2-ma’ruza. Quyosh sistemasi reja

Quyosh sistemasi va sayyoralar. Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter, Neptun, Saturn, Uran. Quyosh sistemasidagi sayyoralarning oʻrganilganlik darajasi
Quyosh sistemasi - Quyosh va uning atrofida aylanadigan sakkiz sayyoradan iborat. Yer ham shular qatoriga kiradi. Ayrim sayyoralarda Oyga oʻxshash yoʻldoshlari bor. Ular ham, oʻz navbatida, sayyoralar atrofida aylanadi. Quyosh sistemasiga kometa va asteroidlar ham kiradi. Yer Quyosh sistemasidagi hayot mavjud boʻlgan yagona sayyoradir. Quyosh sistemasi juda ulkan. Quyosh sistemasi Quyoshning gravitatsion taʼsir maydoni ichida harakatlanuvchi osmon jismlari (Quyosh, sayyoralar, sayyoralarning yoʻldoshlari, kichik sayyoralar, kometalar, kosmik changlar) majmuidir. Quyosh sistemasining umumiy tuzilishini birinchi marta N.Kopernik toʻgʻri ifodalab, Yer va sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishini asoslab berdi (16-asr). S.Kepler sayyoralarning harakat qonunlarini (17-asr boshlari), I.Nyuton butun olam tortishish qonunini (17-asr oxiri) kashf qildilar. Bu qonunlar Quyosh tizimidagi jismlar harakatlarini oʻrganuvchi fan - osmon mexanikasi asos boʻldi. Bu qonunlar Quyosh tizimidagi jismlar harakatlarini oʻrganuvchi fan - osmon mexanikasit asos boʻldi. Quyosh tizimiga kiruvchi kosmik jismlarning fizik tabiatini oʻrganish, asosan, T.Galileshtt teleskop kashf qilganidan boshlandi. 1609-yilda Galileo Galiley oʻzi yasagan kichik teleskopi yordamida Oy, Venera, Yupiter va Saturnni kuzatib, ajoyib kashfiyotlar qidsi. Quyosh tizimi jismlarining harakatlarini boshqaruvchi asosiy jism Quyoshdir. Sayyoralar, asosan, ichki (Merkuriy, Venera, Yer va Mars) va tashqi (Yupiter, Saturn, Uran va Neptun) guruhlarga boʻlinadi va ular oʻz xususiyatlari bilan bir-birlaridan tubdan farq qiladi.
Sayyora - Quyoshning tortish kuchi taʼsirida uning atrofida aylanuvchi yirik sharsimon jismlar. Sayyoralar Quyosh atrofida aylanuvchi minglab mayda sayyora(asteroid)lardan farq qiladi. Ularni juda qadimdan qoʻzgʻalmas yulduzlar fonida siljib yurishidan sezib “adashgan yulduzlar”, yaʼni sayyora deb atashgan. Quyosh atrofida aylanuvchi yirik sayyoralar 8 ta (Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun). Ulardan 5 tasini oddiy (“qurollanmagan”) koʻz bilan koʻrish mumkin. Qadimda barcha sayyoralar va Quyosh Yer atrofida aylanadi deb notoʻgʻri talqin qilingan. 16-asr boshlarida polyak astronomi N.Kopernik sayyoraning Quyosh atrofida aylanish tartibini aniqladi. Italyan olimi G.Galiley oʻzi yasagan teleskopda sayyoralarni kuzatib, ular sharsimon jismlar ekanligini aniqladi. Teleskop ixtiro qilingach, Quyosh sistemasida yana 3 ta yirik sayyora topildi: 1781-yilda ingliz astronomi V. Gershel Uranni, 1846-yil fransuz astronomi U. Leverye hamda ingliz astronomi J. Adams Neptunni kashf etdi.
Sayyora fizik tabiatiga koʻra, Yer tipidagi Sayyora va gigant Sayyoralarga boʻlinadi: Yer tipidagi Sayyoraga Merkuriy, Venera, Yer, Mars, gigant Sayyoraga esa Yupiter, Saturn, Uran, Neptun kiradi. Yer tipidagi Sayyoraning fizik tasniflarida bir qancha umumiylik boʻlib, ularning oʻlchami va massasi uncha katta emas (Yer - ular ichida eng kattasi), qattiq sirt qobigʻiga va atmosferaga (Merkuriydan tashqari) ham ega Sayyoradir. Ularning oʻrtacha zichliklari nisbatan yuqori boʻlib, Yer zichligiga yaqin.
Gigant sayyora oʻlchami va massasi juda kattaligi bilan Yer tipidagi Sdan farq qiladi, oʻrtacha zichliklari ularnikidan ancha kichik. Gigant Sayyora nisbatan tez aylanishi, qattiq sirtga ega emasligi va juda qalin geliy hamda vodorodli atmosfera qobikdarining mavjudligi bilan ham Yer tipidagilardan keskin farq qiladi. Quyosh atrofida bu ikki guruhga kiruvchi Sayyora dan tashqari oʻn minglab mayda sayyora (asteroidlar) ham aylanadi.