11-sinf ona tili (34 soat, B1+: 34 soat) O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari: Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi
Yüklə 0,94 Mb.
|
|
V. Darsni yakunlash. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi VI. Uyga vazifa. 31-mashq. Gaplarni o ‘qing. Saboq va dars so‘zlarining ma’nolaridagifarqni izohlashga harakat qiling, shu asosda yozma matntuzing. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 9-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1.Sinf davomatini aniqlash. 2.Kun yangiliklari haqida suhbat.
Uy vazifasi nazorati o’tkaziladi. III.Yangi mavzu bayoni. 
O`tar qancha yillar to`zoni, Yulduzlar ko`z yoshi samoni, O`tar inson yaxshi- yomoni, Mehr qolur, MUHABBAT qolur. 32-mashq. Matnni o ‘qing. Muhabbat tushunchasi ifodasiga daxldor so‘zlarning rango-rangligiga diqqat qiling. Ulardagi ma’nonozikliklarini namoyon qiluvchi gaplar tuzishga harakatqiling. O‘zbek tilida muhabbat degan so‘z shu qadar rango-rang ma’nolargaegaki, hayratda qolasiz! Yoqtirib qolmoq, ko'ngil bermoq, moyil bo'lmoq,xushtor bo'lmoq, oshufta bo'lmoq, dil bermoq, bedil bo'lmoq, mubtalobo'lmoq, maftun bo'lmoq, таhbub bo'lmoq, oshiq bo'lmoq, yaxshi ko'rmoq,ishqi tushmoq, ishqi foniy, ishqi boqiy, sevgi. muhabbat. mehr va hokazolar. Tabiiyki, bular orasida boshqa tillardan kirganlari ham bor. Biroqularning barchasi — teng huquqli o‘zbek so‘zlari! Mumtoz adabiyotda ishq so‘zining o‘zi ikki xil ma’noni ifodalaydi.
yetish... Bugungi kunimizga kelsak... Boshqa tillarda uchrashi mushkul bo`lgan g'alati holatlarni ko‘ramiz. Vatanga moyil bo'lmoq degan ibora kulgilituyuladi. Vatanni sevmoq deyiladi. Ota-ona mehri, farzandning ota-onaniyaxshi ko‘rishi, farzand mehri deyiladi... Shunday qilib, yoqtirib qolmoq bilan ko‘ngil bermoq, ko ‘ngil bermoq bilan oshiq bo'lmoq, oshiq bo‘lmoq bilan sevmoq, sevmoq bilan muhabbat, muhabbat bilan yaxshi ko‘rmoq, yaxshi ko‘rmoq bilan mehr orasida uzoqmasofa bor... Tilimiz naqadar rango-rang! Tilimiz naqadar boy! ( O‘. Hoshimov)  
Maftun bo`lmoq Yoqtirib qolmoq Mahbub bo`moq 
Xushtor bo`lmoq Muhabbat Ko`ngil bermoq 
Mubtalobo`lmoq 
Oshiq bo`lmoq Yaxshi ko`rmoq Ishqi foniy-mahbubaga nisbatan sevgi. Ishqi boqiy-Tangrining diydoriga yetish. 33-mashq. Ma’nodosh va paronim so‘zlarni noto‘g‘ri qo‘llash bilan nutq aniqligiga putur yetgan o‘rinlarni aniqlang, ularnimuvofiq muqobillari bilan almashtiring. 1. Bilaman, uzoqning ishi qiyin. Lekin bir og‘iz mujda yuborishshunchalar mushkul edimi? (Murod Mansur) 2. Boshqa shaxsning kechinmalarinitushunish, o‘zingni uning o‘rnida his qilish masalasiga kelgandaesa fan buni inkor etmaydi. (M. Nasibullin) 3. Keyin, Qo‘chqor aka,bu robotlar juda arzonga tushadi, yoqilg‘i kerak emas — batareyalardanoziqlanadi. (Sh. Boshbekov) 4.Juman bobo hamisha bitta gapni takrorlaydi:— Meni shoshirmanglar, nevara-chevaralarimni narigi mingyillikkao ‘tqazib qo‘yay, ana undan keyin haydamasanglar ham o ‘zim ketaman.(Said Ahmad) 5. Sovuq terga botgan ona tun bo‘yi ingrab, behalovatbo'lib chiqdi. Nihoyat, u horg‘in ko‘z qobiqlarini ochdi. (M. Nasibullin) IV Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlar bilan ishlanadi. 1.Nutqning aniqlik sifatini tavsiflang. 2. Aniqlik sifatining muloqotdagi o‘rnini qanday baholaysiz? 3. Shakldosh so'zlar va aniq nutq munosabati haqidagi fikrlaringiznibayon qiling. 4. Ma’nodosh so‘zlarning o‘ziga xosliklarini bilish zaruriyati haqidagapiring. 5. Nutqning aniqligi va uslubiy bo‘yoq munosabati haqida so‘zlang. Sh. Rahmatullayevning “O'zbek tilining izohli frazeologiklug'ati” dan olingan paronim iboralarning izohlarini esda tuting. Ular ishtirokida gaplar tuzing. Yetti uxlab tushiga kirmaslik Mutlaqo o`ylamaslik, kutmaslik. Yetti uxlab tushida ko`rmaslik Hech qachon ko`rmaslik. Yuragi tars yorilib ketayozdi Sabr-chidami tugab, xunob bo‘lib ketmoq. Yuragi qoq yorila yozdi Sevinib, juda kuchli hayajonlanmoq. V. Darsni yakunlash. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi. VI. Uyga vazifa. 34-mashq. Berilgan so‘zlarning ma’nolarini izohlang, ularning biri o`rnida ikkinchisini qo`llash natijasida yuzaga keladigan noaniqliklarni ko`rsatgan holda matn tuzing. Tansiq — tanqis; o`qishli — o`qimishli. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________
Darsning borishi: Tashkiliy qism. 1.Sinf davomatini aniqlash. 2.Kun yangiliklari haqida suhbat. O`tilgan mavzu yuzasidan topshiriqlar bilan ishlash. Uy vazifasi nazorati o’tkaziladi. Yangi mavzu bayoni. Yangi mavzu bayoni darslikdagi topshiriq asosida tushumtiriladi. Topshiriq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning qanday maqsad bilannutqqa olib kirilganiga diqqat qiling. 1. Agar bu sovuq sovuq kirib kelgan bo‘lmasa, ikki yosh qizning qishbo‘yi to ‘plangan ko‘ngil g‘ashliklari biroz sho‘xlik bilan ancha yozilganbo‘lardi. 2. Siz, axir, men bilan bir shapaloq yerni talashib, shuto‘g‘rida nari-beri bo`lishib, shu tufayli shaharga kelib qolgan edingiz...3. Uning yuzlari kulgan, tishsiz — kemtik og‘zi sevinch bilan ochilganedi. Akasi o ‘z gapini yedirolmagach - Qurvonbibi bilan maslahat qilibturib — masalani eshon boboga arz qildi. (Cho‘lpon) Sovuq so’fi,Bir shapaloq yer, Nari-beri bo’lishib,Kemtik og’iz, Gapini yedira olmagach 
Aniqlik sifati badiiy nutqda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi, chunki badiiy asar, ma’lumki, badiiy tafakkur mahsulidir. Badiiy nutqda obrazlilik asosiy boiganligi uchun so‘z ma’nosidagi siljishlar, ko‘chishlar ko‘p kuzatiladi. So‘z va u ifodalagan predmet o‘rtasidagi mutanosiblik badiiy nutqda ko‘pincha ochiq va to‘g‘ridan to ‘g‘ri bo‘lmaydi. Badiiy nutqning asosiy vazifasi estetik ta ’sir etishdan iboratligi uchun so'zning turlicha qo'llanishi, tovlanishi, turlanishi, xilma-xil ma’nolarni ustiga olishiga keng imkoniyat yaratadi. Badiiy nutqda so‘zlar o ‘z va hatto ko‘chma ma’nolaridan tashqari ham o‘ziga xos yangidan yangi ma’no qirralarini kasb etishi va shu tarzda badiiy tasvirning yanada aniqligini ta ’minlashi mumkin. Masalan, Miryoqub g'ururining kaltaklanishidan kelgan bir zaharxanda bilan kuldi, injener esa burungi kular yuzini ham no‘qtalab oldi (Choipon, “Kecha va kunduz”) gapidagi g ‘ururning kaltaklanishi vakular yuzini no'qtalamoq birikmalarida kaltaklanishi va no‘qtalamoqso‘zlari kasb etgan ma’no nozikliklari (“g'ururni azobli darajadapoymol qilish”:, “keskin va tamoman to'xtatmoq”) bilan matngaham aniqlik, ham tasirchanlik baxsh etgan. Oddiy nutqda Qor yonadi deyilsa, nutqning aniqligi buzilganbo‘ladi. Chunki qor — yonmaydigan narsa. Ammo Qalovini topsang,qor yonar degan maqolda, ya’ni badiiy nutqda fikr go‘zal, obrazli vamubolag‘ali ifodalangan. Bunday holatda nutq aniqligining buzilishihaqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. 35-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning yangi ma’no nozikliklarinikasb etishiga diqqat qiling. Ularni ma’nodoshlari bilantaqqoslab, uslubiy va mazmuniy farqlarini tushuntiring. Tun chekindi.. Yog`du yopirildi. Quyosh yurishini to’xtatmadi. 36-mashq. Gaplarni o ‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning o ‘ziga xostarzda qo‘llanishiga diqqat qiling. Ularning nutq aniqliginita ’minlashdagi o'rnini baholashga harakat qiling. Bu haqdao'rtoqlaringiz bilan fikrlashing. Mashq bahs-munozara tarzida bajariladi! IV Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlar bilan ishlanadi. 37-mashq. Parchani o‘qing, undagi badiiy tasvirga xizmat qilganma’nolarni aniqlang. Ifodalangan g'oya atrofida fikrlashing. Sh. Rahmatullayevning “ O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati”dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting.Ular ishtirokida gaplar tuzing. Mazasi qochdi 1. Sog'lig'i yomonlashdi. Varianti: mazasini qochirmoq. O‘xshashi: tobi qochdi. 2. Biror ish yomonlashdi, inqirozgayuz tutdi. Ma’nodoshi: mazasi ketdi. Mum tishlamoq mutlaqo gapirmaslik, suhbatda mutlaqo qatnashmaslik. Ma’nodoshi: og‘ziga tolqon solmoq; og‘ziga qatiq ivitmoq. O‘xshashi: “lom-mim” demadi; dami chiqmadi; damini chiqarmadi;og'zini ochmadi. 1.Qanday nutqda so‘z ma’nolarining ko‘chishi ko‘p kuzatiladi? 2. Badiiy nutqning asosiy vazifasi nimadan iborat? 3. Ijodkorlar badiiy tasvirning yanada aniqligini ta ’minlash maqsadidaqanday lisoniy vositalardan foydalanadi? 4. Oddiy nutq bilan badiiy nutqning farqli xususiyatlari haqida gapiring. 5. Bahor keldi — Bahor yashillik bilan yasanib keldi. Umumiy mazmunibir bo‘lgan har ikki gapning ifoda shakllari haqida nimadeya olasiz?
Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi VII. Uyga vazifa. 38-mashq. Adabiyot darsligidagi asarlardan yangi, farqli ma’noda namoyon bo‘lgan so‘zlarni aniqlang. Ulaming nutqiy aniqlikka ko‘rsatayotgan ta’sirini baholang. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
11-sinf ona tili 11-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (savol-javob).
III.Yangi mavzu bayoni. Yangi mavzu darslikdagi topshiriq asosida o`rganiladi. Topshiriq. Matnni o‘qing. Fikr mantiqidagi buzilish haqida fikrlashing. Ulug‘ Alisher Navoiy o‘zining «Majolis un-nafois» asarida shunday birvoqeani hikoya qiladi. Bahorning yomg‘irli kunlaridan birida u «Xurosonmulkida turkiy va forsiyda malik ul-kalom» Lutfiy bilan uchrashib qoladi.Mavlono Lutfiy Amir Xusrav Dehlaviyning bir she’ridagi go‘zal ma’no vao‘xshatish haqida juda ham maqtov bilan gapirib beradi, ya’ni: «Mahbuba yomg‘irli kunda yo‘lda tiyg'anib yiqilib ketay deydi. U shu qadar go‘zal va nozikki, yog'ayotgan yomg‘ir rishtasini ushlab, uning madadi bilan o‘zini o‘nglab oladi». Bu ta’rif Navoiyga behad ma’qul tushadi. Saroydagi oliy adabiy majlislarning birida Navoiy bu o‘xshatish haqida shoh Husayn Boyqaro huzurida gapirib, shohning ham hayratlanishini kutadi. Ammo Boyqaro «Yuqoridan pastga tushayotgan yog‘in rishtasi yiqilayotgan kishi uchun madad bo‘la olmaydi», deb e’tiroz bildiradi. Navoiy Boyqaroningo‘tkir va nozik mantig‘i va she’rfahmlikdagi zakovatiga qoyil qoladi. Shoh va shoir Husayn Boyqaro mazkur holatda fikr mantiqiyligidagi buzilishniilg‘agan. (N. Mahmudov) Nutqning mantiqiyligi haqidagi ma’lumotlar darslikdagi “Bilib oling” ruknida berilgan matn orqali tushuntiriladi: Fikr tarkibi va qurilishining to‘g‘ri ifodalanishi nutq mantiqiyligining asosidir. Nutqda til vositalarining mantiq va to'g‘ri tafakkurqonuniyatlariga mos tarzda mazmuniy birikishi nutq mantiqiyliginiyuzaga keltiradi. Ana shunga ko‘ra mantiqiylik sifati nutqda so‘zlar, gaplar o‘rtasidagi mazmuniy va grammatik aloqalarning fikr mohiyati hamda uning rivojlanib borishiga qat’iy mosligi tarzida ta’riflanadi. Mantiq va grammatika har qanday nutqning tayanchi, har qanday nutq sog‘lomligining zaminidir. Ulug‘ donishmand bobomiz Forobiy grammatika va mantiq ilmining favqulodda ahamiyati haqidaquyidagilarni qayd etgan: «Grammatika odamlar nutqini to‘g‘rilagani kabi — u shuning uchun ham vujudga kelgandir — mantiq ilmiham xato kelib chiqishi mumkin bo‘lgan joyda tafakkurni to‘g‘ri yo‘ldan olib borish uchun aqlni to‘g‘rilab turadi. Grammatikaningtilga va til ifodalariga bo‘lgan munosabati mantiq ilmining aql vaaqliy tushunchalarga bo‘lgan munosabati kabidir. Grammatika har doim til ifodalarida xatolar kelib chiqishi mumkin bo‘lganda, tilningo‘lchovi bo‘lganidek mantiq ham har doim aqliy tushunchalarda xato kelib chiqishi mumkin bo'lganda, aql o‘lchovidir». 39-mashqda ajratib ko`rsatilgan so`zlarning mantiqiylikka salbiy ta’siri haqida fikrlashiladi: chayir – shaxsga nisbatan ishlatiladi, ko`tarilib qolardi – gapdagi uyushiq hollarning ma’nosiga mos tushmagan, olib borardi – boshqarardi, qiliqlari, ovozi eshitilib – uyushiq qismlarga noto`g`ri bog`langan,hadsiz – makonga nisbatan qo`llanadi.
Qish. Yanvar havosi juda sovuq. Laylakqor hadeb savalagani-savalagan. (S. Ravshanov) III. Yangi mavzuni mustahkamlash 41-mashq. Berilgan parchani o'qing, unda so‘z ma’nosiga e’tiborsizlik natijasida yuzaga kelgan mantiqiylikning buzilishini tahlil qiling. Chuqur atrofida biroz yurgandan so‘ng it iz bo‘ylab olg‘a tashlandi.Mana, birdan to`xtab qoldi. Tumshug‘i bilan yerni turtdi-da, oldingi oyoqlari bilan qorni titkilay boshladi... It tashvishli g‘ingshib leytenantga suykaldi, so‘ng yerni iskagancha, chuqurga, jilg‘a tomonga yo‘l oldi.Chuqurda qor bosilib, qalinlashgan. It o‘sha tomon o‘zini otdi, nihoyat,jilg‘a oldida taqqa to‘xtadi. G‘azabli irillab, usti muzlagan qorni tirnoqlari bilan qaziy boshladi. Qor ostida allaqanday qora narsa ko‘rindi. It oldingi oyoqlarini mahkam tirab, o‘sha qora narsani tishlari bilan tishlab, butunkuchi bilan torta boshladi... Qish kunlari qisqa: bu yondan u yonga qaraguningcha qorong‘i tushadi. Sovuq qahriga olib boryapti. Men goh sakrab hakkalayman, goh qo`llarimni ishqalayman. Boshqalar ham mendan qolishmaydi. Sovuq jonnitindirmagani shu boisa kerak-da. (M. Nasibullin) Lug`at bilan ishlash: Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular ishtirokida gaplar tuzing. Nog‘orasiga o‘ynamoq Kimningdir izmi, yo‘l-yo‘rig‘i bilan ish ko‘rmoq. Varianti: nog‘orasiga o‘ynatmoq; childirmasiga o‘ynamoq. Oyog‘iga bolta urmoq Mavqeyidan mahrum etadigan zarba yetkazmoq. Ma’nodoshi: payini qirqmoq. IV . Darsni yakunlash. Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi. V. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi. VI. Uyga vazifa. Savol va topshiriqlar bilan ishlash va 42-mashq. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 12-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (test sinovi).
1. Nutqning mantiqiyligi deganda nimani tushunasiz? 2. Nutq mantiqiyligi nutqning qaysi sifatlarisiz to‘liq namoyon bo`lolmaydi? 3. So‘zlovchi mantiqan to‘g‘ri nutq tuzishi uchun ona tili fanining qaysi bo‘limlariga oid bilimlarga ega bo‘lishi kerak? 4. Abu Nasr Forobiyning grammatika va mantiq haqidagi fikrlarini tushuntiring. 5. Tilshunoslikning qaysi sohasiga doir bilimlar so‘zlarning bog`lanish munosabatlarinimuvofiqlashtirib turadi? III.Yangi mavzu bayoni. Darslikdagi 1-topshiriq bajariladi. Topshiriq. Berilgan gapni o‘qing va qaysi til vositasini noto‘g‘riqo‘llash tufayli nutqning mantiqiyligi buzilganini izohlang. Sudning kimyoviy ekspertizasi T. Bo‘riyevning qo‘llari, kurtkasiningchap cho‘ntagida maxsus kukun izlari mavjudligi, kukunlar tarkibi hambir-biriga mosligi aniqlandi. (Gazetadan) aniqlandi fe’li aniq nisbatda berilishi kerak yoki ekspertizasi so`zidan keyin natijasida so`zi qo`llanishi kerak. Bilib oling. Nutqning mantiqiyligi ifoda nuqtayi nazaridan ko‘proq tilning morfologik va sintaktik sathi bilan bog‘liqdir. Har qanday sintaktik birlikning nutqda o‘z mantiqiy-grammatik o‘rni bor.Gapda so‘zlar tartibining to‘g‘ri, tilning sintaktik tabiatiga uyg‘un bo'lishi mantiqiy nutq tuzishda jiddiy ahamiyatga molikdir. So‘z tartibidagi nuqson jumlada ifodalangan fikrning mantiqan yanglish yoki ikkiyoqlama anglanishiga olib keladi. Masalan, Loqaydlik tufayli ko‘rsak ham, indamaymiz tarzidagi jumlada so‘z tartibidagi nuqsonsababli fikr ikki xil tushunilishi mumkin, ya’ni «loqaydlik tufayli ko‘rish» (bu, albatta, mantiqqa zid) va «loqaydlik tufayli indamaslik». Aslida, ifodalanmoqchi bo‘lgan fikr — ularning ikkinchisi. Jumladagi so‘z tartibi Ko'rsak ham, loqaydlik tufayli indamaymiz tarzida tuzilsa, mantiq to`g`ri ifodalanadi.
Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi 45-mashq sharti asosida bajariladi. Lug`at bilan ishlash. Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi. VI. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi VII. Uyga vazifa. Darslikdagi 46-mashq va savol-topshiriqlar bilan ishlash. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 13-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (test sinovi).
1. Gap bo`laklarining odatdagi tartibi qaysi qatorda qo`llangan? A. Gulga to`lsin bu yorug` dunyo. B. Muhabbat husndir har bir insonga. D. Dugonam osongina qutulgani uchun behad quvondi. E. Siz yoqqansiz menga hamisha. 2. Gap bo`laklarining o`zgargan tartibi qaysi qatorda qo`llangan? A. O`z kasbini sevmagan baxtiyor bo`lmaydi. B. Mehnat sharafli yakun bilan fazilatlidir. D. Nega lablarimda kezar tabassum. E. Temirchi qo`shnimizning bu jasorati meni hayratga soldi.
Darslikdagi 1-topshiriq bajariladi. Topshiriq. Insho haqidagi fikrlaringizni bayon qiling. Inshoning tarkibiy tuzilishi, insho matnida fikming mantiqiy izchillikdagi bayoni borasida bahslashing.
Nutq mantiqiyligining buzilishi matn sintaksisi sathida, ya’ni gaplarning o‘zaro mazmuniy-sintaktik bogianishidagi kamchiliklar natijasida ham yuzaga keladi. Ma’lumki, matn tarkibidagi gaplar bir-biri bilan bog`langan bo‘ladi, shunga ko'ra bog'li nutq tushunchasi mavjud. Matnda bog‘lilikning quyidagi uch jihatini farqlash maqsadga muvofiq: 1. Mazmuniy bog‘lilik. Bunday bog‘lilik abzas va mustaqil gaplarni bogiovchi leksik-grammatik vositalar (leksik takrorlar, ko‘rsatish, 3-shaxsdagi kishilik olmoshlari kabi)ning qo‘llanishi orqali namoyon bo‘ladi. 2. Mantiqiy bog`lilik. Bunday bog`lilik gaplar, abzaslar o‘rtasidagi mantiqiy munosabatlarning funksional-sintaktik vositalar (demak, shunday ekan, shunday qilib, bundan tashqari, xullas kabi kirish so‘zlar, yuqorida, quyida, endi, bundan keyin kabi so‘z va so‘z shakllari, va, hamda, ammo, lekin, biroq kabi bog‘lovchilar va sh. k.) orqali ifodalanishida namoyon bo‘ladi. 3. Kompozitsion bog‘lilik. Bunday bog‘lilik qayd etmoq lozimki, aniqki, ta’kidlamoq joizki, yuqorida aytib o'tilgani kabi tarzidagi sintaktik qurilmalar yordamida ifodalanadi.
Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi 48-mashq sharti asosida bajariladi. Bahs-munozara o`tkaziladi. V . Darsni yakunlash. Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi
49-mashq. Demak, shunday ekan, shunday qilib, bundan tashqari, xullas kabi kirish so‘zlar, yuqorida, quyida, endi, bundan keyin kabi so‘z va so‘z shakllari, va, hamda, ammo, lekin, biroq kabi bog`lovchilar, qayd etmoq lozimki, aniqki, ta’kidlamoq joizki, yuqorida aytib o‘tilgani kabi tarzidagi sintaktik qurilmalarni ishtirok ettirib matn tuzing, bu vositalarning matn kompozitsiyasidagi o‘rniga diqqat qiling. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 14-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (test sinovi).
Mantiqiy bog`lovchi vositalarni jadvalga joylashtiring:
III.Yangi mavzu bayoni (davomi) 50-mashq. «Qalam» matnini o‘qing. Undagi mantiqiylik sifati vakompozitsiyayaxlitligini tushuntirishga harakat qiling. Yo‘l-yo‘lakay bo‘lsa-da, tilimizning boyligini ko‘rsatish maqsadida «qalam» so‘zining ko‘chma ma’nolariga to‘xtalib, bir necha misol keltiramiz. Masalan, «qalam ahli» — yozuvchi va shoirlar, jurnalist va olimlar. «Qalami ojiz» — fikrini yaxshi ifodalay olmaydigan. «Qalami o‘tkir» — fikrinita’sirchan qilib yoza oladigan. «Qalamqosh» yoki «qoshi qalamlar» — uncha egilmagan qop-qora, chiroyli qoshli suluv. (A. Ibrohimov) IV. Yangi mavzuni mustahkamlash Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati” dan olingan iboralar izohi ustida ishlanadi: Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing.
Varianti: podadan avval chang chiqarmoq. Ma 'nodoshi: to‘ydan ilgarinog‘ora qoqnmq. Sirkasi suv ko`tarmaydigan. Tanqidga mutlaqo chidamaydigan. V . Darsni yakunlash. Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi
51-mashq. «Men nechun sevaman O‘zbekistonni?» mavzusida insho yozing. Unda mazmuniy, mantiqiy va kompozitsionbog`lilikni ko‘rsatadigan vositalarning ishtirokiga alohidadiqqat qiling. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 15-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1.Sinf davomatini aniqlash. 2.Kun yangiliklari haqida suhbat.
Uy vazifasi nazorati o`tkaziladi. Aqliy hujum:UMUMXALQ TILI deganda nimani tushunasiz? Savol yuzasidan o`quvchilar fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. III.Yangi mavzu bayoni. Yangi mavzu bayoni darslikdagi topshiriq asosida tushumtiriladi. 
Nutqning sofligi. Nutqning sofligi deganda, eng avvalo, uning adabiy tilning leksik me'yoriga muvofiq kelish-kelmasligi tushuniladi. Darhaqiqat, madaniy nutq o`zbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilishi, turli til, qayri adabiy til unsurlaridan holi bo`lishi kerak. Nutqning sofligiga putur yetkazuvchi lisoniy unsurlar, asosan, dialektizmlar va varvarizmlardir. Nutq so`zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko`rinishi bo`lib, u faqatgina tilga bog`liq hodisa sanalmasdan, u ham ruhiy, ham estetik hodisadir. Shuning uchun unga namunaviy nutq sifatida baho berilganda tinglovchi va kitobxonga ko`zda tutilgan maqsadning, aytilmoqchi bo`lgan muddaoning to`liq borib yetishi, ularga ma’lum ta’sir o`tkazishi nazarda tutiladi hamda bu vazifalarning amalga oshirilishida nutq oldiga ayrim talablar qo`yiladi. Bu talablar grammatik jihatdan nutqning to`g`ri bo`lishini, so`zlar ko`zlangan ma’noni aniq aks ettirishini, chiroyli, yorqin va ta’sirchan bo`lishini taqozo qiladiki, ular nutqning asosiy xususiyatlari sifatida qaraladi. Nutq haqidagi ta’limot – ortologiya ana shu sifatlarni o`rganish bilan shug`ullanadi. Qadimgi davrlarda ham nutqning bu jihatlariga alohida e’tibor berib kelishgan. Masalan, rimliklar namunaviy nutqning sifatlarini o`zida aks ettiruvchi qoidalar ishlab chiqishgan. Mashhur notiq Siseron fikricha, aniqlik va tozalik nutq uchun shunchalik zarurki, ularni asoslab o`tirishning ham hojati yo`q. Ammo notiq tinglovchilarni o`ziga jalb qilishi uchun bu sifatlar hali yetarli emas. Buning uchun nutq jozibador bo`lishi ham kerak. Notiq Dionis Galikarnas esa nutqda maqsadga muvofiqlikni muhim deb hisoblagan. XV – XVI asr O`rta Osiyo ma’naviyatining yirik vakili hisoblangan Mavlono Husayn Voiz Koshifiy ham «Futuvvatnomai sultoniy» asarining «Tariqat ahlining odobi» deb nomlangan beshinchi bobida nutqning bu fazilatlari haqida muhim tezislarni ilgari surgan. Xullas, ma’naviyati va madaniyati shakllangan xalqlar uchun notiqlik san’ati inson faoliyatida muhim omillardan sanalgan hamda asosiy e’tiborni nutqning yaxshi bo`lishiga qaratgan o`z nazariyotchilari ham bo`lishgan.Agar nutq ma’lum vaziyat va shart-sharoitlarda amalga oshirilishini nazarga olinsa, bunda joy, vaqt, mavzu va muloqot jarayonining maqsadi kabi omillar katta ahamiyatga ega bo`ladi. Aytilganlarni qisqacha umumlashtiradigan bo`lsak, nutqning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni belgilash lozim bo`ladi: to`g`rilik, aniqlik, mantiqiylik, ta’sirchanlik, obrazlilik, tushunarlilik va maqsadga muvofiqlik. Quyida ular haqida qisqacha ma’lumotlar beriladi 1-topshiriq. Berilgan gaplarni o ‘qing, nutqning sofligi sifatiga puturyetkazgan vositalarni aniqlang. 1. Sizlarnikidaqa situatsiyada har qanday bola ham bunday natijalargaerisholmaydi. (Jurnaldan) 2. Viktorinaga qatnashish jarayonida bir g‘oyatag‘ildi. (Gazetadan) 52-mashq. Gaplarda nutqning sofligiga ta’sir qilayotgan birliklarnianiqlang va ularga izoh bering. 1. Hamqishloqlaming bu bolaga ichlari achir, xudo bergan birginao‘g‘ilni shunchalik qiynab qo‘yganlari uchun orqavarotdan uning ota-onasinitanirdilar. (N. Abdiyeva) 2. Qonun loyihasiga ko‘ra, energetik ichimliklarnio ‘n sakkiz yoshga to ‘lmagan shaxslarga realizatsiya qilish fuqarolarga engkam ish haqining besh baravaridan o ‘n baravarigacha miqdorda jarima solishgasabab bo'lishi mumkin. (Gazetadan) 3. Maktabimizda yuqori sifatgaega ≪smart-class≫ tashkil qilindi. (M. Najmiddinova) 4. Shundan buyonmundial saralashidagi omadsizlik termamizni tark etmayapti. (Gazetadan)5. Bu yerda esa overtaymlarsiz ish bitmadi: 2:2 ko‘rinishidagi durangdanso‘ng bolqonliklar hal qiluvchi golni urishdi. (Gazetadan) 6. Bu nutq matbuotga chiqishiga qadar esa Messi o‘zi uchun odatiy shedevr golurishga ulguradi. (Gazetadan) 7. Tez orada hammaning og‘ziga tushgan15 yoshli vunderkind bilan uchrashdi. (Gazetadan) Mashq guruhlarda og’zaki bajariladi. Mustaqil ish: Venn diogrammasi yordamida adabiy til meyori va umumxalq tili o`rtasidagi umumiy va xususiy jihatlarni ko`rsating. Adabiy til me’ yori Umumxalq tili  
53-mashq. Matnni o‘qing. ≪Ishlamaydigan≫ yoki parazit so‘zlarningnutq sofligiga zarari haqida fikrlashing. IV Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlar bilan ishlanadi. Yuqoridagi mashqda nutq sofligini buzuvchi kinoya bilan qo`llangan so`zlarning ishlatilish uslubiga e’tibor beriladi. 54-mashq. Matnni o ‘qing va qahramon nutqidagi shu so‘zining qanday ma’no tashiyotgani yoki tashimayotganini izohlang. Xo‘jayin, shu, shu, desangiz. Shu... bizdi mashina dovonning naryog‘ida, shu, radiatori teshilib, shu, qolib ketibdi. — Qanaqa mashina? - dedi hayron bo‘lib Mirvali. — Hozir Toshkent tomondan, shu... kelayotgan, shu, bir ≪Jiguli≫ garajgakelib shundoq dedi. — Qanaqa mashina, deb so‘rayapman. — Shu... asalchining yukini Toshkentga, shu, olib ketgan mashina, shu...
—Nega menga aytasan, garaj mudiriga ayt. — Shu, xotini to ig 'o q tutib, shu, kasalxonaga olib ketgandi. — Bo‘pti, bosh mexanikka ayt. Qorovul shu deb yana nimadir demoqchi edi; Mirvali qo‘l siltab,≪ketaver≫ ishorasini qildi. (Said Ahmad) Mashq mustaqil ish sifatida bajariladi. Sh. Rahmatullayevning ≪O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati≫dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing. Soyasiga ko‘rpacha solmoq Izzat-hurmat qilishni me’yoridan o'tkazib yubormoq. Varianti: soyasiga ko‘rpacha yozmoq; soyasigako‘rpacha to‘shamoq.O‘xshashi: boshiga ko‘tarmoq. Tinkasi qurimoq Toliqmoq, darmonsizlanmoq. Varianti: tinka-madoriqurimoq. M a ’nodoshi: holdan toymoq; holdan ketmoq. 1. Nutqning sofligi nima va u qanday mezonlar bilan belgilanadi? 2. So‘zlovchining madaniy saviyasi uning nutqida aks etadimi? 3. Nutqning sofligiga putur yetkazadigan unsurlami aytib bering. 4. Nutqning sofligini buzuvchi ≪ishlamaydigan≫ so‘zlarga misollar keltiring. 5. Idoraviy so‘z va iboralarni tavsiflang.
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. Sinf davomatini aniqlash. II. O`tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar bilan ishlash Uyga vazifalar nazorati. Qisqa savol-javob asosida o`tilganlarni takrorlash.
Test materiallari tarqatiladi. Testlar bilan ishlanadi. IV . Darsni yakunlash. Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi. V. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi VI. Uyga vazifa. Mustaqil o`qish va takrorlash. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 16-dars
Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Kun yangiliklari haqida suhbat.
Uy vazifasi nazorati o`tkaziladi. Aqliy hujum: KINOYA deganda nimani tushunasiz? Savol yuzasidan o`quvchilar fikri tinglanadi va umumlashtiriladi. III.Yangi mavzu bayoni. Yangi mavzu bayoni darslikdagi topshiriq asosida tushuntiriladi. 1-topshiriq. Gaplarni o ‘qing va shevaga oid birliklarning nima maqsaddaqo‘llanganligini izohlashga harakat qiling. 1. Juringlar! Qaytishda cho‘milamiz! — dedi Oqboy. (Sh. Xolmirzayev)2. Shuytib kepqolganman-da men bu yoqlarga, bolam. (Erkin A ’zam)3. Mana, Salomxon aytvotti, xijolat bo‘ladigan hech gap o ‘tmabdi-ku.(Murod Mansur) 4. Sharif akamgila xat berib yubordila, — dedi. (TohirMalik) 2-topshiriq. Parchada tagiga chizilgan so‘zlarning qanday badiiy maqsadgaxizmat qilayotganini tushuntiring. Muxbir: — Xo‘sh, xo‘sh, endi tak... kechirasiz, kelinlaringiz orasidamayin kuladigani bormi? Farmon: — Ha, bor. Mana, Sotti juda mayin, juda chiroyli kuladi.(Said Ahmad) O‘g‘ilginamni yaxshi bilasan, qo‘ydek yuvosh bola. Kelinim, yashamagur, uni ham rasvo qildi. Bolaginamga ega chiqib, burnidan ip o‘tkaziboldi bu dog‘uli. (Said Ahmad)
1. Mingboshi erkin-erkin kuldi: — Tavba de, betavfiq! Astag‘furullo, de!— Miryoqub ≪astag‘furullo≫ o ‘rniga uyat bir so‘z aytdi. Mingboshi beshbattar yoyilib kuldi. — A battol-ey! О battol-ey! - dedi u. (Cho‘lpon)2. Tuf de, ko‘zing tegadi, kasofat! Shu so'zingni menga aytsang, tishingnisug`urib olardim. (Oybek) 3. Bu yerda ish yomonmi? Raisninggapini eshitding-ku, yer yutkur! ( O‘. Umarbekov) 4. Hazarni biladimi bugo‘rso‘xta. Hukumatni qo‘liga tushsa, otuv berardi. (Murod Mansur) 5.Endi Qizilsoyga yaqin borsang, o'ldiraman, juvonmarg! (Erkin A ’zam) Mashq guruhlarda og`zaki bajariladi. 57-mashq. Atoqli adib Abdulla Qahhor qalamiga mansub quyidagimatnni o‘qing va unda nutqning qaysi sifatiga bee’tiborlikhaqida gap ketayotganini aniqlang. Mashq guruhlarda yozma bajariladi. IV.Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlarbilan ishlanadi. 58-mashq. Gaplarni o‘qing. Ajratib ko'rsatilgan so‘zlarning qo‘llanishmaqsadini tushuntiring. Yuqoridagi mashqda nutq sofligini buzuvchi so`zlarning ishlatilish uslubiga e’tibor beriladi. Mashq mustaqil ish sifatida bajariladi. Sh. Rahmatullayevning ≪ O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati≫dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing. Tishi o‘tmaydi 1- Biror qattiqroq narsani maydalashga, chaynashgatishining qurbi yetmaydi. 2. Yenga olmaslik; o'zlashtira olmaslik.3. Idrok qilolmaslik, uqib yoki tushunib ololmaslik. Xamirdan qil sug‘urganday Osonlik bilan, hech qanday qiyinchiliksiz. Xamir uchidan patir Katta, ko‘p narsadan boshlang‘ich va kichikbir qism. 1. Sheva unsurlari badiiy nutqda qanday maqsadda qo‘llanadi? 2. Badiiy matnlarda qahramonlarning madaniy-ma’rifiy saviyasini kinoyaviy ta ’kidlashda qanday so‘z va iboralardan foydalaniladi? 3. Badiiy matnda haligi, innaykeyin, y a ’ni, aytaylik, tushundingizmi,men sizga aytsam kabi so‘z va iboralarni qo‘llashdan ko‘zlanadiganmaqsadni tushuntiring. 4. Badiiy matnda so‘zlovchi nutqiy malakasining yetarli emasliginiko‘rsatish uchun qo‘llanadigan so‘z va birikmalarga misollar keltiring. 5.Men unaqa mashhur odam emasman, po‘ristoy bir polvonman xolos(Said Ahmad) gapidagi po‘ristoy so‘zining qo‘llanish sababi vapoetik qimmatini tushuntiring. V. Darsni yakunlash. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi VI. Uyga vazifa. 59-mashq. Biron-bir badiiy asardan shevaga oid so‘zlarni topib,ularni gap ichida ko‘chiring. Sheva so‘zlarning qo‘llanishsababini tushuntiring. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________
Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Kun yangiliklari haqida suhbat.
Uy vazifasi nazorati o`tkaziladi. III.Yangi mavzu bayoni. Savol va topshiriqlar 1. Nutqning aniqlik sifatini misollar asosida tavsiflang. 2. Shakldosh va ko‘p ma’noli so‘zlarning nutq aniqligini ta ’minlashdagio‘rnini izohlang. 3. Paronim so‘zlarni noto‘g‘ri qo‘llash natijasida nutqning qaysi kommunikativsifatlariga putur yetadi? 4. Til birliklarining qanday birikuvi nutqning mantiqiyligini ta’minlaydi? 5. Nutq mantiqiyligining tilning morfologik va sintaktik sathiga bog‘liqligini tavsiflang. 6. Adabiy nutqning sofligiga putur yetkazuvchi unsurlarning asosiylariniayting va misollar keltiring. 7. Personajning madaniy-ma’naviy saviyasini kinoyaviy ta’kidlash maqsadidaqanday til birliklaridan foydalaniladi? l-topshiriq. So‘zdagi ma’no nozikliklarining namoyon bo‘lishi nutqninganiqligini ta’minlashga qanday ta’sir qilayotganini izohlang. 1. Kechikib kirgan qish endi kun sayin sovug‘ini kuchaytira boshlaganedi. Qor yo‘q, lekin ertalab yalang‘och daraxtlarda va tomlarda qalinginaqirov yaltiraydi. (Oybek) 2. G ‘afur G ‘ulomning fikr-u yodi tug‘ilayotganshe’rda edi. Frontdan qaytishda bombalar portlagan o‘nqir-cho‘nqiryo‘llarda silkinib ketayotgan yuk mashinasida ham yoza berdi. (SaidAhmad) 3. Yaqin ikki haftadan beri ko‘z ochirmayotgan kuzak shamoliyaydoq daraxtlar shoxida chiyillaydi, g‘uvillaydi; tomlarda vishillaydi, yopiqeshik va darchalarga bosh urib uf tortadi. (Abdulla Qahhor) Yuqoridagi topshiriq asosida so`zdagi ma’no nozikliklarining namoyon bo`lishida nutqning aniqligi yuzasidan bahs-munozara o`tkazish. 2-topshiriq. Berilgan matnni o‘qing. Uning kompozitsion tuzilishinianiqlang. Kirish, asosiy qism va xulosa o‘rtasida mazmuniymutanosiblik bor yoki yo‘qligi haqida o‘rtoqlaringizbilan fikrlashing. 
Matnning kopmozitsion tuzilishi 
Kirish:__________________ _______________________ Asosiy qism:_____________ ________________________ Xulosa:__________________ ________________________ IV Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlar bilan ishlanadi. 3-topshiriq. Tagiga chizilgan so‘zlarga asoslanib, so‘zlovchining hududiymansubligini aniqlang. 1. Oka, unaqa vaqtim yo'q, — dedi shofyor. — Nochorlikdan chiqovuz-de. (Sh. Xolmirzayev) 2. Bundan kattakaniyam bor. Apasiyam bor.(Sh. Xolmirzayev) 3. Bugun ravonda katta uloq, deng, ashaqqa borishkerak. Endiyla jo'naymiz, deb turuvdik. (Tohir Malik) 4.Ertaga biznikiganonushta qilsak. (Said Ahmad) 5. Bundaychikin polvonni yana qaytibdavraga yonoshtirmaslik kerak! (Tog'ay Murod) Sh. Rahmatullayevning ≪O'zbek tilining izohli frazeologiklug'ati≫dan olingan paronim iboralarning izohlarini esda tuting.Ular ishtirokida gaplar tuzing. Boshi shishmoq o`ylayverib gangimoq. Ma’nodoshi: boshi qotmoq, miyasi g‘ovlab ketmoq. Enka-tenkasi chiqmoq 1. Qiynalib ketmoq. Varianti: enka-tenkasinichiqarmoq. 2. To‘satdan qattiq qo'rqmoq.
— Kechirasiz, Quvvatjon, — deb yana gap qotdi Gulsara. — Pisatellarningdachasi bor, deb eshitardim. ≪Dam olish uyi≫ga o‘xshiydimi?Boya biznesmenlar ham ko‘p dediyiz. Demak, sanatoriy tipida? - Farq qiladi, - dedim. - Uning nomi to'lasicha: ≪Yozuvchilarningijod va istirohat bog‘i≫ deyiladi. Uch qavatli imorat... Ko‘pchilik xonalaribir kishilik. Yashash, ishlash uchun sharoit bor... - О, yaxshi ekan. Yozda Toshkentda nafas obo‘miy qoladi... Bilasiz-ku o‘ziyiz? - Ha. - Ponyatno, — deb qo‘ydi Gulsara. Keyin yana so‘radi: — Biznibegona deb... - 0 ‘-o‘, yo‘q. Unaqangi temir qoidalar bizda yo‘q... Umuman,Uyushmamizdayam ilgaritdan qandaydir demokratiya bor edi. - E-e, yozuvchilaringiz ham bir-birini juda qamatishgan ekan, — dediTavakkal. - Ha, - dedim. — Afsuski, shunday bo‘lgan... (Sh. Xolmirzayev) ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________
Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (test sinovi).
1-topshiriq. Berilgan parchada ayni bir xil birikmaning bir necha marta qo‘llanishi natijasida nutqning kambag‘allashayotganiga diqqat qiling, uni izohlashga urinib ko‘ring. Men esa, iloji boricha, kuchimning boricha chopib, jinoyatchidan ortdaqolmaslikka, uning qorasini ko‘zdan yo‘qotmaslikka tirishaman... Valitov yo‘l ustiga gursullab ag‘anadi, Davletshin chaqqonlik bilan uning ustiga minib oldi... Bor kuchi bilan tipirchilab, oyoqlari bilan tepinib ko'rsaham, Valitov uni ustidan irg‘itib tashlay olmadi... Biz yetib kelgan edik.Bor kuchim bilan uning qo‘liga yopishdim. (M. Nasibullin)
Nutq ta’sir va tasvir quvvatini namoyon qilishi uchun u boyliksifatiga ega bo‘lishi zarur. Nutqning boy yoki kambag‘alligi undatilning bir-biridan farq qiladigan unsurlari (so‘zlar,ma’nolar, intonatsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k)dan qay darajada foydalanilganlik bilan belgilanadi. Ayni bir til unsuri nutqda qanchalikkam takrorlangan boisa, bu nutqning oylik darajasi shunchalikyuqori bo`ladi yoki, aksincha, muayyan til unsurining takrori ko‘pbo`lgan nutq kambag‘al hisoblanadi va uning ta’siri ham shungayarasha bo`ladi. Nutqning bu sifatirang-baranglik tarzida ham talqin etiladi, ya’ni boylik tegishli fikr ifodasi uchun qoilangan til birliklarining xilma-xilligi, rang-barangligi bilan oichanadi. Boy nutq tuzish uchun ifodalarning bir xilligidan qochish, aynibir tushuncha yoki fikrga farqli-farqli til birliklarini tanlash lozim.Buning uchun esa nutq tuzuvchi yetarli miqdordagi so‘zlar, ularning ma’nolari, so‘z birikmasi va gap modellari zaxiralariga sohib bo`lmog'i talab etiladi. Bu zaxira qancha boy bo`lsa, notiq o‘z nutqining maqsadiga muvofiq tarzda undan maqbul birliklarni tanlash, xilma-xil ifodalarni ishga solish imkoniyatiga shunchalik ko‘proq ega bo`ladi. Nutqning boyligi sifati boshqa uslublarga qaraganda, badiiy uslubda alohida o‘rin tutadi. 60-mashq. Parchani o‘qing. Unda ota va padar so‘zlarining ma’nodoshligidan nutq boyligini ta’minlashda qanday foydalanilganligini izohlang. 61-mashq. Matnlarni o‘qing, ma’nodosh so‘zlarning qo`llanishiga diqqat qiling. 1. Bu g‘ayritabiiy vajohatga to`la sas o‘tovda keng, og`ir po‘stingao‘ralgancha endigina uyqu to‘riga chirmalgan Ermanga shunchaki itningovozi emas, balki yer bag‘irlab o‘rmalab kelayotgan baloyi azim — qirq ming oyoqli yovuz, dahshatli bir maxluqning sharpa - sadosidek tuyuldi. (N. Norqobilov) III. Yangi mavzuni mustahkamlash Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi 62-, 63-mashqlar sharti asosida bajariladi. Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati” dan olingan iboralar izohi ustida ishlanadi: Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing.
Esi ketmoq II Xayoli biror narsa haqidagi o‘y-xotiralar bilan band
Bildirilgan fikrlar tinglanadi, to`ldiriladi va qo`shimchalar kiritiladi. V. Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar izohli baholanadi VI. Uyga vazifa. Darslikdagi 64-mashq va savol-topshiriqlar bilan ishlash. 64-mashq. Gaplarni o‘qing. Leksik va frazeologik ma’nodoshlikni boy nutq tuzishdagi ahamiyatini tavsiflang. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 19-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (test sinovi).
1. Nutqning boyligi deganda nimani tushunasiz? 2. Nutqning kambag‘alligi deganda-chi? 3. Nutq boyligini ta’minlashning asosi nima? 4. Nutqning boyligisa putur yetkazuvchi holatlarni aytib bering. 5.O‘rinsiz qaytariqlarning oldini olish uchun nutq tuzuvchi qanday malakaga ega bo‘lishi kerak? III. Yangi mavzu bayoni Topshiriq. Matnni o‘qing. Unda kapalak so‘zining 7 marta takrorlanishi natijasida nutqning leksik boyligi zarar ko‘rganligihaqida fikrlashing. Nutqning boyligini ta’minlashda bir qancha til vositalari ishtiroketadi. Ular orasida leksik, semantik, grammatik, intonatsion vositalaralohida o‘rin tutadi. Boy, shirali nutq tuza bilishi uchun so‘zlovchining, eng avvalo, so‘z zaxirasi boy bo‘lmog‘i kerak. Atoqli so‘z san’atkorlarida, masalan, ulug‘ Alisher Navoiyda 26 mingdan ortiq, rus shoiri A. S. Pushkinda 21 mingdan ortiq so‘z boyligi mavjudligini mutaxassislar ta’kidlaydilar. Albatta, bunday ulkan so‘z boyligiga ega bo‘lish har kimga ham nasib etavermaydi. Ammo o‘z nutqining boy va ta’sirchan bo‘lishini istaydigan har bir kishi o‘z lug‘at boyligini kengaytirib borishi haqida qayg'urishi lozim.Nutqning boyligini ta’minlashda, ayniqsa, ma’nodoshlik katta imkoniyatga ega. Ma’nodoshlik, ma’lumki, faqat so‘zlar doirasidagina emas, balki morfologik va sintaktik birliklar doirasida ham keng tarqalgan. Matnda so‘z, so‘z birikmasi va gap takroridan qochishning eng qulay yo'llaridan biri ayni shu ma’nodoshlik asosida bir xil birliklarni almashtirishdir. Nutqning boylik darajasini pasaytiruvchi leksik, semantik, morfologik, sintaktik va intonatsion takrorlarni badiiy nutqda alohida badiiy maqsad bilan atayin qo'llanadigan takrorlardan farqlash lozim. Ko`proq badiiy va publitsistik nutqda muayyan tushuncha yoki mazmunni alohida ta’kidlash, ohangdorlik kabi niyatlar bilan bog‘lovchi, so‘z, so‘z birikmasi, gaplar takrorlanadi. Masalan, quyidagi she’riy parchada buni ko'rish mumkin: Yurt bu kun karvonlar boshida nordir, Yurt bu kun Sharq ichra tengsiz bir diyor. Yurt bu kun ohuday xo‘p ishvakordir, Sir kabi seravjdir, Pomirday poydor. (A. Oripov) 65-mashq. Matnlarni o‘qing. Leksik, sintaktik va intonatsion takrorning matn mazmunini ta’kidlashdagi o‘rnini izohlang. Takrorning nutq boyligiga ta’sirini baholang. Bunday takror qaysi nutq uslubiga xos? 66-mashq. Matnni o'qing. Hozirgi zamon ma’nosining ifodalanishigadiqqat qiling. Grammatik ma’nodoshlikning boy nutq tuzishdagi ishtirokini izohlang. -moqda, -yapti, -yotir qo`shimchalari asosida hosil bo`lgan grammatik ma’nodoshlik hutq boyligiga qanday ta’sir etyapti. 67-mashq.Badiiy va ilmiy-ommabop matnda o‘rikka berilgan tavsiflarni qiyoslang. Nutqning boylik sifati qaysi uslubdaahamiyatliligini tushuntiring.
Otim bor, Qandim bor, Xo‘p mazali Novvotim bor. Totim bor. (E.Vohidov)
O‘rik — ra’noguldoshlar oilasiga mansub mevali o‘simlik. Vatani — O`rta Osiyo. O‘zbekistonda, asosan, oddiy o‘rik turi ekiladi. Mevasi etli, yumaloq, tuxumsimon, oq, sariq, qizg‘ish; danagidan ajraladigan, ajralmaydigan xillari bor; shirin, shirinnordon.O‘rik — yaxshi asal beruvchidaraxt. (O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi) IV. Yangi mavzuni mustahkamlash Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi 68-, 69-mashqlar sharti asosida bajariladi. Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati” dan olingan iboralar izohi ustida ishlanadi: Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing. Esi chiqib ketmoq Nihoyatda qattiq qo‘rqmoq. Varianti: esxonasichiqib ketmoq. M a’nodoshi: jon-poni chiqib ketmoq; joni xalqumiga ketinoq. O‘xshashi: kayfi uchmoq; yuragi chiqib ketmoq. Yuzidan o`ta olmaslik Biror ishni qilishda kimningdir ra’yi, xohishi bilan hisoblashmoq.
Sana __ ________ 11-sinf ona tili 20-dars
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (test sinovi).
1. Leksik, grammatik va intonatsion vositalarning nutq boyligini ta’minlashdagi o‘rnini tavsiflang. 2. Ma’nodoshlikning qanday turlarini bilasiz? 3. Nutqning boylik darajasini pasaytiruvchi jihatlami tushuntiring. 4. Qaysi nutqiy uslublarda atayin takrorlardan foydalaniladi? III. Yangi mavzu bayoni Topshiriq. Kaykovusning «Qobusnoma» asaridan olingan parchani o‘qing. Gapning o‘z joyini topib gapirishning foydasi haqida fikrlashing. Tilingni yaxshi hunar bila o'rgatg'il va muloyim so'zdin boshqa narsani odat qilmag‘il. Nedinkim, tilga har nechuk so‘zni o‘rgatsang, shuni aytur, so‘zni o‘z joyida ishlatg‘il, so‘z agar yaxshi bo‘lsa, ammo noo‘rin ishlatilsa, garchand u har nechuk yaxshi so‘z bo‘lsa ham yomon, nobop eshitilur. Shuning uchun behuda so‘zlamag‘ilki, foydasizdur. Bunday befoyda so‘z ziyon keltirur va har so‘zki undan hunar isi kelmasa, bunday so‘zni gapirmaslik lozim. Hakimlar debdurlar: «So‘z bir nash’adur, undan xumor paydo bo‘lur». Nutq tuzishdan oldin bu nutqning jo‘yasini - munosib o‘rninitasavvur qilish kerak. Har qanday nutq ifodalanmoqchi bo‘lgan axborotning mazmuni, tinglovchi yoki o‘quvchining yoshi, ijtimoiy maqomi, nutqning yozma yoki og‘zaki ekanligi, nutq vaziyatiga to‘la mos kelishi zarur, jo‘yalilik sifati shu asosda yuzaga keladi. Til vositalarini tanlashda shu jihatlar inobatga olinishi zarur. 71-mashq. Berilgan matnni o‘qing. Qaysi o‘rinda nutqning jo‘yaliligibuzilganini aniqlang. – Kechirasiz, o‘zingizni tanishtirmadingiz. – Asli farg‘onalikman. Ismim Kamola. Hozirda oilam bilan Toshkentda yashayman. – O`z tug‘ilgan joyingdan olisda yashashning ham azoblari bor... – Albatta. O‘zga yurtda shoh bo'lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l deganlari haq ekan. (“Xonadon” gazetasi) 72-mashq. Berilgan gaplarda ajratib ko'rsatilgan so‘zlar nutqning jo‘yalilik sifatini nima uchun buzayotganligi haqida fikrlaringizni bildiring. 2. Onamning jahllari battar qo‘zg‘ab, shang`illagancha quloq-chakkamga shapaloq tushirdilar. (S. Ravshanov) (shang`illagancha so`zi onaga nisbatan qo`llanilmaydi. Salbiy bo`yoqqa ega.) IV. Yangi mavzuni mustahkamlash Mavzuni mustahkamlash uchun darslikdagi 73-, 74-mashqlar sharti asosida bajariladi. Sh.Rahmatullayevning “O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati” dan olingan iboralar izohi ustida ishlanadi: Sh. Rahmatullayevning «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati»dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing. Yuragini yormoq I Qattiq cho‘chitib qo‘rqitmoq. Ma’nodoshi:
Sana __ ________ 11-sinf ona tili 21-dars
Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Kun yangiliklari haqida suhbat.
Ramazon aytuvchilar ko‘payib ketgan edi... Mabodo ulardan oldinroqbiror eshikka borib qolsak, jamg'argan narsalarimizni zo‘ravonlik bilantortib olishardi. (S. Ravshanov) 
Nutq uslublarining har biri uchun xoslangan til vositalari borligini siz yaxshi bilasiz. Bir uslubga xoslangan so‘z, ibora, sintaktik qurilma yoki shu kabi birlikning boshqasiga o‘tkazilishi nojoiz, o‘rinsiz hisoblanadi. Bunday holatlarda ham nutqning jo‘yaliligi buzilishi mumkin. Bu o'rinda aytish kerakki, jo‘yalilik sifatini o‘rganishda nutqning yozma va og‘zaki shakllarini farqlash lozim, chunki bu nutq shakllarida jo‘yalilik o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, yozma va og'zaki nutqning voqe bo‘lish sharoitlari bir xil emas, shunga ko‘ra bu ikki nutq shaklining o‘ziga xoslangan birliklari, grammatik shakllari, sintaktik qolipiari bor. Bu holatni hisobga olmaslik natijasida ham nutqning jo‘yaliligiga putur yetadi. Albatta, badiiy nutqda jo‘yalilik o‘ziga xos namoyon bo‘ladi.  
Nutq uslublari 
76-mashq. Berilgan badiiy parchani o‘qing. Unda qahramon tilidao'lmoq so‘zining jo‘yasiz qo'llanishi uning madaniy saviyasinita’kidlashga xizmat qilayotganini izohlang. Mashq mustaqil ish sifatida bajariladi. 77-mashq. Parchani o‘qing. Diniy va’z uslubini so'zlashuv uslubigako‘chirish natijasida yuzaga kelayotgan yumoristik kulginiizohlashga harakat qiling. Mashq guruhlarda ishlanadi. IV. Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlar bilan ishlanadi. 78-mashq. Atoqli yozuvchi Said Ahmadning ≪Mushtipar≫ nomliteskari hikoyasidan olingan parchani o'qing. Er va xotinningmaqomini atayin almashtirish natijasida, ya'ninutqning jo'yalilik sifatining buzilishi asosida yaratilgano'tkir kulgining mohiyatini tushuntiring. Yuqoridagi hikoyadagi parchada “Mushtipar” so`zining ishlatilish uslubiga e’tibor beriladi. Sh. Rahmatullayevning ≪ O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati≫dan olingan quyidagi iboralarning izohlarini esda tuting. Ularishtirokida gaplar tuzing. Yuragi orqasiga tortib ketmoq Bir lahza ich-ichidan qo'rquvaralash qattiq hayajonlanmoq. Varianti: yuragi orqasiga urib ketmoq. Yuragi toshib ketmoq. Kechinmalari ichiga sig‘may, kimgadiraytish ehtiyoji tug‘ilmoq 1. Nutqning og‘zaki va yozma shakllaridagi o ‘ziga xosliklar haqidagapiring. 2. Nutqiy uslublarni tavsiflay olasizmi? 3. Har bir uslubning o‘ziga xoslangan birliklari to‘g‘risida so‘zlang. 4. Jo‘yalilikning badiiy uslubdagi o‘ziga xosliklarini tushuntiring. V. Darsni yakunlash.Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi VI. Uyga vazifa. 79-mashq. Har bir nutqiy uslubning o‘ziga xoslangan til vositalarinitavsiflang, shu asosda yozma matn tuzing. _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________ 11-sinf ona tili 22-dars
Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Kun yangiliklari haqida suhbat.
Odamzod nima uchun kaftdek hovlisiga gul ekadi? Undan ko‘ra sholg‘om eksa, qozoniga tushadi-ku.Odamzod nima uchun bulbul chax-chaxini eshitganda entikib ketadi?Undan ko‘ra bulbulni sho‘rvaga solib pishirsa, nafsini qondiradi-ku.Odamzod nima uchun osmonda charaqlab yotgan yulduzlarni ko‘rib,ko‘ngli zavqqa to‘ladi? Yulduzlar uning hamyonidagi tillalar emas-ku! Odamzod nima uchun kitob o‘qiyotib, suyukli qahramoni o‘lib qolsayig'laydi? Uni yozuvchi ≪ichidan to'qib chiqargani≫ni biladi-ku!Odamzod nima uchun bolasining boshida alia aytadi? Go'dak aliaeshitmasa uxlamaydimi?Odamzod nima uchun nevarasini yetaklab necha zamon awal o'tibketgan bobosining qabrini ziyorat qiladi? Marhum ularni ko'rmaydi-ku!Gap shundaki, Odamzodni hayvonotdan ajratib turadigan chegara bor.Bu chegaraning nomi Ma'naviyat deb ataladi!
Savollarga javob bering. 1. Nutqning boy yoki kambag‘alligi deganda nimani tushunasiz? 2. Nutqning boyligini ta’minlashda ishtirok etadigan til vositalarinibilasizmi? 3. Nutqning boyligini ta’minlashda ma’nodoshlikning o‘rni qanday? 4.Takrorning badiiy nutqdagi imkoniyatlarini qanday baholaysiz? 5. Nutq jo‘yaliligi sifatining mohiyati nimadan iborat? 6. Nutqning jo yaliligini ta’minlashda so‘zlovchi va tinglovchining maqomi,yosh xususiyatlari kabi jihatlarni hisobga olish kerakmi? 7. Nutqning jo‘yaliligi va uslublar munosabati haqida nimalarni bilasiz? 8. Badiiy nutqda jo‘yalilikning o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lishiniqanday tushunasiz? Yuqoridagi topshiriq asosida so`zdagi ma’no nozikliklarining namoyon bo`lishida nutqning aniqligi yuzasidan bahs-munozara o`tkazish. 2-topshiriq. Atoqli adib Asqad Muxtorning ≪Chinor≫ romanidan olingan parchani o'qing. Matnning gap qurilishiga e'tiborbering, yozuvchi nutqning boyligini ta’minlashda qandaygap qoliplaridan foydalanganini aniqlang. Topshiriq FSMU texnologiyasi asosida tahlil qilinadi. 
FSMU texnologiyasi 
F – fikringizni bayon eting S – fikringiz bayoniga sabab ko`rsating M- fikringiz sababiga misol keltiring U- fikringizni umumlashtiring IV Mustahkamlash. Mavzu savollar asosida mustahkamlanadi. Mavzu yuzasidan testlar bilan ishlanadi. 3-topshiriq. Matnlarni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan iboralarni ma’nodoshso‘zlar bilan almashtirib ko‘ring, shundan kelib chiqibiboralarning nutq boyligini ta’minlashdagi o‘rnini tavsiflang. 1. Bir soat nari-berisida yetti uxlab tushiga kirmaydigan voqeaning sodirbo‘lishi uni esankiratib qo‘ygandi. Umrida birinchi marta samolyotgatushgan odam osmon-u falakning havosini olib, quloqni qomatga keltiradiganmotor tovushiga ko‘nikib olguncha es-hushini yig‘olmadi, nimabo'lganining tagiga yetolmadi. 2. Keyingi paytlarda Mehriniso o‘g‘lining xoli paytini qanchalik poylasa, Botir bu uchrashuvdan shunchalik qochardi.Qattiq gapirib, cho‘rt kessa, ranjitib qo‘yishini o‘ylardi. Ko‘ngligaqarab rozilik berishni o‘ylasa vahm bosardi. 3. Mehrinisoning yuragigag‘ulg‘ula tushgan edi. O‘g‘lining sadoqati, vafosi bilan ich-ichidan faxrlansa, sevganidan judo bo‘lib ezilayotganiga rahmi kelardi. Qay yo'sindatasalli berib, yo`lga solishni bilmasdi. (Rahmat Fayziy)
yurak-bag‘ri xun bo`lmoq (eskirgan); yuragi xun bo`lmoq (eskirgan)bag‘ri xun bo`lmoq (eskirgan); qon bo`lmoq. Ma ’nodoshi: yuragiezilmoq. O‘pkasi to`lmoq Iztirob chekib, yig‘lab yuborish holatiga yetmoq.0 ‘xshashi: xo‘rligi kelmoq; yig`lamoqdan beri bo`lmoq. V. Darsni yakunlash.Dars davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi. VI. Uyga vazifa. 4-topshiriq.Ukangiz yoki singlingizga xat yozing. Matnda til birliklarininguning yoshiga mos ravishda, ya’ni nutqiy jo‘yaliliktalablariga muvofiq tanlanishiga e’tibor qiling.   
MAKTUB 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Sana __ ________
Darsning borishi: I.Tashkiliy qism. 1. Sinf davomatini aniqlash. 2. Qisqa nazorat (test sinovi).
1. She’riy nutqdagi vazn tushunchasiga izoh bering. 2. Qofiya nima? 3. Radif qaysi she’riy janrlarda qo`llanadi? 4. Turoq haqida ma’lumot bering.
l-topshiriq. Quyidagi she’rni o‘qing, undagi q tovushining takrori natijasida yuzagakelayotgan ifodalilikni izohlashga harakat qiling. Qaro qoshing, qalam qoshing, Qafasda qalb qushin qiynab, Qiyiq qayrilma qoshing, qiz, Qanot qoqmoqqa qo'ymaysan. Qilur qatlima qasd qayrab — Qarab qo‘ygil qiyo, Qilich qotil qaroshing, qiz.Qalbim qizdirsin quyoshing, qiz. (E. Vohidov) 2-topshiriq. Berilgan so‘z juftliklarini qiyoslang. Bu so‘zlarning ifodalilik imkoniyatlaridagi farqni izohlashga harakat qiling. Izn bermoq — ruxsat bermoq; raqam qilmoq — qayd qilmoq.
80-mashq. Muhammad Yusuf qalamiga mansub she’riy parchalarni o‘qing. Ulardagi nutqiy ifodalilikni ta’minlayotgan leksik va fonetik vositalarni aniqlang. Qadim yurtga qaytsin qadim navolarim, Qumlar bosib qurimasin daryolarim. Bo‘lar elning bolalari bir-birin der, Bo‘lmas elning bolalari bir-birin yer. Kapalakday kelib, qoshingga qo'nib, Ko‘zingga termulib umrim o‘tsaydi... 81-mashq.Matnni o‘qing. So‘zlami ko‘chma ma’noda qo‘llash orqali nutq ifodaliligining ta’minlanishiga diqqat qiling. Zebi yuragida tugilib yotgan zo‘r tugunni yechib yuborgan edi. Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
