2-soat reja: Jamiyat haqidagi falsafiy ta’limotlar tarixi. Jamiyat paydo bo‘lishining ilmiy, iqtisodiy asoslari

Madaniyat o'zagi - madaniyatning nisbatan barqarorligini va yashovchanligini kafolatlovchi tamoyillar tizimi. U asrlar mobaynida shakllanadi va jamiyat borlig‘ining o‘zgaruvchi sharoitlariga moslashish mexanizmlarini ta’minlaydi.
Endogenlik madaniyatning mohiyati, uning tizimli birligi ichki tamoyillarning mushtarakligi bilan belgilanganini anglatadi.
O‘ziga xoslik - madaniy rivojlanishning nisbatan mustaqilligi va erkinligi bilan belgilanadigan betakrorlik.
Madaniy meros - ajdodlar tomonidan yaratilgan va har bir jamiyatning ijtimoiy- madaniy jarayoniga kiritilgan qadriyatlar majmui. Madaniyat masalalari bo‘yicha Mexikoda o‘tkazilgan jahon konferensiyasida (1983 yil) an’ana tarixning harakatlantiruvchi tamoyillaridan biri sifatida e’tirof etilgan.
Madaniyat funksiyalari. Ijtimoiy hodisa sifatida madaniyat ko‘p sonli funksiyalarni bajaradi. U insonning bilish faoliyatini o‘z ichiga oladi, ijtimoiy tajribani avlodlarga qoldirish va boshqa xalqlar madaniyatini o‘zlashtirish vositasi sifatida informativ funksiyani bajaradi. Madaniyatning rivojlanishi u boshqa madaniyatlar bilan aloqa qilishini taqozo etadi. Madaniyat normativ funksiyani ham bajaradi: u muayyan sivilizatsiyada shakllangan me’yorlarni amalga joriy etadi, shuningdek o‘z me’yorlari va qadriyatlarini yaratib, ularni inson hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga tatbiq etadi. Ijtimoiy-madaniy jarayonda davlat hayoti qadriyatlari muhim ahamiyat kasb etadi: ideokratik, teokratik yoki siyosiy davlat boshqa-boshqa madaniy mo‘ljallarga tayanadi. Davlat o‘z negizini mustahkamlaydigan me’yorlarning ustunligini ta’minlaydi va o‘ziga tahdid solishi mumkin bo‘lgan me’yorlarni siqib chiqaradi. O‘z navbatida, madaniyat ham ijtimoiy tajribani saralash, uni ramziy tizimlarda mustahkamlashni amalga oshiradi.
Madaniyatning yana bir muhim funksiyasi insonni kamol toptirish hisoblanadi: individ madaniyatni o‘zlashtirish jarayonida shaxsga aylanadi. Madaniyat normativ tartibga solinadigan faoliyat sanalgani bois, u qadriyatlarni yaratish sohasi sifatida namoyon bo‘ladi. Madaniyat hodisalari ijtimoiy o‘zgarishlarni boshqaradi, ularni ijtimoiy muhim maqsadlarni amalga oshirishga yo‘naltiradi. Madaniyat qadriyatlari mazkur hamjamiyatda ijtimoiy mo‘ljal berish va tartibga solish funksiyasini bajaradi. Madaniyat ijtimoiy munosabatlar tizimiga xizmatlar ko‘rsatadi, bu erda yuz beruvchi o‘zgarishlar va siljishlarni belgilaydi va tayyorlaydi, inson xulq-atvorini tartibga solishni ta’minlovchi maxsus mexanizmlarni yaratadi. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita tartibga solish bo‘lishi mumkin (huquq, axloq, taqiq). Bu jamiyatning u yoki bu qadriyatlari va talablarini aks ettiruvchi ba’zi bir harakatlarni bajarishni buyurish orqali amalga oshiriladigan bilvosita tartibga solish bo‘lishi ham mumkin.
Madaniyat insonning jamiyatdagi o‘rnidan, uning diniy mansubligi yoki siyosiy qarashlaridan dalolat beruvchi ramzlarning keng tizimini yaratadi. Ba’zan mazkur guruhlar yoki qadriyatlarga bevosita mansublik ramziy xususiyat kasb etadi: individ diniy rasm- rusumlarda ma’naviy taskin topish vositasini izlamaydi, lekin o‘zining dindorligini namoyish etadi; u muayyan siyosiy maqsadlarga erishishga harakat qilmaydi, lekin o‘z niyatlarini e’lon qiladi va h.k. SHunga qaramay rasm-rusumlarni ado etish amaliyoti ham, jamiyat talablarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri bajarish ham etnosning, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotining yaxlitligini ta’minlaydi.
Madaniyat vayronkor jarayonlarga qarshilik ko‘rsatadi, chunki u qadriyatlarni saralash mexanizmlariga ega. Natijada sivilizatsiyaning tor tarixiy ahamiyat kasb etuvchi hodisalari yo‘qlikka chekinadi, tarix uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan madaniy hodisalar esa umuminsoniy madaniyat xazinasidan o‘rin oladi. Bunyodkor hodisalarni ham, vayronkor hodisalarni ham o‘z ichiga oluvchi sivilizatsiyadan farqli o‘laroq, madaniyat o‘zining insoniyligi, ijobiyligi bilan tavsiflanadi. U inson faoliyati ijodiy asosining manbai hisoblanadi.
Inson yaratgan har qanday predmet madaniyat hodisasi hisoblanavermaydi, xuddi shuningdek har qanday inson ham madaniyatli bo‘lavermaydi.
Madaniyatsizlik yoki madaniyat darajasining pastligi aholining bir qismi o‘z madaniyatidan ajralib qolganini anglatadi. Savodsizlik, axloqsizlik, madaniy me’yorlarga muvofiq bo‘lgan xulq-atvor, muloqot, mehnat ko‘nikmalari mavjud emasligi, tabiatga nooqilona munosabat va madaniyatsizlikning boshqa shunga o‘xshash ko‘rinishlari oqilona bo‘lmagan madaniy siyosat yoki uning umuman mavjud emasligi natijasidir. Ayni vaqtda madaniyatsizlik ongli siyosat natijasi bo‘lishi ham mumkin.
Madaniyat inson faoliyatining barcha jabhalarini qamrab oladi, jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy kichik tizimlarini birlashtiradi. Ammo madaniy jarayon chegarasi sivilizatsiya, uning me’yorlari bilan belgilanadi. Madaniyat sivilizatsiyada chuqur ildiz otgan bo‘lib, u bilan bir jon va bir tan hisoblanadi. Madaniyat va sivilizatsiyaning o‘zaro aloqasi shu darajada kuchliki, aksariyat faylasuflar va olimlar bu tushunchalarni ayniy deb hisoblaydilar. Bu bejiz emas: jamiyatning normal holatida ularni deyarli farqlab bo‘lmaydi. Sivilizatsiya va madaniyat birdir: o‘z madaniyatisiz sivilizatsiya bo‘lmaganidek, sivilizatsiyasiz madaniyat ham bo‘lmaydi. Madaniyat ham, sivilizatsiya ham normativ tabiatga ega. Ularning o‘rtasidagi farq shundaki, sivilizatsiya madaniy jarayonga shart-sharoit yaratadi, uni tartibga soladi. O‘z navbatida, madaniyat yangilik ijodkori sifatida sivilizatsiyaning rivojlanishiga zamin hozirlaydi. Ammo madaniyat sivilizatsiya bilan ayniy emas. U sivilizatsiya belgilagan ijtimoiy me’yorlarni amalda mujassamlashtirishni nazarda tutuvchi erkin faoliyatdir. Madaniyat jamiyat qadriyatlari, moddiy va ma’naviy boyliklari majmuidir.
Sivilizatsiya elementlaridan biri sifatida madaniyat unga muvofiq bo‘ladi, lekin mustaqil rivojlanishga qodir element sifatida u sivilizatsiya bilan ziddiyatga kirishishi mumkin. Mazkur ziddiyatning mavjudligi madaniyatning ham, sivilizatsiyaning ham rivojlanish manbaidir. Ularning o‘rtasida ayniylik nazariy jihatdan faqat sivilizatsiya madaniyatga o‘z hukmini to‘la o‘tkazishi sifatida mavjud bo‘lishi mumkin. Bu hayot faoliyatining texnik-mexanik, ma’naviyatsiz shakllari hukm surishini, shaxsning ijodiy tashabbusi bo‘g‘ilishini anglatgan bo‘lur edi. Inson hayotining barcha jabhalarida uning xulq- atvorini qattiq tartibga solish jamiyatni turg‘unlik saltanatiga aylantiradi. U o‘zgarayotgan sharoitlarga moslashish qobiliyatini yo‘qotadi. SHu sababli madaniyatning o‘limi muqarrar tarzda butun sotsiumni halokatga eltadi. Bu o‘z halokatidan keyin bir vaqtlar gullab- yashnagan madaniyat xarobalarini qoldirgan sivilizatsiyalar tarixida ko‘p karra kuzatilgan.
Ammo madaniyat va sivilizatsiya o‘rtasida tub tafovut mavjudligi ham sivilizatsiyaning halokatiga sabab bo‘ladi. SHu sababli sivilizatsiya madaniyatni ijtimoiy nazorat qilish mexanizmlariga ega bo‘ladi. Sivilizatsiya madaniyatning rivojlanishini belgilash va rag‘batlantirish yo‘li bilan uni cheklaydi, o‘z manfaatlariga bo‘ysundiradi. Sivilizatsiyaning yashovchanligi va faolligi sivilizatsiya mexanizmlarining madaniy shakllar rang-barangligini o‘z ideallari va andozalariga bo‘ysundirish qobiliyati bilan belgilanadi. Zero madaniyat vositalari bilan sivilizatsiyaning rivojlanishi, uning yangi sharoitlarga moslashishi muammolari hal qilinadi. Ayni vaqtda sivilizatsiyaning mavjudligi madaniyat vujudga kelgan andozalar, me’yorlar va qoidalarga rioya qilishga o‘zini majburlovchi cheklashlar konservatizmiga chek qo‘yishga qay darajada qodirligi bilan belgilanadi. Madaniyat o‘z tabiatiga ko‘ra qolip va andozalarga toqatsiz bo‘lgan ijod sohasidir. Agar u qat’iy normativ cheklashlarga barham bera olmasa, sivilizatsiya, aytaylik, ekologik halokatdan yoki aholi sonining o‘sishi va uni ommaviy halokat, ochlik va kasalliklardan himoya qilish qobiliyati o‘rtasida ziddiyatlarning kuchayishi natijasida halok bo‘lishi mumkin. SHu sababli madaniyat va sivilizatsiya o‘rtasidagi ziddiyatlar ularning rivojlanish manbai hisoblanadi, ularning ayniyligi esa turg‘unlik va halokatni anglatadi.
Sivilizatsiya madaniy jarayonga umumiy shart-sharoit yaratadi, u ulkan mintaqalar va qit’alarni qamrab oladigan olamshumul hodisadir. Madaniyat sivilizatsiya yaratgan zaminda vujudga keladi, individual, betakror, etnik xususiyat kasb etadi. Har bir sotsium individual asosining ifodasi sifatida madaniyat bir sivilizatsiyaga mansub xalqlar o‘rtasidagi farqlarni belgilaydi. U mazkur xalqqa xos bo‘lgan, uning etnik-ijtimoiy individualligini tashkil etadigan omillar: til, tarixiy taqdir, din, boshqa xalqlar bilan aloqalar va hokazolarni xulq- atvor qoidalari, odatlar, ma’naviy hayotda aks ettiradi. Ayni bir sivilizatsiya ko‘p sonli madaniyatlarni yaratadi. Masalan, Evropa sivilizatsiyasi fransuz, nemis, ingliz va hokazo madaniyatlarni o‘z ichiga oladi.
Me’yorlar, qoidalar, taqiqlar va amr-farmoyishlar majmui sifatida sivilizatsiya odamlar faoliyatini o'ziga bo'ysundiradi, uni tartibga soladi. Madaniyat - mazkur normalarga muvofiq amalga oshiriladigan erkin ma’naviy va moddiy faoliyat. Ammo normativ jihatdan maqbul bo‘lgan har qanday harakat madaniy bo‘lavermaydi. Masalan, tosh qurol teng darajada madaniyat predmeti deb nomlanishi, ayni vaqtda yashab qolish vositasi ham bo‘lishi mumkin. Erkin yunon dehqoni erga ishlov berishi madaniy faoliyat bo‘lishi mumkin, ayni shu ish qul tomonidan nazoratchining qamchisi ostida bajarilishini esa, garchi qul erkin odam bilan ayni bir dehqonchilik amalini bajarayotgan bo‘lsa-da, madaniy deb nomlash mumkin emas. XX asr sivilizatsiyasi o‘zidan keyin inson tomonidan muhandislik hisob-kitoblariga ko‘ra, qurilish me’yorlari va qoidalariga muvofiq yaratilgan chiriyotgan sun’iy dengizlarni qoldirdi. U Orol dengizini quritdi, lekin Kaspiy dengizida suvni toshirib yubordi, natijada madaniyat ob’ektlarini suv bosmoqda.
XXI asr ommaviy madaniyati zamonaviy qiyofada go‘yo rivojlangan madaniy dunyoga integratsiyalashish niqoblari ostida namoyon bo‘lmoqda. Bu niqoblar ostidagi salbiy holatlar va ular shakllantirish mumkin bo‘lgan illatlar bilan umuminsoniy qadriyatlar orasidagi keskin tafovutni anglay bilish zamon talabidir. Ommaviy madaniyat eng awalo, milliy axloqqa zarba berib, jamiyatning g‘oyaviy tizimini izdan chiqarishi bilan xatarli ekanligini ham to‘g‘ri tushunish kerak. Bu xavf-xatarga qarshi qatiy tura oladigan shaxsni shakllantirishda tarbiyaning barcha ko‘rinishlarini uyg'un holda olib borish shart. Estetik tarbiya aynan shu maqsad yo'lida yosh avlodni milliylikka zid bo‘lmagan estetik ideal timsolida, yuksak didli qilib tarbiyalash bilan dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Xo‘sh “ommaviy madaniyat” illat sifatida qanday namoyon bo‘lishi mumkin?

1. 
   “Ommaviy madaniyat” namoyondalarining amallari o‘zlari uchun har taraflama manfaatdorlikka asoslangan: ular “noyob san’at” namunalari-g‘oyalarini nafaqat targ‘ib qiladi, balki pullaydi ham.
   
2. 
   Faqat bugunni, yana ham aniqrog‘i hozimi ko‘radi va tan oladi.
   
3. 
   Umuminsoniy madaniyatni bo^Asindirish va o‘z ta'sir doirasiga tortish kabi tuban maqsadlarni amalga oshirishga harakat qiladi.
   
4. 
   U odamzodning fikrlashiga tish-timog‘i bilan qarshi. Andozalashgan axborot-u mahsulotlar qurshovida qolgan odamlarning o‘zi ham borabora bir o‘lchamga tushadi: hammaning yurish-turishi, o‘y-kechinmasi, flkrlash tarzi, bari bir xil.
   
5. 
   Shaxsning ijtimoiylashuviga imkon bermaydi. U voqea jarayonlaiga loqayd, befarq avlodni shakllantiradi.
   
6. 
   “Ommaviy madaniyat” o‘z navbatida mafkuraviy, informatsion, iqtisodiy qadriyatlardan foydalangan holda “ma’rifatparast”lik g‘oyalari asosida o‘ziga xos muomala va muloqot madaniyatini ham targ‘ib qiladi. Buni biz bugungi kunda yoshlar orasida ko‘rishishdagi “boshni boshga suqishtirish”, imo-ishora, o‘zaro muloqotning “kurakda turmaydigan so‘zlar”ga tayanilishi orqali ko‘rib guvohi bo‘lmoqdamiz. “Ommaviy madaniyat”ning asl maqsadi har kuyga solish mumkin bo‘lgan olomonni shakllantirish bo‘lgani bois, u ma’naviy oziq beradigan, badiiy yuksak, o ‘quvchini mushohadaga undab, tasawur olamini kengayishiga xizmat qiladigan asarlarni yaqiniga yo‘latmaydi. Shuning uchun “ommaviy madaniyat” namunalari badiiy-estetik qimmatga ega emas.