcrübələrinə uyğun ola-

raq,ölkələr özlərinin illik büdcə strukturlarını yarada bilərlər. Şəxsi heyət və təşki-

latı saxlama  xərclərini və həmçinin,elmi tədqiqat və inkişaf xərclərini (R+D)ayır-

maq ümumi xas olan hallardır. 

Macarıstanın xarici siyasətinin əsas məqsədi NATO üzvlüyü olduğu 1990-cı il-

lərin həyəcanlı dövrü bütün hərbi aparatı  nəzarət altında aldı  və  dəyişiklik üçün 

xidmət etdi. Macarıstan, 1999-cu ilin Martın 12-də NATO üzvü oldu və üzvlük ge-

niş hüquqlar və imtiazlar ilə  və o cümlədən, mühüm öhdəliklərlə  nəticələndi. Bu 

yeni üzvlük öhdəliklərinə görə, Macarıstan, NATO standardları ilə tam uyğun olan 

büdcə sistemini tətbiq etdi. Müdafiə xərcləri sahəsində yeni Müdafiə Planlaşdırma-

sı Sistemi, Macarıstanın NATO standardlarını qarşılamaq baxımından məhsuldar 

olmuşdur və olmaqda davam edir. Bu planın əsas elementlərinə daxildir: 

 

•  Tapşırıqlar  yönümlü-xərclərə  həssaslıq  

 

Macarıstan MPS-ə görə,büdcə  tələbləri təxmin edilən müddətə yox,konkret 

tapşırıqlara bağlı olmalıdır. Bu cür real tapşırıqlara arxalanma, maliyyə idarəetməsi 

informasiya sisteminin yaradılmasını və fəaliyyətini tələb edir və elə sistem ki, o, 

ölkə iqtisadiyyatının bütöv spektrində, birləşmiş metodlarla verilən tapşırıqların ye-

rinə yetirilməsi üçün xərclərini toplamağa uyğun olur. Bu cür dəyər-hesablayan 

metodun köməyi ilə,birbaşa xərclərdən başqa, verilən tapşırıqla  əlaqədar ümumi 

xərclərin bölünmüş hissəsini də qiymətləndirmək olar(adətən,dolayı  xərclər ölçü-

sündə). 

 

 

 

560

•  Komplekslik 

 

Kompleks müdafiə planlaşdırması davamlı surətdə yenilənən,qanunvericilik tə-

rəfindən qəbul edillən hərbi siyasi tələblər(suveren dövlətin təhlükəsizlik maraqla-

rını əks etdirən) və konkret müdafiə göstəriciləri əsasında(hökümət tərəfindən ge-

niş müzakirə olunan) qurulmuş sistemdir. Nəticədə, o tarazlı,çevik və uzun zaman 

dövrünə bölünmüş çərçivədən ibarət planlaşdırmadır. 

 

•  İrəliyə baxış 

 

 Zambori iddia edir ki, Hərbi planlaşdırmalar müxtəlif zaman fasilələrini əhatə 

etməlidir. Müxtəlif-müddətli,uzun ,orta və qısa müddətli planlar  bir-birinə söykə-

nir və onlar birləşmiş planlar sistemi ilə  nəticələnir. MPS-in tərkib hissəsi kimi, 

büdcə planlaşdırması proqramı metodu(PPBS vurğulayır ki, tapşırıqlar layihələr 

əsasında olur), müxtəlif müddətli planların bir -birinə söykəndiyi prinsipə tam  xid-

mət edir,çünki o, çoxillik inkişaf tapşırıqlarının təxmin edilən tam və illik təsirləri-

ni hesablayır və beləliklə onları müxtəlif müddətli planların tərkibinə salmağa im-

kan verir.Dövlət və  hərbi planlaşdırmanın ahəngləşməsi, dövlət idarəetməsinin 

uzun və orta müddətli planlaşdırma sisteminin fəaliyyəti ilə təmin oluna bilər. 

 

•  Çeviklik 

Planın reallaşdırılması zamanı, onun son tarixi və şərtləri elə dəyişə bilər ki, bu 

planın formasının dəyişməsini tələb edər.  Bir –biri ilə yanaşı planlaşdırma müddət-

lərinə daimi baxış, fırlanma imkanı yaradır. Bu fırlanma planlaşdırması çevik yolla  

qısa müddətli tapşırıqları siyahılaşdırmağa və orta və uzun müddətli planları müəy-

yən edib yerinə yetirməyi təklif edir.  

 

•  Şəffaflıq 

 

Hərbi planlaşdırmanın “məhsulları” açıq surətdə təqdim olunmalıdır ki,planlar 

qəbul edilsin və dəstəklənsin və bunu etməyin ən yaxşı  yolu media vasitəsilədir. 

Qısa olaraq, müdafiə sektoru üzərində demokratik nəzarət,vergi verənlərin,öz pul-

larının dövlət tərəfindən necə  xərcləndiyini görməsidir.Bu, planların sintezləşmiş 

təqdimatı ilə, açıq və asan dil ilə və hərbi terminlərin və kateqoriyaların izahatı ilə 

edilə bilər,lakin eyni zamanda  dövlət və hərbi sirlərin qaydalarına riayət etməklə 

edilə bilər. Planların təqdimatı, onları müqayisəsi və analizi üçün imkan yaradır. 

Baxmayaraq ki, bu vurğular, müdafiə üçün sistemləşdirilmiş planlaşdırma sis-

temlərindən istifadənin üstünlüklərini göstərir,reallıqda bu proses nəzarət mexaniz-

mləri,büdcələmə,hərbi planlaşdırma və gözlənilən satınalmalar xərcləri və tələbat-

 

561

larını kompleksliliyini əhatə edən məsələlərdən ibarətdir. Zambori bu sistemə çox 

güclü surətdə inanır və onu “ yaxşı qurulmuş,məhsuldar sistem” adlandırır və hesab 

edir ki,Macarıstan onu qəbul etməsə uduzar. Alyansın birləşmiş müdafiə planlaş-

ması ilə tələb olunan qarşılıqlı uzlaşma,müdafiə xərclərinin məhsuldar idarəetməsi, 

müdafiə büdcəsinin şəffaflığını təmin edən siyasi niyyət ən mühüm səbəblər kimi-

dir və hamı MPS-dən istifadəni tələb edir.Özünün son birqiymətli dəstəyini göstə-

rən tərzdə,Macarıstanın müdafiə planlaşdırması ilə bağlı doğru qərar verdiyini de-

yərək,hesab edir ki,“Dəyişən siyasi mühit, daimi dəyişən qaydalar və NATO üzvlü-

yü tələblərinin hamısı MPS-ə problemlər yaradır, lakin, o kifayət qədər çevik oldu-

ğundan onların öhdəsindən gələcək”. 

 

•  Beynəlxalq Əməkdaşlıq 

 

Dövlətin cavab tədbirləri dünyanı qavramaqdan keçir. Dünyanın real düzəni 

yanaşması konsepsiyası ilə, daha liberal,ideal qurulmuş nəzəri konstruksiyalar ara-

sındakı ziddiyyətləri güclü şəkildə sadələşdirmək riski  ilə qəbul etmək lazımdır ki, 

birinci konsepsiya, dünyaya, hakimiyyət və ayaqda durmaq arasında rəqiblərin 

apardığı yarış kimi baxır, ikinci isə əməkdaşlıq üçün daha böyük imkanlara çağırır.