2 Mazkur majmuada “Fan va texnika” faniga doir me’yoriy ta’minot (o‘quv dasturi, ishchi fan dasturi), ta’lim texnologiyalari o‘z aksini topgan. Ushbu o‘quv-uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalarining professor- o‘qituvchilari uchun tavsiya
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mavzu bo`yicha tayanch iboralar: Fan, fan qonuniyatlari, Fan tarixi, fan funktsiyasi va dinamikasi, uyg`onish davri, ilmiy texnika inqilobi, fanning vazifalari, fan klassifikatsiyasi. Hozirgi zamon ilm fani va uning tarixini tadbiq etish xar bir tarixchi uchun bilish shart bo`lgan ijtimoiy extiyojlaridan biridir. Tabiat, inson, jamiyat orasidagi munosabatlarni uyg`unlashtiruvchi fanlarni urganish «Fan va texnika tarixi» kursini asosiy maqsadidir. Jamiyatni rivojlantiruvchi taraqqiyot bu – fandir. Har bir fanning vujudga kelishi nazariyasi, shakllanishi va rivojlanish tarixi mavjud. «Fan va texnika tarixi» kursini o`qitishdan maqsad fanlarni funktsiyasi va taraqqiyoti qonuniyatlarini borliqning barcha kurinishlari bo`lgan tabiat, jamiyat, inson urtasidagi uzaro munosabatlarini uyg`unlashtiruvchi, ularning rivojlanishga ta`sir etuvchi ilmiy bilimlar majmui fan-tarixini urganishdir. Ushbu kursning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: o Jamiyat, davlat taraqqiyotini yo`nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini belgilash va ilmiy bashorat qilish; o Ilmiy fikrlar tarixini, faninng tarixiy bosqichlarini urganish; o Ilmiy texnika inqilobi va uning jamiyat taraqqiyotiga qo`shgan xissasi; o Ijtimoiy gumanitar va tabiiy fanlarni vujudga kelishi, dinamikasi nazariy qonunlarini jahon tsivilizatsiyasidagi urnini tadbiq etish. Fan – tadqiqot usullarining tizimi, nazariy tafakkur va dalillarni mantiqiy 5 baxolash orqali muayyan predmet xaqidagi bilimlarimizni boyitishdir. Ilmiy ish dadil fikr xamda faraz va nazariyalarni tasdiqlash maqsadida sinchiklab to`plangan materiallarni majmuasidir. Fan – dunyo xaqida ob`ektiv bilimlar sistemasi: ijtimoiy ong shakllaridan biridir. Fan tabiat, jamiyat va tafakkur xaqida yangi bilimlar xosil qilishdan to ularni tadbik qilishgacha bo`lgan faoliyatni uz ichiga oladi. Kishi organizmi, atrof-muxit bepayon olam sirlari rivojlanish mexanizmlarini urganib, ulardan kishilik jamiyatining ravnaqi uchun foydalanish ilm-fanning bevosita maqsadidir. Keng ma`noda voqealikni nazariy aks ettirishdir. Fan hayotimizning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma`naviy jixatlarida, moddiy ishlab chikarish munosabatlarida muxim rol uynaydi. Fanni uch nuqtai nazardan urganish mumkin: 1-bilimlarni uziga xos tizimi sifatida; 2-uziga xos xususiyatga ega bo`lgan odamlar ishlaydigan tashkilotlar va korxonalar tizimi sifatida; 3-uziga xos kurinishga ega bo`lgan faoliyat kursatuvchi ilmiy tadqiqotlar tizimi sifatida. Fan ijtimoiy xayotda uziga xos urni bor. Kimdir stanokda ishlay oladi, kimdir komp’yuterda ishlaydi, kimdir samalyotni boshqara oladi. Insonni bilimi turli tuman va ular turli faoliyatlarga borib taqaladi. YAna yuqoridagi keltirilgan misollar insonning amaliy faoliyatiga xos bo`lgan, ya`ni «Inson amalga oshira oladigan» xolatlar deb tushunmoq darkor. Abu Rayxon Beruniy bobomizning bundan 10 asr burun aytgan fikrini eslasak: «Ilm-fan kishilarning xayotiy extiyojlarini qondirish zaruriyatidan paydo bo`ladi». Fanning ijtimoiy tarixiy qonuniyatlarini birinchi marta shvetsariyalik botanik olim A.Dekondon uzining 1873 yilda yozgan «Fan tarixi va ikki asr olimlari» asarida keltirib o`tadi. 1892 yilda Frantsiyada birinchi marta «Fan tarixi» kafedrasi ochildi. Fanning ayrim elementlari qadimdan falsafa va xususiy fanlar tomonidan urganilgan. Arastu uz asarlarining nomini «Fizika, metafizika, analitika» deb qo`yishi fan klassifikatsiyasi soxasida dastlabki g`oyalardandir. Muxammad al-Xorazmiy ilmiy ijod kashfiyot, ilmdagi qiyinchilikni engillashtirish, xatolarni to`g`irlab ketishdan iborat deb biladi. Farobiy, Ibn Sino fanlarni klassifikatsiya qilish xaqida qiziqarli fikrlar yozib qoldirishgan. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy tadqiqot metodlari, jumladan tarixiy axborotlar, eksprement va kuzatishdan qay yo`sinda farq qilishi xaqidagi muloxazalari qimmatlidir. Jamiyatda fanlarning rivojlanishi uch bosqichi mavjud: 1. Fanlar jamiyat ishlab chiqarishga oid amaliy-ijtimoiy talab va extiyojlarga javob berishi asosida paydo bo`ldi va rivojlandi: Astronomiya, geometriya, matematika, mexanika fanlari vujudga keldi. 2. XV-XVIII asrlardagi fanlar empirik darajadan nazariyot darajasiga o`sdi. Falsafadan fizika, kimyo, zoologiya, biologiya fanlari rivojlandi. 3. XIX-XX asrlar fanlar amaliyot yaqinlashib ishlab chiqaruvchi kuchlarga aylandi. Jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ilmiy bilimlar xilma-xil vazifalarni bajaradilar. Sharoit va taraqqiyotning extiyojlariga kura fanning jamiyat taraqqiyotidagi urni va roli ham uzgarib turgan. Masalan, qadimgi fan matematika va astronomiya fanlarining tadqiqotlari natijasida to`plangan natijalarga suyangan (Misr va Mesopotomiyadagi qadimgi jamiyatlarda). O`sha paytlardagi ilmiy bilimlarning elementlari jamiyatning rivojlanishida va boyitishda katta rol’ o`ynagan. Bu ilmiy 6 yutuqlar cheklangan edi, ammo ular yerga ishlov berishda, qurilishda, savdo va san`atda foydalanilgan. Uyg`onish davrida esa inson muammolari va uning ozodligi masalasiga, ya`ni yakka ijod gumanitar ta`limga fanda katta e`tibor berila boshlandi. eramizning birinchi ming yillari va ikkinchi ming yilliklari oxirlarida fanning tezkor rivojlanishi uchun ob`ektiv shart-sharoitlar vujudga keldi. Mana shu paytga kelib, fanning vazifasi dunyoqarashni shakllantirishga qaratildi. Dunyoqarashni shakllantirishga ahamiyatli bo`lgan juda ko`plab muammolarni yechishga: moddiy materiyaning tuzilishi, olamning tuzilishi, hayotning paydo bo`lishi va uning moxiyati, insonning kelib chiqishi masalalariga katta e`tibor berildi. Dunyoqarashga daxldor bo`lgan savollar umumiy ta`limning umumiy elementiga aylandi. Chunki busiz fan madaniyatning asosiy shakllaridan biriga aylana olmas edi. Shunday qilib, xozirgi paytda xam eng dolzarb bo`lgan, fan madaniy dunyoqarash vazifasiga aylandi. XIX asrga kelib fan bilan ishlab chiqarish urtasida munosabatlar uzgara boshladi, ya`ni fan bevosita ishlab chiqarishga aylana boshladi. Keyinchalik olimlar va sanoatchilar fanda ishlab chiqarishni uzluksiz shakllantirishning kuchli kltalizatorlik rolini kura boshladilar. Bugungi kunda fanda yana bir muxim vazifa fanning jamiyat taraqqiyotidagi ijtimoiy kuch bo`lib maydonga chiqish, bevosita ijtimoiy taraqqiyot jarayonlarini boshqarishga qo`shilishida namoyon bo`lmoqda. FAN — dunyo haqidagi bilimlar sistemasi, ijtimoiy ong shakllaridan biri. U yangi bilimlarni egallash bilan bog’liq, faoliyatni ham, bu faoliyatning mahsuli — olamning ilmiy manzarasi asosini tashkil etuvchi bilimlarni ham o’z ichiga oladi; inson bilimlarining ayrim sohalarini ifodalaydi. Fanning bevosita maqsadi o’zining o’rganish predmeti hisoblangan voqelikning qonunlarini kashf etish asosida shu voqelikning jarayon va hodisalarini ta’riflash, tushuntirish, oldindan aytib berishdir. Fanning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo bo’lishi bilan bog’liq holda maydonga kelgan. Dastlabki bilimlar amaliy xarakterga ega bo’lgan. Tafakkur sistemasining kurtaklari mifologiya sifatida qadimgi Sharq va Yunonistonda paydo bo’la boshlagan. Izoh-(tafakkur-bu inson aqliy faoliyatining yuksak shakli, obektiv voqelikning ongida aks etish jarayoni). Mifologiya fanga o’tish bo’sag’asida ma`um bosqich vazifani bajargan. Izoh (yun.- mifos, afsona, rivoyat, asotir. Qadimgi odamning borliq olam haqidagi ibtidoiy tasavvurlari majmui bo’lib,koinotning yaratilishi, inson,o’simliklar va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, samoviy jismlarning paydo bo’lishi, tabiiy hodisalarning sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar, ma’budalar va ilohlar to’g’risidagi e’tiqodiy qarashlarni o’z ichiga olgan). Rivojlanish davom etishi bilan mifologiya o’rninini naturfalsafa egalladi. Avestoda mifologiya va fan unsurlari ham o’z aksini topgan. Izoh-(naturfalsafa-ya’ni tabiat falsafasi, tabiatni bir butun tizim sifatida, asosan, jonli mushohada negizida yoki tabiatshunoslikdan o’zlashtirilgan bilimlar orqali talqin etish va tushuntirish, uning umumiy manzarasini tasvirlash borasidagi falsafiy urinishlar majmuasi. Mas.Yunon faylasuflaridan Fales, Anaksimandr, Anaksimen, appoloniyalik Diogen, Geraklik naturfalsafaning asoschilari bo’lganlar). 7 Zenon, Demokrit, Aristotel va boshqa qadimgi zamon mutafakkirlari tabiat, jamiyat va tafakkurni goho birgalikda, goho ayrim ayrim ravishda bayon etishga o’rina boshladilar. Dunyoni bir butun, deb ifodalovchi tushunchalar, isbotlash usuli paydo bo’ldi. Dunyoni bir butun, deb ifodalovchi tushunchalar, isbotlash usuli paydo bo’ldi. Ellinizm davrida Yevklid, Arximed, Ptolemey tomonidan geometriya, mexanika, astronomiya sohasida dastlabki nazariy sistemalar yaratildi. Izoh-(Ellinizm-bu Makedoniya, Yunoniston, O’rta dengizning sharqiy sohillari G’arbiy Osiyo, Qora dengiz atrofidagi mamlakatlar tarixining Aleksandr istilosi mil.av.334-323y dan mil .av. 30 y.dan Misr Rim qo’shinlari tomonidan ishg’ol etilgan paytgacha o’tgan davr. Ellinizm atamasi ilmda daslab nemis olimi I.G.Droyzenning 1836-43 y.da chop etilgan 2 jildli «Ellinizm tarixi» asarida qo’llangan va ushbu atama orqali ellinlarning Sharq mamlakatlaridagi hukmronligiga va ular madaniyatining Sharq xalqlari madaniyati bilan uyg’unlashib hosil qilgan Yangi madaniyat tushunilgan. Izoh- (G’arbiy Osiyo-Old Osiyo-Osiyo qit’asining g’arbiy va Jan-g’arb qismida joylashgan hududlarning shartli nomi. G’arbiy Osiyoga tabiiy jihatdan Kichik Osiyo, Arabiston, Sinay yarim orollari va ularga yondosh orol va hududlar-Kipr, Kavkaz bo’yni, Sharqiy Tavr toqlari va Eron tog’ligining katta qismi, Mesopotamiya pasttekisligi hamda O’rta dengizning sharqiy sohilidagi hududlari) Dastlab fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti o’rtasidagi yaqinlashuv XIV—XVIII asrlarda manufaktura ishlab chiqarish bilan bog’liq holda sodir bo’ldi. Bungacha moddiy ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandlik asosida shakllangan. Teologiya va sxolastika ta’siridagi tabiat haqidagi ilmiy nazariy bilimlar ham ishlab chiqarishga hech qanday salbiy ta’sir qilmasdan sekinlik bilan rivojlangan. Ilmiy va texnikaviy taraqqiyot inson faoliyatining 2 ta nisbatan mustaqil yo’nalishi sifatida yuksala borgan. XVI asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o’zgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan Uyg’onish davri g’oyalari ta’sirida sxolastika an’analarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiy-texnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot bo’ldi. Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qo’llanilishi ba’zi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak g’ildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va ishqalanish ta’limotlari yaratildi. Fan bilan texnika yaqinlashuvining 2-bosqichi mashina ishlab chiqarishning XVIII asr oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bog’liq bo’lib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga ta’sir ko’rsatdi. Bu davrda ishlab chiqarish faoliyatida nazariy masalalarni hayotga tatbiq qilishga da’vat etuvchi fanning maxsus bo’g’inlari paydo bo’ldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar va h.k. Fan texnika taraqqiyotining 3-bosqichi fan-texnika inqilobi bilan bog’liq. Uning ta’sirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengayadi. Texnik masalalarni hal qilishda biologlar, fiziologlar, psixologlar, mantiqshunoslar ishtirok etadi. Fan texnika taraqqiyoti shuningdek, ijtimoiy fanlar yo’nalishlari, iqtisod va ishlab chiqarishni tashkil qilish, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish, aniq 8 ijtimoiy tadqiqotlar kabilarga bilvosita ta’sir qiladi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bo’ladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. O’z navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qo’yadi. Hozirgi zamon fan-texnika inqilobining xarakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xo’jaligi, transport, aloqa, tibbiyot, ta’lim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir. Geometriya sohasida revolyutsion ta’limot yaratildi: asrlar davomida hukm surib kelayotgan Yevklid geomotriyasi yagona emasligi, balki noevklid geometriyalar ham borligi N. Lobachevskiy tomonidan bayon etildi va u keyinchalik isbotlandi. D. I. Mendeleevning davriy sistemasi har xil kimyoviy elementlar orasidagi ichki dialektik bog’lanishni ifodaladi. Matematika va fizikada XX-asrda hal katta yutuqlar qo’lga kiritildi, texnika Fanlarida radiotexnika, elektronika kabi sohalar paydo bo’ldi. Fan va texnikaning yanada rivojlanishiga ta’siri borgan sari ortib borayotgan kibernetika vujudga keldi. Fizika va kimyo Fanlaridagi muvaffaqiyatlar xujayralardagi biologik jarayonlarni yanada chuqurroq, o’rganishga imkon berdi, bu hol qishloq xo’jaligi va tibbiyot fanlarining rivojlanishiga olib keldi. Fanning ishlab chiqish bilan yaqin hamkorligi yuz berib uning ijtimoiy hayot bilan aloqlari mustahkam„ ana boshladi. Hozirgi Fanlar fan-texnika inqilobning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. 2. Fanlar tizimi umuman qo’yidagi katta guruhlarga bo’linadi: 1.Tabiiy fanlar, 2.Gumanitar fanlar, 3.Texnika fanlari 4. Ijtimoiy fanlar. Bu guruhlarning har qaysisidan juda ko’p mustaqil fan sohalari ajraladi. Mustaqil fanlar bir-biriga bog’liq sohalarda ilmiy izlanishning yirik va istiqbolli muammolarini yechishga to’g’ri keladi, bu hol hozirgi paytda fanlararo va kompleks tadqiqotlarni keng avj oldirishni taqozo etadi. Tabiatni muxofaza qilish muammosi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bu muammo texnika fanlari, yer tugrisidagi fanlar, biologiya,, matematik. tibbiyot, iqtisodiyot va boshqalar b-n qo’shilib ketgan. Bu xildagi ilmiy va ilmiy-texnik muammolarni xal qilish uchun xozirgi (fanlarda tadqiqotlarni dasturiy- maqsadli tashkil etish metodi keng qo`llaniladi. Ilmiy tadqiqotlarni ikki guruhga: 1. Fundamental va amaliy tadqiqotlarga ajratish qabul qilingan. Tabiat, jamiyat, tafakkurga xos qonunlarni bilib olish fundamental tadqiqo tlarning, bu tadqiqotlar natijalarini bilim orttirish va ijtimoiy -amaliy muammolarni hal qilish uchun qo’llash amaliy tadqiqotarning vazifasidir. Fundamental tadqiqotlar, odatda, amaliy tadqiqotlardan oldinda boradi va ular uchun nazariy asos yaratadi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar o’rtasidagi o’zaro bog’liklikni mustahkamlash, ilmiy yutuqlar natijalarini amaliyotga tezroq joriy etish — hozirgi davr fani uchun muhim vazifalardan biridir. Hozirgi davrda fan jamiyat taraqqiyotining olg`a siljituvchi kuch va vosita bo`lib qolayotganligini kuzatish mumkin. Xalq va millat dunyoqarashini 9 shakllantirish, ta’lim-tarbiyaviy, axloq normalarini vujudga keltirish, ma’naviy barkamol kishinni tarbiyalashda fan alohida o’rin tutmoqda. 3. Mustaqillik sharoiti O’zbekistonda fanning rivojiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Avvalo, fanimiz strukturasi keskin uzgardi: ma’naviy fanlar hisoblanuvchi tasavvuf ilmi tiklandi, hadis bilimlariga yo`l ochildi. Izoh -(Tasavvuf-so`fiylik-islomda insonni ruhiy va ahloqiy jihatdan komillik sari yo`llovchi ta’limot. Tasavvuf suzining o’zagi va mazmuni haqida, turlicha fikrlar mavjud Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|