2-mavzu: Ma’naviyat tushunchasi va uning mazmun-mohiyati. Reja

madaniyat
– bu 
kishilar faoliyatining jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy hayoti 
sohasida yaratgan, o‘zlarining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqargan 
moddiy va ma’naviy boyliklar tizimini bildiradi. Ko‘rinadiki, madaniyat insonning 
moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish va o‘zlashtirishdagi faoliyatini ifodalaydi. 
U inson aql-idroki, iste’dodi va mehnati mahsulidir. 
Yuqorida aytilganidek, madaniyat juda murakkab, ko‘p qirrali ma’naviy-
ijtimoiy hodisa bo‘lib, ijtimoiy hayotning moddiy-texnik, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy 
va boshqa sohalarini, inson mehnat faoliyatining barcha samaralarini o‘zida qamrab 
oladi. Sirasini aytganda, xalq ommasi tomonidan yaratilgan hamma moddiy va 
madaniy-ma’naviy boyliklar madaniyatga kiradi. Madaniyat deyilganda, mehnat 
qurollarini yaratish, ulardan foydalanish, fan-texnika yutuqlari va ularni ishlab 
chiqarishga joriy qilish, kishilarning ishlab chiqarish va ijtimoiy ko‘nikmalari, 
mehnatni ijtimoiy tashkil etish, salomatlikni saqlash ishini yo‘lga qo‘yish, aholi 
o‘rtasida bilimlarning yoyilish darajasi va ma’lumot, umumiy majburiy va oliy 
ta’limni amalga oshirish, adabiyot va san’at asarlari, ijtimoiy, falsafiy, diniy 
g‘oyalar va shu kabilar nazarda tutiladi. Madaniyat odamzot aql-idrokining eng 
yuksak cho‘qqilarigacha bo‘lgan narsalarning hammasini qamrab oladi. U inson 
faoliyatining moddiy natijalarinigina emas, shu bilan birga mehnat jarayonida voqe 
bo‘ladigan bilim boyliklari, tajribalari, qobiliyatlari, ishlab chiqarish va kasb 
malakalari, o‘zaro munosabatlarni ham o‘z ichiga oladi.
Jamiyat moddiy ishlab chiqarishining ikki amaliy turi – moddiy va ma’naviy 
ishlab chiqarishga qarab madaniyat ham yirik ikki turga: moddiy va ma’naviy 
madaniyatga bo‘linadi. 
Moddiy madaniyat
deganda,
mehnat qurollarini, mehnat 
ko‘nikmalarini, shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan va moddiy hayot 
uchun xizmat qiladigan inson tomonidan yaratilgan barcha moddiy boyliklarni 
anglaymiz. Moddiy madaniyatga moddiy boyliklarning butun majmui, ularni ishlab 

---

chiqarish vositalari: ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan texnika, texnologiya, 
texnika inshootlar, ijtimoiy mehnatni uyushtirish shakli, qurilish va dehqonchilikni 
yo‘lga qo‘yish va boshqalar kiradi. Shularga qarab moddiy madaniyatni bir qator 
turlarga bo‘lamiz. Chunonchi, 
ishlab chiqarish
va
texnika madaniyati,
dehqonchilik 
madaniyati, mehnatni tashkil etish madaniyati, injenerlik madaniyati, pazandachilik 
madaniyati va boshqalar.
Madaniyatning ikkinchi turi – bu ma’naviy madaniyatdir. 
Ma’naviy 
madaniyatga
insonning aqli va ma’nan yaratuvchanlik faoliyatlari va ularning 
natijalari kiradi. Ma’naviy madaniyat fan, falsafa, san’at, adabiyot, axloq, din, 
huquq, siyosat, maorif, ma’rifat va hokazolar yig‘indisidan tashkil topadigan 
insonning tashqi va ichki ma’naviyati, ruhiyati olamidir.
Madaniyat – umuminsoniy hodisa. U barchaga barobardir. Masalan, maqomlar, 
adabiyot, me’morchilik durdonalari, fan-texnika yutuqlari, transport va aloqa 
vositalarining barchasiga tegishlidir. Shuningdek, ma’naviy madaniyat ham milliy 
va umuminsoniy bo‘ladi. 
Milliy-ma’naviy madaniyat tarixiy hodisa sifatida bir kunda, bir yilda, balki bir 
asrda ham mukammal shakllanmaydi. O‘rta Osiyo xalqlari ma’naviy va madaniyat 
tarixining ibtidosi asrlar qa’riga singib ketgan bo‘lib, ularning bir necha ming yillik 
ma’naviy kamolot pillapoyalarini bosib o‘tganligini aniqlash bugun uchun anchayin 
murakkab muammo. 
Bugungi ayrim saltanatlar ahli qabila-qabila bo‘lib yashagan zamonlarda 
bizning muborak zaminimizda ilm-fan barq urib yashnagani, tabiiy ilmlar, xususan, 
tibbiyot, matematika, astronomiya kabi fanlar madrasalarda o‘qitilgani, ilmiy 
akademiyalar tashkil etilib, mag‘ribu-mashriqqa nom taratganini eslasak va bundan 
g‘ururlansak arziydi.