uchun vaqtinchalik yo'qligi yoki vaqtinchalik yashayotganligi to'g'risidagi dalilni
inobatga olishning o'zigina
kifoya qiladi, xolos. Masalan, 1989 yildagi ro'yxatga
olishda aynan shunday qilingan edi. Yashovchilar ro'yxatidagi doimiy
yashovchilar, lekin vaqtincha yo'qlar uchun uydagi bo'lmaganligining davomiyligi
va sababi yozib qo'yilgan, vaqtinchalik yashovchilar uchun esa doimiy yashash
joyi va u yerda bo'lishining davomiyligi yozib qo'yilgan. Varaqalarning o'zlarida
esa «vaqtinchalik yo'q» yoki «vaqtincha yashaydi» deb belgilab qo'yilgan. Agar bu
belgilarning birinchisi bo'lmasa ushbu odam mavjud odamlar tarkibiga kirishini,
agar ikkinchisi bo'lmasa doimiy yashovchilar soniga kirishini,
agar ikkalovi ham
bo'lmasa, unda ushbu odam ro'yxatga qo'yilgan joyidagi aholining mavjud odamlar
tarkibiga va doimiy yashovchilari tarkibiga kiritilgan.
2.
Shaxsiy (demografik) tavsiflar - jins, yosh, nikoh holati.
So'raluvchining jinsi to'g'risidagi savol alohida tushuntirishlarni talab
etmaydi. Ushbu savol barcha ro'yxatga olish dasturlaridan chiqarilib tashlanadi.
Aholini jinsi bo'yicha tarkibi aholining takror barpo bo'lishini, mehnat resurslarini
va h.k.larni o'rganishda juda muhim rol o'ynaydi.
Ro'yxatga olish dasturining eng muhim savollaridan biri - yosh to'g'risidagi
savoldir. Aholini ro'yxatga olishda yoshi yoki tug'ilish sanasi to'g'risida savol
qo'yilgan, chunki yosh uzluksiz alomat bo'lib, to'liq yillarning butun sanalari
yozuvini o'zida aks ettiradi. Bir yoshgacha bo'lgan bolalar uchun odatda hayotning
oylar bo'yicha miqdori inobatga olinadi.
Yosh to'g'risidagi savol bir vaqtning o'zida
juda mushkul masalalardan
biridir. Gap shundaki, odamlar aniq yoshning o'rniga ko'pincha yaqin bo'lgan,
yaxiitlangan yiHar sonini ko'rsatishadi. Natijada odamlarni yoshlar bo'yicha
taqsimlayot- ganda yaxiitlangan yoshlarning to'planmasi vujudga keladi. Ushbu
hodisa «yosh akkunmlyatsiyasi» deb yuritiladi. Yoshni noaniq ko'rsatishning
asosiy sababi — aholini madaniy darajasining natijasidir. Bu yerda ro'yxatga
olishda yillar sonini ko'rsatish o'rniga odamlarga o'zlarini oddiygina qilib uchta
guruhlardan biriga kiritish so'raladi: bolalar, kattalar yoki qariyalar.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatiaming aksariyatida ko'pincha tug'ilgan sanasi
to'g'risidagi savol qo'yiladi. Tug'ilgan sana ayrim demografik hisob-kitoblar uchun
juda muhim, xususan, boshqa hodisalar bilan taqqoslash
uchun ham muhimdir
(farzandning tug'ilishi, nikohga kirish va h.k.). Tug'ilgan sanani bilgan holda
ro'yxatga olish vaqtidagi aniq yoshni aniqlash mumkin, vaholanki, to'lgan yillar
soni to'g'risidagi ma’lumotlarga ega bo'la turib tug'ilgan
sanani aniqlashtirish
mumkin emas.
Tug‘ilgan sanani ro'yxatga olish yilidan tug'ilgan yilning sonini ayrib tashlab
to'lgan yillarga aylantirish mumkin. Bunda, agar lug llgan sana ro'yxatga olish
yilidagi uning sanasidan keyinroq bo‘lsa, mavjud farqni birga kichraytirishga to'g'ri
keladi. Shu bilan bog'liq bo'lgan qo'shimcha ishlardan qochish maqsadida ba’zida
nafaqat tug'ilgan sana to'g'risidagi, balki to'lgan yillar soni to'g'risidagi savol ham
qo'yiladi. Bizning mamlakatda barcha ro'yxatga olishlarda to'lgan yillar soni
inobatga olingan (1 voshgacha bo'lgan bolalar uchun — oylar ko'rsatilgan); 1970,
1979 va 1989 yillarda o'tkazilgan aholini ro'yxatga olish dastur- larida tug'ilgan yil
to'g'risidagi savol ham qo'yilgan. To'lgan yillar sonini to'g'ri aniqlash uchun
hisobchi so'ralayotgan odani 17 yanvargacha, 17
yanvarda yoki bu sanadan
keyinroq tug'ilgan- ligini aniqlash va keyin mos ravishdagi belgini qo'yishi lozim.
Agarodam 17 yanvargacha tug'ilgan bo'lsa, uning yoshi 1989 yil va tug'ilgan yil
farqiga teng bo'ladi, agar 17 yanvardan keyin tug'ilgan bo'lsa, ushbu farq 1 ga
kamroq bo'ladi.
Nikoh holati to'g'risidagi savol odatda o'zida to'rt javob variantini mujassam
etadi: nikohdami; ro'yxatga olish vaqtida nikohda bo'lmaganlar uchun — hech
qachon nikohda bo'lmagan; beva va ajrashgan. Ayrim mamlakatlarda, xususan
AQSHda oila tarkibi tavsifmi yanada aniqlashtirish uchun «bo'linganlar»
(separated), ya’ni alohida yashovchi turmush o'rtoqlarga
ajratilib, nikohda
bo'lganlar orasida esa turmush o'rtog'i ushbu uy xo'jaligi yoki oila a’zolari tarkibiga
kirmaydiganlarga ajratilib ko'rsatiladi.
Avvalambor, nikohda bo'lganlar deb kimlar atalishini aniqlashtirib olish juda
muhim. Ko'pgina hollarda faktik nikoh munosabatlar mavjud qonunlar va
odatlarga ko'ra rasmiylashtirilgan yoki yo'qligidan qat’iy nazar inobatga olinadi.
Ba’zan bu narsa yanada aniqlashtiriladi. Masalan, Meksikada nikoh fuqarolik yoki
diniy ekanligi to'g'risida, Bolgariyada esa nikoh ro'yxatdan o'tkazil- ganligi haqida
so'ralgan. Ushbu aniqlashlar ma’lumotlarni joriy hisob bilan qiyoslashni
ta’minlashga bo'lgan intilishi natijasida amalga oshirilgan bo'lib, bunda nikohda
tug'ilganlar deb faqat ota-onalari yuridik jihatdan ro'yxatdan o'tkazilgan
hisoblanadi.
Shuningdek, kimlarni ajralishgan deb hisoblashni
ham aniqlashtirib olish
kerak. Faqatgina ro'yxatga olingan nikoh hisobga olinadigan holda masala oddiy
hal qilinadi. Faktik nikohni hisobga olishda esa masala turmush o'rtog'i o'lib nikoh
to'xtalishi sabab bo'lmagan.
1897 va 1926 yillarda o'tkazilgan aholi ro'yxatlarida nikoh holati to'g'risidagi
savol, uning kengaytirilgan tavsifini nazarda tutgan. Biroq, keyingi uchta
ro'yxatdan o'tkazishlarda (1939, 1959 va 1970 yillar) faqat nikohda turadimi yoki
yo'qligi to'g'risida ko'rsatish so'ralgan. 1979 va 1989 yillardagi ro'yxatdan
o'tkazishda nikoh holatining to'rtta toifasi hisobga olingan: hech qachon nikohda
bo'lmaganlar; nikohda bo'lganlar; bevalar va ajrashganlar.
3.
Dostları ilə paylaş: