10-Тема: Pikir hǝm oy juwmaq. Reje

Ápiwayı pikirdiń ekinshi keń taralǵan túri retinde relyacion (qatnaslı) pikirdi alıp qarawǵa boladı.
Relyaciyalıq (qatnaslı) pikirler dep predmetler arasında belgili bir qatnaslardıń barlıǵın yamasa joqlıǵın sáwlelendiriwshi pikirlerge aytamız. Pikirlerde qatnaslardıń ornına qaray (jup, úsh predmet arasındaǵı, n predmet arasındaǵı) jup hám onnan da kóp predmetler haqqında pikir maqullanıwı yamasa biykarlanıwı múmkin. Mısalı, "Nókis Xalqabadqa salıstırǵanda úlken".
Qatnaslar menen pikirler sapasına qaray maqullawshı hám biykarlawshı pikirler bolıp bólinedi. Maqullawshı pikirlerde predmetlerdiń belgili bir qatnasta bolatuǵınlıǵı maqullanadı, al biykarlawshı pikirlerde bul qásiyettiń barlıǵı biykarlanadı. Formulası: A R V.
Qatnaslar menen pikirler sanlıq kórsetkishine baylanıslı da tiplerge bólinedi. Mısalı, eki orınlıq qatnas menen pikirler "jeke-jeke", "ulıwma-ulıwma", "dara-dara", "jeke-ulıwma", "jeke-dara", "ulıwma-jeke", "dara-jeke", "ulıwma-dara", "dara-ulıwma" bolıp bólinedi. "Jeke-jeke" pikirge mısal retinde "Gúlbáhár Ayzadadan uzın" degen pikirdi alıp qarawǵa boladı. "Ulıwma-ulıwma" pikirge mısal retinde "Biziń gruppanıń hár bir studenti biziń fakul’tettiń hár bir oqıtıwshısın biledi" degen pikirdi alıp qarawǵa boladı.
Ápiwayı pikirlerdiń taǵı bir túri retinde ekzistencional pikirler alıp qaraladı. Bul pikirlerde predmetlerdiń jasaw (ómir súriw) yamasa jasamaw faktine dıqqat awdarıladı. Mısalı, "Materiya jasaydı".
Oy-juwmaǵı dep belgili pikirlerden, yaǵnıy tiykarlardan logika nızamlarına boysınǵan halda jańa pikir, yaǵnıy juwmaqtıń alınıwın sáwlelendiriwshi oydıń formasına aytıladı. Bul pikirlerdiń ayrımları bizge belgili bolsa, al ayrımları bizge belgisiz jańa pikirdi beredi. Sol sebepli oy-juwmaǵı dep pikirlerdiń bir pútin jıynaǵına, pikirlerdiń tártiplestirilgen kópligine aytıladı. Oy-juwmaǵı tiykarlardan, juwmaqtan hám tiykar menen juwmaqtıń arasındaǵı logikalıq baylanıstan turadı. Hár qanday oy-juwmaǵında belgili pikirler arqalı beriletuǵın informaciya posılkalar (tiykarlar) dep, al logikalıq jol menen tiykardan alınatuǵın jańa pikir - juwmaq dep ataladı. Belgili tiykarlardan jańa juwmaqtıń alınıwına ótiw processin, yaǵnıy tiykar hám juwmaq arasındaǵı baylanıstı logikalıq izbe-izlik dep ataymız. Bul aytılǵan mazmundı tómendegishe ulıwma sxema túrinde kórsetiwge boladı.
A.V.S.. berilgen belgili tiykarlar (posılkalar), Q- jańa oy juwmaǵı. Bul jerde tiykarlar da, juwmaq ta pikirler turinde beriledi. Al logikalıq izbe-izlikti bolsa logikalıq baylanıs dep te, logikalıq juwmaq dep te, logikalıq ótiw dep te ataydı. Logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıwdı tómendegi formula menen beriwge boladı: AV (bul logikaǵa tiykarlanǵan halda yamasa logikalıq jaqtan kelip shıǵadı degen mánini ańlatadı).
A,V,SQ
Joqarıda keltirilgen mazmunǵa baylanıslı «solay etip», «sol sebepli», «bunnan kelip shıǵadı» degen túsinikler oy juwmaqtıń kórsetkish belgisi bolıp tabıladı. Mısalı,
«Barlıq adamlar (S) óledi (Q)». (S-Q)
«Aziza (S)- Adam (P)». (S-P).
Usıǵan tiykarlanǵan halda, sol sebepli SQ boladı. («Aziza óledi»).
Ayrım jaǵdaylarda oy-juwmaǵında tiykar yamasa juwmaq túsirilip qalınıwı da múmkin. Mısalı, «Hár qanday jınayat juwapqa tartıladı». (Urlıq jınayat). «Urlıq juwapqa tartıladı». «Urlıq-jınayat» degen pikir túsirilip qalınǵan yamasa qısqartılǵan tiykar túrinde berilgen. Bunday juwmaqtı entimematikalıq (yaǵnıy bir pikirdiń qısqarılıp qalınıwı túrinde beriletuǵın juwmaq) juwmaq dep aytıwǵa boladı.
Logikalıq izbe izlikti basshılıqqa alıw dep birinshi pikirdiń haqıyqatlıǵı tiykarında, ekinshi pikirdiń barqulla haqıyqat bolıwın kórsetiwshi pikirler arasındaǵı qatnasqa aytıladı. Olar «egerde P (tiykarǵı shárti) bolsa, onda Q (logikalıq nátiyje) boladı» túrinde beriledi (PQ). Solay etip, logikalıq baylanıs logikalıq nızamǵa boysınıwdı kórsetedi.