2-Mavzu so’zlarning shakl va ma`no munosabatiga ko’ra turlari reja

Zohid ishqin desaki, kilgay fosh,
Yig’lamsiniru ko’ziga kelmas yosh 
Dard bilan yashirin, ohista yig’lamoq "ingramoq" va "singramoq"-dir, 
Istasam davr ahdidin ishqingni pinqon aylamoq,
Kechalar goq ingramokdir odatim, gox, singramoq.
Yig’lamoqning mubolag’asi siqtamoq bo’lib, A.Navoiy bunga quyidagi baytni keltiradi: 
Ul oyki kula-
kula k.iroglatti meni, Qirog’latdiyu yig’latdi meni, Yig’latdi meni 
demayki, siqtatti meni Qattik ovoz chiqarib yiglashga o’kurmok, deyiladi: Ishim 
tog’ uzra qar yon ashk selobin surmakdur, Firoq oshubidin qar dam bulut 
yanglig’ o’kurmakdur Ingichka ovoz bilan yig’lash - inichkirmokdir: Charx 
zulmidaki bo’g’zumni qirib yig’larmen, Igirur charx kabi inichkirib yig’larmen 
Qattik, ovoz 
bilan baqirib yig’lashga hoy-hoy yig’lamoq deyiladi: 
Navoiy ul gun uchun qoy-
qoy yig’lama ko’p, Ki hye deguncha ne 
gulbun, ne 
g’uncha, ne gul bor. 
Sinonimlardan keyingi davr shoir va yozuvchilari xam keng foydalanib kelmoqdalar. 
Bunga E.Vohidov, A.Oripov, T.Malik va boshqalarning asarlarini eslash kifoya. 
Sinonimlar 
hodisasi o’zbek tilshunosligida atroflicha ishlanilgan. U.Tursunov, 
A.Hojiyev, A.Doniyorov va boshqa olimlar alohida monografik tadqiqotlar olib borganlar. 
 
ANTONIMIYA 
Antonim - grekcha: zid, nom demakdir. 
O’zaro zid, karama-qarshi ma’noli til 
birliklariga antonimlar deyiladi. Katta-kichik, uzoq-
yaqin, do’st-dushman. 
Antonimiya til birliklarining 
o’zaro zid munosabatidagi ma’noga ega bo’lishidir. 
Antonimiyaning leksik 
(so’z): yaxshi- yomon, krng-tor: morfologik: -li, -siz: akdli-aqlsiz; 
frazeologik: 
qo’li uzun-k.o’li kplta ko’rinishlari mavjud. 

---

Antonimlarning 
o’zaro zid ma’noga ega so’zlar ekani deyarli barcha olimlar 
tomonidan e’tirof etiladi. Lekin ma’nodagi ana shu zidlikni tushunish, belgilash va talkin 
qilishda bir xillik 
yo’q. 
Ma’nodagi zidlikni, demakki, antonimlikni aniq belgilashda komponentln taxdil 
asosida ma’no (semema) tarkibini aniqlash muhimdir. Ma’lumki, leksik ma’no (semema) 
ma’lum komponentlardan (semalardan) tashkil topadi Antonim so’zlarning komponentli 
taxdilidan ma’lum bo’ladiki, bunday so’zlarning ma’nosida umumiy semalar bilan birga 
farkdovchi semalar 
ham bo’ladi. Masalan: yupka va qalin: yon qo’lami me’yoridan kam 
va ortiq. Erta va kech: belgili vaqtdan ilgari va 
keyin.Ko’rinadiki, so’zlarning antonimligini 
belgilashda umumiy (integral) sema: yon 
ko’lam va vaqtni farklovchi hamda farqlovchi 
(differensial) sema: "me’yoridan kam, ortiq", "vaqtdan ilgari yoki kech" mavjud. Shuning 
uchun qam 
ma’nosi va shakli har xil bo’lgan istagan ikki so’z o’zaro antonim 
bo’lavermaydi
Ayrim ishlarda (Ya Pinxasov) shakldosh va noshakldosh, 
to’la va yarim antonimlar 
haqida fikr yuritiladn. Antonimlarni bunday 
ajratish to’g’ri emas. Chunki aqlli-aqlsiz, 
baxtli-baxtsiz (shakldosh) deganda yangi leksema hosil bo
’lmagan. Boshqacha 
aytganda, aklli-aqlsiz, baxtli-baxtsiz 
so’zlarida biror belgi predmet ("aql", "baxt")ning bor 
yoki 
yo’qligi ko’rsatiladi va ekvivalent (teng qimmatli) oppozisiyani tashkil etolmaydi. 
Demak, oddiy inkorda aynan bir narsa, belgi yoki harakat inkor etiladi. Bor-borma; kora-
kora emas (oq rang 
ko’z oldimizga kelmaydi). Ikkinchidan, antonimlarni yarim, chorak, 
nimchorak, deb belgi darajalarini 
aniqlab bo’lmaydi. Ikki so’zning o’zaro antonimligi 
ularning anik bir ma’nosidagi belgi zidligiga asoslanadi. Chog’ishtiring: chol-kampir, er-
xotin kabilar 
o’zaro qarama-qarshi (antonimik) manolarga ega bo’lgan giponimlardir. 
Shunday ekan, 
ko’p ma’noli so’zlarning antonim yoki antonim emasligi ham har gal 
anik bir ma’noning o’z nuqtai-nazaridan belgilanadi. Masalan, qattiq so’zi bir ma’nosida 
"yumshoq" so’ziga, boshqa bir ma’nosida "saxiy" so’ziga antonim bo’la oladi: Qattik, 
yerdan qatalab chiqqan boychechak, yumshoq yerdan yumalab chiqqan boychechak 
(Qo’shiq). O’zi ham o’lgudek qattiq bo’lsa kerak, - deyishibdi (G’ayratiy) Mirzo ko’p saxiy 
tabiat ko’rinadi. (A.K) Chog’ishtiring: tirik-o’lik, tirik yoki lanj osh. 
Leksik ma’no bilan leksik qo’llash orasidagi antonimik munosabat kontekstual 
antonimiya deb ataladi. Bunday antonimiya har gal nugkning 
o’zida sodir bo’ladi, 
nutkdan tashkarida 
yo’qqa chikadi. Masalan, it-mushuk bo’lishdan na foyda. Qizimiz 
ko’y edi, amirlar bo’ri. ("Xat"dan). 
Demak, til birligi bilan nutk birligi orasidagi munosabat kontekstual antonimlikni hosil 
qiladi. 
Antonimlar, asosan, belgi bildiruvchi 
so’z (sifat va ravish)larda 'uchraydi, ot, fe’llarda 
kamrok- Vafo-jafo, 
yig’lamok-kulmok- 
Antonimlar tub (oz-
ko’p), yasama (unumli-unumsiz) bo’ladi. Juft holda qo’llanilgan 
antonimlar 
ko’chma ma’no ifodalaydi: Yaxshi- yomon gaplar (kar xil). Erta-kech fikru 
xayolim senda (doim). 
Badiiy asarlarda, xalk makollarida antonimlar emosional- ekspressiv uslubiy vosita 
sifatida nutkning ifodaliligi, ixchamligi, 
o’tkirligi uchun xizmat kiladi: Bilimli kishi o’zar, 
bilimsiz kishi 
to’zar. Do’st achitib, dushman kuldirib gapiradi (Makol). Yozuvchi va 
shoirlar antonimlardan antiteza hosil qilishda foydalanadilar: Har kimki vafo kilsa, vafo 
trpg’usidir, xar kimki jafo kilsa, jafo topg’usidir. (Bobur).