Sinonimik qator barcha mustaqil va
yordamchi so’zlar, shuningdek, modal so’zlar
doirasida uchrashi mumkin.
Bu
o’rinda so’zlardagi leksik semantik guruh va sinonimik qator tushunchalari o’zaro
yaqinligi, ammo ular bir-biridan farq qilinishini aytish lozim.
Leksik semantik guruh
tushunchasi "sinonimik qator"dan ancha keng. U
o’z ichiga "sinonimik qator"
tushunchasini to’la qamrab oladi: ninni - chaqaloq -go’dak -bola - yigit - qiz -erkak- ayol
kabilar bir'leksik semantik guruhni tashkil etadi. Lekin sinonimik qator emas. LSG ichida
sinonimik
qator bo’lishi mumkin: ninni-chaqaloq-go’dak.
Sistem tilshunoslik nuqtai nazaridan yondashilsa, sinonimiya hodisasi tez
anglashiladi.
Bunda leksik oppoziyalar (qarama-qarshi belgilar) asosiy rol
o’ynadi. Jumladan,
xushbo’y, hidpi, muattar sinonimik qatori "ijobiy belgi" semasi bilan bir xil, ammo
"kitobiy"lik semasi
bilan qidlm va muattar
so’zlari qarama-qarshi (oppozitiv)dir. Ana
shunday ma’lum bir juz’iy semalar bilan farqlanuvchi so’zlar sinonimlikni ta’minlaydi.
Shuning uchun ham sinonimik qatorni tashkil etuvchi
so’zlar qaysidir jixatlari bilan bir-
birlaridan farqlanganligi uchun tilda aloxida leksik birlik sifatida yashaydi.
Sinonimik
qatordagi so’zlar quyidagi hodisalar nuqtai nazaridan o’zaro farqlanadilar:
1) emosional-ekspressiv
bo’yoq nuqtai nazaridan: neytral yoki emosional-ekspressiv
bo’yokdor so’zlar bo’ladi: yuz-neytral, bashara-bo’yoqli. 2) qo’llanish uslubiga ko’ra:
inson, bashar sinonimik qatoridagi bashar-poetik uslubga xos.
3) adabiy
tilga munosabatiga ko’ra: adabiy yoki dialektal: qidirmoq-adabiy, istamoq-
dialektal.
Quyidagicha munosabatda bo’lgan so’zlar o’zaro sinonim sanalmaydi:
o
Keng tushunchani anglatuvchi so’z bilan tor tushunchani anglatuvchi
so’z: uy va xona, o’tov va chayla.
o Tur va jins tushunchasini anglatuvchi
so’zlar: daraxt (jins) olma (tur), ot
(jins), duldul (tur)
o Turli sosial davrga xos
tushunchalarni anglatuvchi
so’zlar: sudya, qozi,
mirshab, milisiya.
Sinonimiya va polisemiya munosabati ham xarakterlidir.
Ko’p manoli so’z har bir
ma’nosi bilan boshqa-boshqa sinonimik gorda bo’lishi mumkin. Masalan: ko’p ma’noli
"bitirmoq" so’zi uch ma’nosi bilan uch sinonimik katorga birlashadi:
o Bitirmoq, tugatmoq, tamomlamoq. Bu
so’zlar "yakuniga "iazmoq"
ma’nosi bilan o’zaro sinonimdir: Boshlasak, sovuk |ushmay bitiramiz.
(A.Q) Choyning bari tugadi, maktabni mmomlab keldi.
o Bitirmoq, bajarmok, ado etmok,
do’ndirmoq. Bu qatordagi
uzlar "ish, vazifa, topshiriqni amalga oshirmoq, bajo
pltirmoq"
ma’nosi bilan o’zaro sinonim bo’ladi: ishni
ungildagidek
bitirib keldingiz, ishni sifatli bajardi: Shaxsiy majburiyatni ado ztdi.
Kuniga ikki kishi uch yarim-
to’rt norma do’ndiryapmiz.
o Bitirmoq, con
qilmoq, yo’qotmoq: bu qatordagi so’zlar "tamom |iuq) holatga
xeltirmoq"
ma’nosi bilan sinonimlik hosil kiladi: 1'tning ota-onasining ta’rifini aytib
bitirolmaydilar.
1
mini bir olishda tugatdi.
Ya.Pinxasov, Sh.Rahmatullayev va boshqa bir qator olimlar "snografik, stilistik va
kontekstual sinonimlar haqida fikr >
pritadilar. Bunga nazariy asos yo’q, deb yozadi
X.Doniyorov.
Bizningcha, bu o’rinda ikki hodisani farqlash kerak bo’ladi. |.irinchidan, sinonimiyani
ikki so’z orasidagi bir xil ma’no nnfi tushunilsa, X.Doniyorov haq.
Ikkinchidan, agar
sinonimiyani nu!Kiy hodisa deb qaralsa, kontektual sinonimlar ham mavjud. Misalan:
Madamin qo’rboshini o’ldirmasak, u bizni yeydi (Uldiradi).
Tilda sinonimlar
quyidagi yo’llar bilan paydo bo’ladi:
bir tildan ikkinchi tilga so’z o’tishi natijasida: manglay (u >b), peshona (toj), kuch
(o’zb), quvvat (toj), josus (o’zb) agent (rus)
mahalliy shevalardan so’z olish natijasida: do’ppi-kalapo’sh;
v yuq-
go’sola; pakir-satil;
o
so’z yasalishi yo’li bilan sinonim hosil qilish, ya’ni yasama , I tub so’z bilan:
hisg.sezgi, savol-
so’roq, vazifatopshiriq.
o
so’zning yangi ma’no kasb etishi natijasida: o’rin so’zi joy i<| navozim ma’nosida;
qoplamok; bint bilan
o’radi va o’ramoq |I|1mamoq: ilon o’raldi; egallamoq: qal’a o’raldi.
Kurinib turibdiki, sinonimlarning material
asoslari •urlicha bo’lib,
ular umumiy
ma’nolari asosida o’zaro har bir sinonim so’z ma’no ottenkalariga ko’ra ||'«rqlanadi.
Shuning uchun ham ularning
ba’zilarini kinchisining o’rnida ishlatib bo’lmaydi. Masalan,
katta,
ulug’, buyuk, gigant so’zlari doimo bir-birlarini almashtirmaydi. | chishtirng: qari,
oqsoqol, nuroniy, keksa...
Og’zaki va yozma nutkda sinonimlarning amaliy ahamiyati katta. Sinonimlar so’zni
o’rinsiz takror ishlatishga yo’l qo’ymaydi, uslubning ravonligini ta’minlaydi. Ijodiy yozma
ishlar, ayniqsa insho yozganda sinonimlardan unumli foydalanish lozim: Shoir,
yozuvchi, avtor,
so’z san’atkori, muallif; ulug, buyuk, katta, ulkan kabi.
Sinonimlar badiiy nutkda tasvirlash vositasi
bo’lib xizmat qiladi. Yozuvchilar
sinonimlar vositasida kishilar xarakterini, voqyea-xodisalarni, manzaralarni anik, va
ravshan, jozibali qilib gasvirlaydilar. Sinonimlardagi
bunday xususiyatlarni XV
asrdayoq A.Navoiy sezgan esi.
O’zining "Muhokamatul lug’atayn" asarida "ichmoq"
so’zining oltita, "yig’lamoq" so’zining yettita sinonimini keltiradi: yig’lamoq, ingramok,,
sing
ramoq, siqtamok,, o’kirmoq, inichkirmoq, hoy-hoy yig’lamoq, A.Navoiy bu
sinonimlar bir-
birydan o’zyning nozik ma’no ottenkalari bilan farq qilishini she’riy
misralar bilan tushuntiradi. Ko’zidan yosh chiqmasdan yig’lash-yig’lamsinmokdir:
Dostları ilə paylaş: