21 bilet O’zbekiston Respublikasi davlat ramzlarining qabul qilinishi

Fiqhiy mazhablarning paydo bo’lishi. Islom dini tarqalgan hudud kengayib, turli millatlar va xalqlar shu dinni qabul qilganlaridan so’ng uni o’z hayot tarziga aylantirdilar. Diniy masalalarni hal qilish maqsadida musulmon olimlar katta xizmat qilishdi. Muhammad (alayhis-salom) vafotlaridan keyin u kishining ishini xalifalar, sahobiylar, so’ng tobeinlar davom ettirdilar. Payg’ambardan keyin u kishining ishini sunna asosida davom ettirganlar «sunniylar» yoki «ahli sunna val jamoa» nomini oldi. Payg’ambar (alayhis-salom) davrida biror masala yuzasidan savol paydo bo’lsa, odamlar darhol shu holatni payg’ambarga yetkazib, o’zlariga aniq javob olganlar. SHuning uchun bu davrda ixtiloflar bo’lmagan. Sahobiylar ham biror ixtilofli masalalarga duch kelganlarida ishni maslahat bilan hal qilingan. Ammo sahobiylar davri tugab borishi natijasida musulmonlar orasida turli ixtiloflar ko’paydi.
VIII asrga kelib musulmonlar orasida shariatning turli masalalarni mustaqil yechib bera oladigan olimlar paydo bo’la boshladi. Ular turli fiqhiy masalalarni hal qilishda Qur’on oyatlari va hadislarni sharhlab, shu bilan birga sahobiylarning qilgan ishlarini o’rganib, o’shalar asosida hukmlar chiqarib berdilar. Ushbu faqih olimlar atrofida shogirdlari ko’payib, ularning qarashlarini yozib, ommalashtirdilar. Buning natijasida fiqhiy mazhablar paydo bo’ldi. «SHariat» so’zi arab tilida ikki ma’noda qo’llaniladi: «suvga olib boradigan yo’l» va «to’g’ri yo’l». Masalan: «So’ngra (ey, Muhammad!), Biz sizni (diniy) ishdan iborat shariat uzra (barqaror) qildik...» (Josiya, 18), oyatida shariat so’zi «to’g’ri yo’l» ma’nosida kelgan. SHariat – islom huquqiga ko’ra, ulamolar nazdida, Qur’on va sunnatda kelgan ilohiy ko’rsatmalar (hukmlar)ning majmuidir. Boshqacha aytganda, islom dinining amaliy qismidir. Huquqshunoslar esa, islom qonunchilik majmuini nazarda tutadilar.
«Fiqh» so’zi lug’atda «chuqur tushunish», «idrok etish», «bilish» ma’nolarini bildiradi. Istilohiy ma’noda esa «fiqh» – shariat hukmlarini o’rganish, shariat qoidalarini barcha qismlari bilan anglash hamda qaysi maqsadda ishlab chiqarilganini tushunish va o’zlashtirilgan ushbu ilmni amalga tadbiq etishdir. Fiqhning asosiy manbasi: Qur’on, sunnat, ijmo va qiyos.
Fiqh bilan chuqur shug’ullangan olimlar faqihlar (fiqh olimi, huquqshunos) deb nomlandi. Bular orasida eng ko’zga ko’ringan va fiqhiy mazhabi hozirgacha yetib kelgan mujtahid olimlar quyidagilardir: Imom Abu Hanifa No’’mon ibn Sobit Kufiy, imom Molik ibn Anas Madiniy, imom Muhammad ibn Idris SHofeiy va imom Ahmad ibn Hanbal SHayboniy.
Mazkur mazhablar, aqida nuqtai nazardan bir xil, faqat fiqhiy jihatdan bir-biridan farq qiladi. SHuningdek, bular bir-birini inkor etmaydi, balki qo’llab-quvvatlaydi. Mazhablarning maqsadi diniy manbalardagi matnlarni keng xalq ommasiga oson tushuntirish bo’lgan va bu bilan oddiy xalq o’z kundalik masalalarini tezda xal qilganlar.
«Mazhab» arabcha so’z bo’lib, «yo’nalish», «yo’l», «diniy ta’limot» ma’nolarini bildiradi. Islom shariati va aqidasining muayyan bir tizimga solingan holatdagi ko’rinishi mazhab deyiladi. Ko’rib o’tganimizdek, mazhablar fiqhiy va aqidaviy degan ikki qismga bo’linadi. Fiqhiy mazhablar to’rtta: hanafiy, molikiy, shofeiy va hanbaliy. Aqidaviy mazhablar: moturidiylik va ash’ariylikdir.
Molikiy mazhabiga madinalik olim imom Molik ibn Anas Abu Abdulloh (713-795) asos solgan. U «Madina imomi» unvoniga sazovor bo’lgan. Imom Molik Madina olimlari qarashlari asosida o’z mazhabini shakllantirgan. SHuning uchun ushbu imom Madina faqihlaridan fiqhni o’rganib, ahli hadis qo’llaydigan uslubni qabul qilgan va ushbu qoida asosida o’z shogirdlarini tarbiyalagan. Imom Molik Qur’on, sunna va ijmoga tayanib hukm chiqargan. SHu bilan birga madinalik olimlar ittifoqini ham hukm chiqarishda e’tiborga olgan. CHunki Muhammad (alayhis-salom) shu shaharda yashagan va bu shahar aholisi payg’ambar va sahobiylarning ko’rsatmalari hamda qilgan ishlarini mukammal o’zlashtirgani bilan ajralib turadi. Olim «al-Muvatto» nomli hadis ilmiga oid to’plam muallifi hisoblanadi va mazkur asar molikiy mazhabining asosiy manbasi sifatida qadrlanadi. Muhaddis buning uchun qirq yil umrini sarflagan. Bu asar ilk hadis to’plamlaridan biri bo’lib, bir necha ming hadisni o’z ichiga olgan.
Imom Molik ibn Anasning shogirdlari orasida taniqli muhaddis va hanafiy mazhabi faqihi imom Muhammad SHayboniy (vaf. 805 y.), shofi’iylik mazhabi asoschisi Muhammad ibn Idris SHofeiy (vaf. 820 y.) bo’lgan. Hozirgi vaqtda ham bu mazhab qoidalarining Marokash, Tunis, Jazoir va Liviya nikoh-oila va mulkka oid huquqiga sezilarli ta’siri bor.
Muhammad ibn Idris SHofeiy (767-820) ham alohida mazhabga asos solgan. Bu olim imom Molik va imom Abu Hanifaning katta shogirdi imom Muhammaddan dars olgan. SHu nuqtai nazardan ushbu mazhabning huquq tizimi xanafiylar va molikiylarning diniy-hukuqiy ta’limoti asosida ishlab chiqilgan, deb aytish mumkin. SHunday bo’lsada, u ko’proq molikiylarga yaqin turadi. Boshqacha qilib aytganda, ahli hadis va ahli ra’yning qarashlarini birlashtirgan hamda o’ziga xos uslubni yaratgan. Olim ijmo bo’yicha ko’proq ummat ijmosiga e’tibor qaratgan bo’lsa, shu mazhabning keyingi ulamolari olimlar ijmosini ham qabul qilishga majbur bo’ldilar. SHofeiylik ham boshqa mazhablar kabi Qur’on, sunna ijmo va qiyosga tayanadi. Imom SHofeiyning «al-Umm» va «ar-Risola» kitoblari ushbu mazhab usuliga asos bo’ldi.
SHuni alohida ta’kidlash lozimki, hijriy uchinchi-to’rtinchi (milodiy 9-10) asrlarda Markaziy Osiyoda SHofeiy mazhabi Hanafiy mazhabi bilan raqobat qilgan. Uning yirik vakili toshkentlik buyuk olim Muhammad ibn Ali ibn Ismoil Qaffol SHoshiy (904-976) edi. U kishi fiqh, hadis, lug’at va adabiyot bo’yicha o’z davrining mashhur olimlaridan bo’lgan. Toshkentda vafot etgan, qabri Hastimom (Hazrati Imom) madrasasi yonida joylashgan.
Hanbaliy mazhabi asoschisi Ahmad ibn Hanbal (780-855) hisoblanadi. Olim yashagan Bag’dod shahrida ilmu fan rivoj topishi bilan birga turli e’tiqodiy qarashlar markazi bo’lgan. Hanbaliy mazhabida Qur’on, sunnat, ijmo va sahobiylarning so’zlari asosiy o’rin egallaydi. Qat’iy zarurat sezmagan holatlardan tashqari qiyosdan foydalanmaydi. Barcha hadislarni va rivoyatni (sahobiylar so’zini) qiyosdan ustun qo’ygan. Imom Ahmad xulafoi roshidin, sahobiylar, tobeiylar, shuningdek, o’zidan oldingi uch mazhab fiqhini o’zlashtirgan. CHunonchi u ilk marta fiqhni imom Abu Hanifaning shogirdi imom Abu Yusufdan o’rgangan. SHuningdek, «men hadis yozib olgan birinchi kishi Abu Yusuf edi», deganidan hadisni ham shu kishidan olgani bilinadi. Keyinchalik imom SHofeiydan ham fiqhni o’rgangan. O’zi esa, imom Buxoriyga ustozlik qilgan. Hadis ilmi bo’yicha «al-Musnad» asari juda mashhur hisoblanadi. Bu kitobda qiriq ming atrofida hadis jamlangan bo’lib, asar hanbaliy mazhabining asosiy qarashlarini o’zida ifoda etadi.
Yuqorida keltirilgan fiqhiy mazhablar diniy firqalardan farq qiladi. Ular bir-birining fikriga qarshi chiqmaydi va o’zlarini boshqasi bilan teng deb hisolaydilar. Mazhablar shariatning biror masalasida yengilroq yoki qattiqroq hukm chiqarishi bilan ajralib turadi. SHuningdek, mazhablar o’zi tarqalgan mintaqalar sharoitidan kelib chiqqan holda fatvolar berganlar. Jumladan, shofeiy mazhabida tahoratdan so’ng yuz-qo’linini artmaslik afzal hisoblansa, hanafiy mazhabida yuz-qo’lini artish afzaldir. Hanafiy mazhabi sovuq o’lkalarda ham tarqalganini e’tiborga olinsa, shofeiy mazhabi asosan issiq o’lkalarda yoyilgan. Mazhablar turlicha bo’lishiga qaramay asoschi mujtahidlarning barchasi bir-biriga ustoz-shogird martabasidadir. Ular bir-birlarining mazhabini tan oladilar. To’rtta mazhab ham hijriy ikkinchi asrning o’zida shakllanib ulgurgan. Ammo musulmon kishi ushbu mazhablarning faqat bittasiga amal qilishi lozim deb uqtiriladi.
Imom Abu Hanifa va hanafiylik mazhabi. Hanafiylik mazhabi asoschisi Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit (699-767) bo’lib, «Imomi A’zam», ya’ni eng buyuk imom laqabi bilan mashhur bo’lgan. Mazkur mujtahid olim Kufa shahrida tug’ilib shu yerda vafot etgan.
Bu olim sunniy mazhablar asoschilari orasida yoshi eng kattasi hisoblanadi. Rivoyatlarga ko’ra Abu Hanifaning bobosi o’g’li Sobitni sahobiy Ali oldiga olib kelib, uning haqiga duo qilishlarini so’raydi. Hazrat Ali Sobitni o’zi va zurriyotiga barakot so’rab duo qiladilar. Sobitning zurriyotidan o’g’li Abu Hanifa katta shuhrat qozondi. Imom Abu Hanifa otasining kasbi Kufada ipak va jun mato tijorati bilan shug’ullangan.
Imom A’zam yoshligidan Qur’onni yodlaydi. Ma’lum vaqt savdo ishlari bilan shug’ullanib yurgan. SHu orada Kufa va uning atrofida e’tiqodiy bahs-munozaralarda faol ishtirok etib borgan. Bir kuni ko’chada imom SHa’biyning yonidan o’tib ketayotganida, oldiga chaqirib, qaerga ketayotganini so’raydi. U bozorga ketayotganini aytganda, men sendan uni emas, balki qaysi olimning darsiga borayapsan deb so’raydi. Imom A’zam hech birining oldiga bormayapman, degandan so’ng, imom SHa’biy shunday deydi: «Ilm va ulamolar bilan ko’rishib turgin. Seni nihoyatda zukko va ilmga tashnaligingni ko’ryapman». SHa’biyning bu gapiga kirib, Abu Hanifa ilm yo’lini tanlaydi.
Abu Hanifa Umaviylar va Abbosiylarning siyosiy kurashlari, hokimiyat bir suloladan boshqasiga o’tgan davrda yashagan bo’lsa ham qo’liga qurol olib ikki tomonning siyosatiga aralashmadi, balki o’z ilmini oshirish va tarqatishga harakat qildi. Bu davrda aqidaviy oqimlar orasida kurashlar ancha qizigan. Olim bu kurashlarni kuzatib borgani tabiiy. Ibn Bazzozning rivoyatiga ko’ra imom Abu Hanifa o’g’li Hammodga shunday degan: «Bizlar munozara qilgan vaqtda suhbatdoshimizning haq va to’g’ri yo’lgan chiqib ketishidan qo’rqar edik, lekin sizlar munozara vaqtida raqibingizni haq yo’ldan chiqishini istaysizlar. Har kim o’z suhbatdoshini haq yo’ldan og’dirmoqchi bo’lsa, uni kufr tomonga yo’llaydi, lekin uning o’zi suhbatdoshidan oldinroq kufr yo’liga o’tgan bo’ladi».
Manbalarda imom Abu Hanifaning sahobiylar bilan ko’rishgani aytiladi, shuning uchun u tobeinlardan hisoblanadi. U Hammod ibn Abu Sulaymon, Ibrohim Naxaiy, SHa’biy kabi va boshqa olimlardan sahobiylar Ali va Abdulloh ibn Mas’ud, Abdulloh ibn Abboslarning fiqhini o’zlashtirdi. Ayniqsa, Hammod uning eng asosiy ustozi hisolangan. Unga 22 yoshida shogird tushib, u kishidan o’n sakkiz yil davomida fiqh ilmini o’rganadi. Bu haqda o’zi quyidagilarni aytgan: «Men ilm va fiqhning konida edim. Uning ahli ila majlis qurdim. Ularning faqihlaridan birini lozim tutdim». Uzoq yillar dars olishi va ustozi vafotidan so’ng uning o’rnida dars berishni boshlagan. Ustozi o’rniga dars berishi natijasida, Hammod qoldirgan maktab keyinchalik imom Abu Hanifa faoliyati natijasida mazhabga aylandi. SHuningdek, ko’p yurtlarga safar qilgan va o’sha yerlik olimlar bilan ilmiy bahs-munozaralarga kirishgan. Imom Abu Hanifa viqor va salobatli kishi bo’lgan. Ko’p fikr yuritib, kam so’zlar edi. Taqvoli, parxezkor, zohid, bekorchi va foydasiz so’zlarni gapirmas, gapirganda qisqa va lo’nda so’zlardi. Biror kishi masala so’rab kelsa, hozirjavoblik bilan ishni xal qilgan.
Imom Abu Hanifa Qur’on, sunnat, sahobiylarning so’zlari, qiyos, istehson, ijmo, urf kabi fiqhiy manba va uslublariga ko’ra hukm chiqargan.
Fiqhda shunday maqomga erishganki, har bir oyat va hadisdan kerakli fiqhiy xulosalar chiqara olgan. Abu Hanifa hadisni, sahobiylar so’zini puxta o’zlashtirgan. Hadislarning sahih va zaifini ajratib, ayniqsa, hadislardan chiqariladigan hukmlarning to’g’ri bo’lishiga katta e’tibor qaratgan. Rivoyatlarning birida ustozi SHa’biy bir masalada murojaat qiladi. Abu Hanifa unga javob beradi. SHunda ustozi buni (javobni va unga hujjatni) qaerdan olding deb so’raganda, Abu Hanifa o’zingiz rivoyat qilgan hadisdan oldim deb hadisni aytadi. Javobdan so’ng SHa’biy: «Sizlar tabiblarsiz, ey faqihlar jamoasi, biz (muhaddislar) dorishunosmiz», deydi.
Imom Abu Hanifa hadis ilmida ham yuqori martabalarga erishgan. Quyida imom Abu Hanifaning juda ko’p hadis bilishini isbotlovchi ba’zi omillarni keltirish mumkin. Ulardan: 1. Ko’plab olimlar qatori Imom Abu Hanifaga muxolif bo’lganlar ham ittifoqan uning mujtahidligini tan oladilar, ya’ni uning mujtahid olim ekanida ixtilof yo’q. Mujtahid bo’lish shartlaridan biri hukm chiqarishga oid hadislarni yaxshi bilishdir; 2. Manbalarda aytilishicha, Abu Hanifa sakson uch mingdan ortiq masalaga javob bergan. Hadislarni yaxshi bilmaydigan kishi bunday ko’p masalaga javob berishi mumkin emas; 3. Abu Hanifa hadis rivoyatiga ko’p to’xtalmagan. Buning sabablaridan birini o’sha davr olimlari hadislarni yaxshi bilganlaridir. SHuning uchun ular ilm majlislarida hadislardan chiqadigan masalalarga javob topishni, ya’ni istinbot bilan shug’ullanishni asosiy maqsad qilib olganlar. Hadisning fiqhini, uni tushunishni, nosix va mansuxini, om va xosini, mutlaq va muqayyadini bilishga intilganlar, uning sahihligiga emas; 4. Abu Hanifa davrida nafaqat hadis ilmini, balki barcha ilmlarni yozib borish odat tusiga kirmagan, xuddi Payg’ambar (alayhis-salom) va sahobiylar davrdagi kabi. SHunday bo’lsada, Imom Abu Hanifa nazdida hadislarni rivoyat qilish mas’uliyatli ish ekanini Imom Abu Yusuf rivoyatidan ham bilish mumkin. Imom Abu Hanifa: «Kishi hadisni eshitgan vaqtidagidek, (ya’ni qanday eshitgan bo’lsa o’shanday) aytishi lozim», degan; 5. Abu Hanifa to’rt mingdan ortiq ustozdan dars olgan. CHunki u Basraga 10 marta, Makka va Madinaga esa undan ko’proq marta borgan. U joylardagi ko’pgina olimlar suhbatida bo’lgan. Demak, bahs-munozara vaqtida ko’plab hadislar eshitgani tabiiy.
Imom Abu Hanifa qiyos va istehsonni (chiqarilgan xulosalardan musulmonlar uchun foydaliroq tomonini olish tamoyili) ko’p qo’llagan. Hatto zaif hadisni qiyosdan oldinga qo’ygan. Bu borada imom Abu Hanifa shunday degan: «Rasululloh (alayhis-salom)dan kelgan har narsa bosh ustiga, sahobiylardan kelganini esa orasidan yaxshirog’ini tanlab olamiz, ammo tobeiylardan kelgan bo’lsa, biz ham ulardek kishilarmiz». Bu bilan o’z mazhabining usulini ko’rsatgan. Imom Abu Hanifaning mashhur shogirdlaridan biri Abu Yusuf Ya’qub ibn Ibrohim Ansoriy va Muhammad ibn Hasan SHayboniydir. Abu Hanifaning bu ikki shogirdi uning ishini davom ettirib, boshqa olimlarga ustozlik qildilar.
Hanafiylik mazhabi asoschisi Abu Hanifa alohida muayyan mavzuga oid kitob yozmagan. Balki u rivoyat qilgan hadislarni, aytgan fatvolarini keyinchalik olimlar kitob holatiga keltirganlar. Jumladan, «al-Fiqh al-akbar», «al-Olim va-l-mutaallim», «al-Vasiyya» va «al-Musnad» va boshqalar. U dunyo ishlari va mansabga qiziqmagan. Xalifa unga bosh qozilik (qozi al-quzot) mansabiga taklif qilganda rad etgan. SHunday bo’lsada, eng katta shogirdi imom Abu Yusuf «qozi al-quzzot» lavozimida faoliyat yuritib, hanafiylik mazhabining yanada keng yoyilishiga xizmat qilgan. Imom Muhammad hanafiy mazhabining nazariy asoslarini ishlab chiqib, o’z asarlarida keltirib o’tadi. Ushbu mazhab sunniy musulmonlar orasida keng tarqalgan, ya’ni 47% sunniy musulmon shu mazhabga amal qiladi. Tarixda uning juda ko’p davlatlardagi asosiy mazhab sifatida e’tirof etilishi jamiyat ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida qo’llanishi, milliy urf-odatlarga bag’rikengligi, turli mintaqalardagi shart-sharoitlarga mos kelishi hamda boshqa omillar sababli uning ko’p musulmon xalqlari tomonidan qabul qilinishiga sabab bo’lgan. Uning keng miqyosda tarqalish sabablardan biri barcha mintaqalarda yashayotgan musulmonlarga chiqarilgan hukmlari oson amal qilishiga imkon bergan. O’zbekiston hududida hanafiylik mazhabi buxorolik olim Abu Hafs Kabir harakati natijasida keng tarqalgan va shu mintaqa aholisi mazkur mazhabga amal qilib kelmoqda.