21 bilet O’zbekiston Respublikasi davlat ramzlarining qabul qilinishi

Inson huquqlari, erkinliklari kafolatlarining va demokratik saylov tizimining yaratilishi.
Inson, uning huquqi va erkinligi masalasi demokratik-huquqiy davlat, fuqarolik jamiyatining muhim belgilaridan biri bo’lib, u davlat va jamiyatning qay darajada rivojlanganini ko’rsatuvchi mezondir.
Xalqaro huquq normalarining tan olinishi. O‘zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan kundan e‘tiboran, inson huquqlari va erkinligini aniq belgilash, ularning kafolati uchun zarur shart-sharoitlar yaratish yo’lidan bordi. 1991-yil 31-avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to’g’risida Oliy Kengash Bayonoti da O‘zbekiston Respublikasi xalqaro huquq doirasida hamma e‘tirof etgan qonun-qoidalar ustunligini tan oladi, deb bildirildi.
O‘zbekistonda inson huquqlari va erkinliklariga doir BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948-yil 10-dekabr), Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risida xalqaro Pakt (1966-yil 19-dekabr), Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro Pakt (1966-yil 19-dekabr) kabi xalqaro hujjatlar tan olindi va ularga sadoqat bilan amal qilinmoqda. O‘zbekiston BMT kotibiyatining inson huquqlari va erkinliklariga doir 21 ta deklaratsiya, pakt va konvensiyalarga qo’shildi.
O‘zbekiston Yevropa Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti hujjatlarini tan oldi va uning demokratik institut va inson huquqlari bo’yicha Byurosi bilan inson huquqlarini himoya qilish sohasida hamkorlik qilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 13-moddasida O‘zbekistonda demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha‘ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi, deb belgilab qo’yildi.
Konstitutsiyada qonunlashtirib qo’yilganidek, O‘zbekistonda barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo’lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy mavqeyidan qat‘i nazar, qonun oldida tengdirlar.
O‘zbekiston Respublikasida yagona fuqarolik qabul qilingan, ayni vaqtda Qoraqalpog’iston Respublikasining fuqarosi O‘zbekiston fuqarosi hisoblanadi.
Konstitutsiyaning 7-bobida respublika fuqarolarining shaxsiy huquq va erkinliklari quyidagicha ta‘riflab berilgan:

• 
  yashash huquqi;
  

• 
  erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqi;
  

• 
  aybsizlik prezumpsiyasi;
  
• 
  shaxsiy hayotga aralashishdan himoyalanish va uy-joy daxlsizligi huquqi;
  
• 
  bir joydan ikkinchi joyga ko’chish huquqi;
  
• 
  fikrlash, so’z va e‘tiqod erkinligi;
  
• 
  fuqarolarning o’z huquq va manfaatlariga daxldor bo’lgan hujjatlar bilan tanishib chiqish huquqi;
  
• 
  vijdon erkinligi.
  

Mazkur huquq va erkinliklarga har bir shaxs ega bo’ladi hamda o’zi tomonidan mustaqil amalga oshiriladi. Inson hayoti qonun bilan qo’riqlanadigan muqaddas qadriyatdir.
Insonning shaxsiy huquq va erkinliklari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi (1995-yil 21-dekabr), Fuqarolarning murojaatlari to’g’risida (1994-yil 6-may), Fuqarolar muhofazasi to’g’risida (2000-yil 26-may), Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida (1998-yil 1-may kuni yangi tahrirda qabul qilingan) va boshqa qonunlar bilan kafolatlangan.
Siyosiy huquqlar, ularning kafolatlari. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida fuqarolarning siyosiy huquqlari mustahkamlangan. Ular quyidagilardan iborat:

• 
  davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda qatnashish;
  
• 
  o’z ijtimoiy faolliklarini mitinglar, namoyishlar va yig’ilishlar shaklida amalga oshirish;
  
• 
  kasaba uyushmalariga, siyosiy partiyalarga, jamoat birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish;
  
• 
  vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish.
  

Fuqarolarning siyosiy huquqlari Konstitutsiya, Jamoat tashkilotlari to’g’risida, Ommaviy axborot vositalari to’g’risida, Siyosiy partiyalar to’g’risida va boshqa Qonunlar bilan himoya qilinadi.
Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida respublika fuqarolarining iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari mustahkamlanib qo’yilgan:
 uy-joyga ega bo’lish;
 mulkdor bo’lish va undan erkin foydalanish;
 mehnat qilish, erkin kasb tanlash, ishsizlikdan himoya-lanish;  yollanib ishlaganda dam olish;
 qariganda, mehnat qobiliyatini yo’qotganda, boquvchisidan mahrum bo’lganda ijtimoiy ta‘minot olish;
 malakali tibbiy xizmatdan foydalanish;  bilim olish;
 ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish.
Fuqarolarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlari O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohalardagi qonunlari bilan kafolatlangan. Kafolat deganda, fuqarolarga belgilab qo’yilgan huquq va erkinliklarni amalga oshirishni ta‘minlaydigan vositalar, usullar va shart-sharoitlar tushuniladi. Zarur bo’lgan hollarda inson huquqlari sudda himoya qilinadi yoki tiklanadi. Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risidagi Qonun (1995-yil 30-avgust) ana shu maqsadlarga xizmat qilmoqda.
Fuqarolarning burchlari. Fuqaro va davlat bir-biriga nisbatan bo’lgan huquqlari va burchlari bilan o’zaro bog’langan. Davlat fuqarolar huquqlari va erkinliklarini ham o’z hududida, ham uning tashqarisida himoya qiladi, ularga homiylik qiladi. Shuningdek, barcha fuqarolar davlat, jamiyat va boshqa fuqarolar oldida muayyan burchlarni, majburiyatlarni ham o’taydi. Fuqarolarning burchlari, majburiyatlari Konstitutsiya va qonunlarda belgilab qo’yilgan. Fuqarolarning burchlari:

• 
  Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish;
  

• 
  Vatanni himoya qilish;
  

• 
  harbiy yoki muqobil xizmatni o’tash;
  
• 
  boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha‘ni va qadr-qimmatini hurmat qilish;
  
• 
  O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma‘naviy va madaniy meros obektlarini avaylab-asrash;
  
• 
  qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig’imlarni to’lash;
  
• 
  tabiat va atrof-muhitni saqlash, tabiiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish. O‘zbekiston Respublikasining Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida, Yer to’g’risida, Suv va suvdan foydalanish to’g’risida, Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida va boshqa Qonunlarida fuqarolarning tabiat bilan bo’ladigan muloqotdagi majburiyatlari belgilab berilgan.
  

Inson huquqlari boyicha vakil. Inson huquqlarini himoya qiluvchi tizimga Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman), inson huquqlari bo’yicha Milliy markaz kiradi.
1995-yil 23-fevralda birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman) lavozimi ta‘sis etildi va bu lavozimga Sayyora Rashidova saylandi.
Inson huquqlari bo’yicha vakil o’z faoliyatida huquqni himoya qiluvchi organlar bilan aloqada ishlaydi, shaxslar va davlat, shaxslar va hokimiyat orasida munosabatlarni yaxshilashga ko’maklashadi.
Inson huquqlari bo’yicha vakilning maqomi va faoliyat doirasi 1997-yil 26-aprelda qabul qilingan Inson huquqlari bo’yicha vakil (ombudsman) to’g’risidagi Qonun bilan belgilab berildi. Yakil faoliyatining asosiy yo’nalishlari:

• 
  inson huquqlariga doir qonunlarga rioya etilishini nazorat qilish;
  
• 
  shikoyatlarni ko’rib chiqish bo’yicha aniq mexanizmni yaratish va fuqarolar huquqlarining tiklanishi uchun samarali choralarni ko’rish;
  
• 
  vakilning fuqarolar, nohukumat tashkilotlari va ommaviy axborot vositalari bilan inson huquqlari monitoringi sohasidagi hamkorligini mustahkamlash;
  
• 
  vakilning inson huquqlari masalalari bo’yicha xalqaro tashkilotlar bilan hamkorligini rivojlantirish.
  

Inson huquqlari bo’yicha vakil yil oxirida sohadagi ishlar haqida parlament va Prezidentga ma‘ruzalar kiritadi. O‘z faoliyatini olib borish paytida vakilning daxlsizligi ta‘minlanadi va u tergov ishlari sohasida katta vakolatlarga ega.
Vakil BMT ning inson huquqlari bo’yicha markazi, YXHT ning demokratik institutlar va inson huquqlari bo’yicha byurosi bilan hamkorlik qiladi, uchrashuvlar va xalqaro seminarlar uyushtiradi.
Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda Prezident farmoniga asosan 1996-yilning noyabrida tashkil etilgan Inson huquqlari bo’yicha Milliy markazning ahamiyati ham kattadir.
Milliy markaz inson huquqlariga rioya etilishi va bu huquqlarning muhofaza qilinishi yuzasidan ilmiy ma‘ruzalar tayyorlaydi. Milliy markaz inson huquqlari bo’yicha davlat hokimiyati, boshqaruv idoralari va jamoat birlashmalariga maslahatlar, takliflar berib turmoqda, sotsiologik tadqiqotlar o’tkazmoqda. Milliy markaz fuqarolarning huquqlarini amalga oshirilishi va rivojlantirish bo’yicha ma‘lumotlarning axborot bazasini barpo etdi. Shuningdek, Milliy markaz xalqaro va milliy tashkilotlar, hukumatga qarashli bo’lmagan tashkilotlar bilan hamkorlik qilmoqda, inson huquqlari sohasida davlatlararo ikki tomonlama va ko’p tomonlama bitimlar ishlab chiqish, ekspert kiholash ishlarida qatnashmoqda.
Respublikamizda qabul qilinayotgan qonun hujjatlarining inson huquqlari sohasidagi xalqaro meyorlarga muvofiqligini, xalqaro huquqiy meyorlarini mamlakatimizning amaldagi qonun hujjatlariga joriy etilishini ta‘minlashda 1996-yil dekabrda tashkil etilgan Oliy Majlis huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti ham ijobiy tadbirlarni amalga oshirmoqda.
Demokratik saylov tizimining huquqiy asoslari. Davlat hokimiyatining birdan bir manbayi xalqdir. Demokratik huquqiy davlatda xalq hokimiyatchiligi, asosan, vakilliklar yo’li bilan, ya‘ni hokimiyat organlari umumxalq saylovlari orqali amalga oshiriladi. Davlat ahamiyatiga ega bo’lgan muhim masalalar xalq muhokamasiga taqdim etiladi, referendumga qo’yiladi.
Odamlarning saylov huquqini, o’z xohishrodasini erkin ifodalash, o’z manfaatlarini ro’yobga chiqarish va himoya qilish huquqini ta‘minlash uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish demokratiyaning eng muhim tamoyilidir.
Demokratiyaning bosh talabi bu erkin va adolatli saylovlardir. O‘zbekistonda xalqaro huquq andozalari va talablariga, ilg’or chet el tajribasiga mos saylov qonunchiligi yaratildi. O‘zbekistonda mustaqillikning dastlabki yilida O‘zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida (1991-yil 18-noyabr) va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida (1991-yil 18-noyabr) Qonunlari qabul qilindi.
O’zbekiston Respublikasining fiiqarolari vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir sayiovchi bir ovozga ega. O‘z xohishrodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi.
O’zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari saylovi umumiy, teng, to’g’ridan to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o’tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasining 18 yoshga to‘lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar (O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 117-modda.)
Saylovlar haqida, saylov o’tkazish tartiblari to’g’risida bir qator qonunlar qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risidagi (1993-yil 28-dekabr), Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar to’g’risidagi (1994-yil 5-may), Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risidagi (1994-yil 5-may) Qonunlar shular jumlasidandir. 1997-yildan boshlab amaldagi saylov qonunlariga, referendum to’g’risidagi qonunga bir qator o’zgartirishlar kiritildi, bo’lajak saylovlar uchun zarur huquqiy asoslar yaratildi.
O‘zbekistonda saylovlarni tashkil etish uchun mustaqil Markaziy saylov komissiyasi tuziladi. Uning maqomi va ish yuritish tartibi 1998-yil 30-aprelda qabul qilingan Markaziy saylov komissiyasi to’g’risidagi Qonunda belgilab qo’yildi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlisga saylov o‘tkazuvchi okrug va uchastka saylov komissiyalari tuziladi. Saylov uchastkalari kamida 20 nafar va ko’pi bilan 3000 nafar saylovchidan iborat etib tuziladi. Masalan, 1999-yilda saylovlarni tayyorlash va o’tkazish uchun respublikamizda 7684 ta saylov uchastkalari tuzildi.
Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovni tashkil etish ishlarini viloyat, tuman va shaharlarda tuziladigan saylov komissiyalari bajaradi, saylovlar okrug va uchastka komissiyalari tomonidan o’tkaziladi. Saylov organlari o’z faoliyatida qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik, mustaqillik, adolatlilik prinsiplariga rioya qiladi.
Respublika saylov tizimi saylov kunigacha 18 yoshga to’lgan har bir fuqaroning ovoz berishda bevosita ishtirok etishini ta‘minlaydigan demokratik tamoyillarga asoslanadi. Sud tomonidan huquqiy muomalaga layoqatsiz deb topilgan yoki sud hukmiga ko’ra ozodlikdan mahrum etilgan shaxslar saylovlarga qatnasha olmaydilar.
O‘zbekistonda saylovlar umumiy va tenglik prinsipiga asoslanadi. Buning ma‘nosi shuki, har bir saylovchining ovozi teng, ya‘ni har bir saylovchi bitta ovozga ega.
Fuqarolar ijtimoiy kelib chiqish, irqiy yoki milliy mansubligi, jinsi, ma‘lumoti, tili, dinga munosabatidan qat‘i nazar teng saylov huquqiga ega. Saylovchilar saylov uchastkalariga teng, erkin kirish imkoniyatiga ega. O‘zbekistondagi saylovlar nomzodni to’g’ridan to’g’ri, bevosita saylashni ta‘minlovchi saylovlardir. Buning ma‘nosi shuki, Prezident, Oliy Majlis va mahalliy vakillik hokimiyatiga saylovlarda fuqarolar bevosita ishtirok etadi, AQShda Prezidentni saylash uchun avval saylovchilar tanlanadi, keyin ana shu tanlangan vakillar Prezident saylovida qatnashadilar.
Saylovlarda yashirin ovoz berish ta‘minlanadi, ovoz beruvchining xohishrodasini nazorat qilishiga yo’l qo’yilmaydi. Saylov uchastkalarida ovoz beriladigan, byulletenlar to’ldiriladigan alohida xonacha – kabinalar tuziladi. Xonachada ovoz beruvchidan boshqa biron-bir kishining bo’lishi man qilinadi. Byulletenni mustaqil to’ldirish imkoniga ega bo’lmagan saylovchi o’z xohishiga ko’ra, saylov komissiyasi a‘zosidan boshqa biror shaxsni xonachaga taklif etishi mumkin.
Saylovlar bir mandatli okruglarda hududiylik tamoyillari bo’yicha o’tkaziladi. O‘zbekistonda saylovlar ko’p partiyaviylik prinsipida o’tkaziladi. O‘zbekiston Prezidentligiga, Oliy Majlis deputatligiga nomzod ko’rsatish huquqi siyosiy partiyalarga, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, Toshkent shahar va viloyatlar xalq deputatlari Kengashiga va fuqarolar tomonidan shakllantiriladigan tashabbuskor guruhlariga berilgan. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari xalq deputatlari tuman va shahar kengashlari deputatligiga nomzod ko’rsatish huquqiga ega. Respublika bo’yicha barcha darajalardagi davlat hokimiyati vakillik organlariga 7 mingdan ziyod deputatlar saylanadi. Har bir deputatlik o’rniga kamida 3-4 tagacha nomzodlar qo’yiladi va ular o’rtasida qizg’in bahs, kurash ketadi.
O‘zbekistonda saylov natijalari eng demokratik majoritar usulda aniqlanadi. Saylov natijasida saylovda qatnashganlarning 50 foizi + 1 ovoz olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Agar saylovchilarning ro’yxatiga kiritilgan saylovchilarning yarmidan kami saylov yoki referendumda ishtirok etgan bo’lsa, saylov yoki referendum o’tmagan deb hisoblanadi.
Basharti saylov okrugi yoki uchastkasida saylov o’tmagan deb topilsa, nomzodning saylanganligini aniqlash imkoni bo’lmasa qo’yilgan nomzodlardan birontasi 50 foiz + 1 ovoz ololmasa takroriy saylov o’tkaziladi. Takroriy saylov asosiy saylovdan keyin ko’pi bilan bir oy ichida o’tkaziladi. Takroriy saylovda ovoz berish asosiy saylov o’tkazish uchun tuzilgan saylovchilarning ro’yxatlari bo’yicha o’tkaziladi, ovoz berish byulleteniga asosiy saylovda boshqalarga nisbatan ko’proq ovoz olgan ikki nomzod kiritiladi, oddiygina ko’p ovoz olgan nomzod yutib chiqadi.
So’nggi yillarda SH.Mirziyoyev boshliq yangi O’zbekiston hukumati inson huquqlarini himoya qilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida qator amaliy chora tadbirlarni amalga oshira boshladi. Sohada qabul qilingan qator normativ xujjatlar buni yaqqol ko’rsatib turibdi. Ulardan eng muhimlarini keltirib o’tamiz:
2016 yil 28 dekabr – Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-4904) qabul qilindi. Unga ko’ra Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyat, shahar va tumanlarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi tashkil etildi.
2018 yil 12 aprel - Jamoatchilik nazorati to’g’risidagi qonun qabul qilindi.
2018 yil 4 may – Mamlakatni demokratik yangilash jarayonida fuqarolik jamiyati institutlarining rolini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-5430) qabul qilindi.
2018 yil 4 iyul – Davlat organlari huzurida jamoatchilik kengashlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-3837) qabul qilindi.
2018 yil 14 noyabr - Fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga qo’shgan hissasi uchun
ko’krak nishonini ta‘sis etish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori (PQ-4017) qabul qilindi.
2019 yil 9 yanvar – Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-5618) qabul qilindi. 2019 yil 27 may – O’zbekiston Respublikasida korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-5729 qabul qilindi.
2019 yil 30 oktabr – Fuqarolik jamiyatini rivojlantirish markazi faoliyatini qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori (PQ-4501) qabul qilindi.
2020 yil 22 iyun – Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasining Milliy strategiyasini tasdiqlash to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-6012) qabul qilindi.
2020 yil 29 iyun – O’zbekiston Respublikasi.da korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risidagi Prezident Farmoni qabul qilindi. Unga ko’ra Korrupsiyaga qarshi kurash Agentligi tashkil etildi.
Mustaqillik davrida yaratilgan demokratik saylov tamoyillari asosida Prezident saylovi, Oliy Majlis saylovi, viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatlari saylovi, muhim masalalar bo’yicha referendumlar bo’lib o’tdi. Ularning yakunlari respublika fuqarolarining faol qatnashganligini yaqqol namoyon etdi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda mustaqillik yillarida demokratik saylov tizimi yaratildi. O‘zbekistonning saylov qonunchiligi, saylovni o’tkazish tartiblari xalqaro andozalar (standartlar)ga to’la mos keladi.