2-mavzu: dnk va rnk turlari, strukturasi, vazifasi va ba’zi xususiyatlari reja
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gen ta’sirining boshqarilishi. Oqsil sintezini boshqaruvchi genlarga
struktura genlari deyiladi. Lekin bu genlar alohida (avtonom holda) ishlamaydi, ularning ta‘siri boshqa genlar tizimiga bog`liq bo`lib, ular struktura genlarning ishini boshqaradi. Bakteriya hujayrasida ikki tur ferment bor. Fermentlarning bir turi bakteriya hujayrasida doimo bo`ladi, ikkinchi turi esa bakteriya yashaydigan muhitda biror induktor bo`lsagina hosil bo`ladi. Bundan tashqari, hujayrada ferment sintezini yo`q qiladigan modda bo`lib, bu ferment hosil bo`lishiga ta‘sir etadi. 1961-yilda F.Jakob va J.Monolar hujayrada o`tadigan bunday jarayonlar gen ta‘sirining boshqarilishiga bog`liq ekanligini ochadilar. E.coli yashaydigan muhitga laktoza (sut shakari) ni kiritganlarida E.coli bir necha daqiqadan so`ng laktozani o`zida to`plab, uni oddiy moddalarga parchalay boshlaydi. Bu uchta ferment: β-galaktozidaza, β-galaktozidpermiaza va β- galaktozidtransatsetilazalarning hosil bo`lishi bilan bog`liq bo`lib, bu fermentlarning hosil bo`lishiga muhitga kiritilgan modda sabab bo`lgan. E.colida laktoza lokusida bir qator mutatsiyalar bo`lib, ular laktozaning achitish xususiyatini yo`qotgan. Mutantlardan bir guruh (z) galaktozidaza fermentini sintez qila olmaydi, laktozani glukoza va galaktozaga parchalaydi. Boshqa guruh mutantlar (y) permiaza fermentini sintez qila olmaydi. Uchinchi gen bu tizimda atsetilaza fermentining sintezi bilan bog`liq. Bu uchala genning ta‘siri laktoza tomonidan boshqariladi. Bu kuzatish mavjud 3 guruh genni boshqaruvchi gen mavjudligidan dalolat beradi. Bunday genga operon deyiladi. Genetik tahlil shuni ko`rsatadiki, E.coli hujayrasida i gen mavjud. Bu gen z va y genning ishini to`xtatadi. Agar i gen mutatsiyaga uchrasa va uning nofaol alleli – I z va y ishini yuritadi. Albatta I gen to`g`ridan-to`g`ri struktur genning ishiga ta‘sir eta olmaydi. U oraliq genlar orqali ishlaydi. Bunday genlarga operator genlar deyiladi. Aynan ana shu operator genlar operon tarkibidagi barcha genlarning ishini ta‘minlaydi. Shunday qilib, bu tajribada i gen regulyator vazifasini bajaradi, operondagi bir qator struktur genlarning vazifasini belgilaydi va ular orqali bir necha oqsilning sinteziga ta‘sir etadi. Operator gen regulyator genlarga va struktur genlarga buyruq beradi. O`z navbatida operator genning faoliyati hujayrada genga ta‘sir etadigan moddaning bor yoki yo`qligiga bog`liq. Agar hujayrada operator genning faoliyatiga ta‘sir etuvchi modda bo`lmasa, u holda operonning struktur genlari ishlaydi va ularning har biri alohida oqsil sintezini boshqaradi. Hujayrada operator genning faoliyatiga ta‘sir qiladigan modda bo`lsa, struktur genlar ishlamaydi. E.colining laktoza (Lac) lokusida induktor sifatida laktoza ishtirok etadi. Hujayra muhitida laktoza oz bo`lsa, operon nofaol bo`ladi. Laktoza ko`paysa, u induktor sifatida operonning ishini faollashtiradi va laktozaning achishi kuzatiladi. Agar gen-regulyator mutatsiyaga uchrasa, operon doim ishlaydi, chunki uni nofaol holga keltiruvchi gen yo`q. Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|