11-ma’rza: Zahirani boshqarish masalasi Reja

11-ma’rza: Zahirani boshqarish masalasi
Reja:

1. 
   Zahiralarni boshqarish umumiy modeli va uning tiplari.
   
2. 
   Zahira darhol to’ldiriladigan deterministik model.
   
3. 
   Zahira vaqt bo’yicha tekis to’ldiriladigan deterministik model.
   
4. 
   Bir bosqichli ehtimolli model.
   

Tayanch so’z va iboralar: zahirani tashkil etish, zahirani boshqarish, zahirani yangilash, zahirani to’ldirish, talab, buyurtma, buyurtma o’lchami, buyurtmaning optimal o’lchami, partiya, optimal partiya, zahirani boshqarishning deterministik va ehtimolli modellari, Uilson formulasi.


1. Zahiralarni boshqarish umumiy modeli va uning tiplari

Har bir ishlab chiqarish korxonasi va tashkilotlarning uzluksiz, samarali faoliyatini ta’minlash moddiy resurslarning zahiralarini tashkil etish hamda optimal boshqarishni taqozo etadi. Zahiralar odatda biror vaqt oralig’i uchun tashkil etiladi va uning ma’lum miqdorda (me’yorda) bo’lishi ta’minlanadi. Zahirani tashkil etish va boshqarish jarayoni resurs (yoki mahsulot) uchun buyurtma berish va uni amalga oshirish, zahirani saqlash va uning me’yorini kuzatish, zahirani yangilash va to’ldirish kabi operasiyalar ketma-ketligidan iborat.

Zahirani boshqarish masalalari asosan quyidagi ikki savolga javob berishni nazarda tutadi:
a) resursga qancha miqdorda buyurtma berish lozim?
b) resursga qaysi vaqtda buyurtma berish lozim?
Buyurtma qilinayotgan resurs miqdori buyurtma o’lchami (partiya) deb ataladi va optimal partiya aniqlansa birinchi savolga javob topildi deb hisoblash mumkin.
Optimal partiyaga ma’lum vaqt momentlarida buyurtma beriladi. Shu vaqt momentlarini aniqlash ikkinchi savolga javobni ifodalaydi. Bu javob zahirani boshqarish sistemasining tipiga boqliqdir. Agar sistema zahiraning holatini davriy ravishda teng vaqt oraliqida (masalan, har hafta, har oy, har kvartal) kuzatishni ko’zda tutsa, buyurtmaning kelib tushishi odatda vaqt intervalining boshlanishi bilan ustma-ust tushadi. Agar zahira holati uzluksiz nazorat qilinsa, buyurtma nuqtasi, ya’ni buyurtma berish vaqt momenti zahiraning me’yori bilan aniqlanadi.
Shunday qilib, zahirani tashkil etish va boshqarishda buyurtma o’lchamini hamda buyurtma nuqtasini aniqlash muammosi asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Buyurtma o’lchami va buyurtma nuqtasi odatda zahirani boshqarish sistemasidagi umumiy xarajatlarini minimallashtirish shartiga binoan topiladi. Zahirani boshqarishdagi umumiy xarajatlar buyurtmani tashkillashtirish uchun ketgan xarajat, zahirani saqlash xarajati va tanqislik hisobiga bo’ladigan yo’qotishlar yig’indisidan iboratdir.
Bundan tashqari, umumiy xarajatlarda mahsulotni sotib olish bilan boqliq xarajatlarni ham hisobga olishga to’qri keladi. Bu xarajatlar ulgurji savdo bahosidagi chegirmalar orqali ifodalanadi.
Buyurtmani tashkil etish xarajatlari buyurtma o’lchamidan boqliqdir. Odatda, kichik hajmda buyurtmalar tashkil etish xarajatlari (ular ko’p sonli bo’lganligidan) yirik buyurtmalar uchun xarajatlarga qaraganda ko’p bo’ladi. Zahirani saqlash xarajatlari ham buyurtma o’lchami va resursning sarflanish tezligiga boqliq. Va nihoyat, tanqislik hisobidan xarajatlar resursga talab paydo bo’lgan vaqtda uning yo’qligi natijasida bo’ladigan jarima yoki yo’qotishdan kelib chiqadi. Buyurtma optimal o’lchamini aniqlashda qaralayotgan model uchun xarajatlar ba’zi turlarining ta’siri ahamiyatsiz bo’lishi va natijada ular hisobga olinmasligi mumkin.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan tushunarliki, zahiralarni boshqarishning umumiy modeli sodda tarkibiy tuzilishga ega. Ammo, bu sinfga tegishli modellar juda xilma-xil bo’lib, ularga mos masalalarni yechishning matematik usullari ham turlichadir. Bu usullar orasida differensial va integral hisobning sodda sxemalari ham, dinamik va matematik programmalashtirishning murakkab algoritmlari ham mavjud.
Zahiralarni boshqarish modellarining xilma-xilligi resursga bo’lgan talabning xarakteri bilan aniqlanadi. Talab dermenistik xarakterga (ya’ni oldindan ma’lum) bo’lishi yoki ehtimolli (ya’ni faqat taqsimot qonuni ma’lum tasodifiy miqdor) bo’lishi mumkin. Shunga mos holda zahirani boshqarishning deterministik va ehtimolli modellariga ega bo’lamiz.
Deterministik model statik va dinamik xarakterga ega bo’lishi mumkin. Statik talabga ega deterministik modelda zahiraning iste’mol qilinish jadalligi vaqt bo’yicha o’zgarmaydi. Dinamik talabga ega modelda esa iste’mol jadalligi vaqtdan boqliq ravishda o’zgaradi.
Ehtimolli modelda talab stasionar (talabning taqsimot funksiyasi vaqtdan boqliq bo’lmasligi) yoki nostasionar (talabning taqsimot funksiyasi vaqtga boqliq) bo’lishi mumkin.
Real voqelikda deterministik xarakterli statik talab juda kam uchraydi. Unga mos model eng sodda hisoblanadi. Talab vaqtga boqliq holda juda sekin o’zgarganda bu modeldan foydalansa bo’ladi.
Amaliyotda ko’proq nostasionar ehtimolli taqsimot yordamida ifodalanuvchi talablar uchraydi. Ammo bunday talab ishtirok etuvchi zahirani boshqarish modelini matematik tadqiq qilish qiyin vazifadir. Zahiralarni boshqarish modellarini o’rganishda eng sodda modeldan murakkabroq modelga o’tib borish maqsadga muvofiqdir.
Talabning xarakteri zahiralarni boshqarish modellarini qurishda asosiy omil hisblanadi. Bunday modellar bilan ish ko’rganda yana boshqa bir qator omillar ta’sirini ham hisobga olish zarur. Ular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin.