21. Yadroning tuzilishi. Yadro zaryadi va atom tartib raqami

24.Yadroning massasi va zaryadi. Bog'lanish energiyasi. Massa moddiy obyektning eng muhim xususiyatlardan biri bo‘lib, jismning inersiya, gravitatsiya va energiya o’chamlari bo’ib xizmat qiladi. Yadro massasi atom massasi birligida oMchanadi. Ma’lumki, atom neytral holatda bo’adi. Bir massa atom birligi tariqasida massasining 1\12 qismi olingan. Atom yadrolari massasini yuqori aniqlikda o’chash mumkin. Masalan, yadroviy reaksiyalar, radioaktiv yemirilishlarda energiya balansini tahlil qilishlik va radiospektroskopik, mikroto‘lqin va boshqa usullar. Yadro zaryadi yadroni tashkil etgan zarralar zaryadlari yig’ndisiga teng bo’ishi kerak.Yadro proton va neytronlardan iborat ekan, neytron zaiyadsiz neytral zarra. U holda yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig’ndisiga teng bo’adi. Proton zaryadi musbat miqdor jihatdan elektron zaryadiga teng: e = 1,6* 1 Kl. Shunday qilib, tartib nomeri Z bo’gan biror element atomining yadrosi Ze zaryadga ega. Yadro zaryadi yadroda protonlar sonini xarakterlaydi, lekin yadroda zaryad taqsimotini anglatmaydi.Yadro zaryadi yadrodagi protonlar soniga o ‘z navbatida atom qobig’dagi elektron soniga (atom har doim neytral bo’gani uchun ) yoki Mendeleyevning elementlar davriy sistemasidagi tartib raqamiga teng. Bog’anish energiyasi deb, nuklonlarga kinetik energiya bermasdan nuklonlar orasidagi bog’lanishni (o‘zaro aloqani) uzish uchun kerak bo’gan energiyaga aytiladi. Bu energiyani yadrodagi nuklonlaming o ‘zaro ta ’sir (yadro kuchlar) qonuniyati hozircha noma’lum bo’lsa ham, energiyaning saqlanish qonuni va nisbiylik nazariyasining massa bilan energiya orasidagi bogManish ifodasi E = m dan foydalanib topish mumkin. = Δm = [Z + ( A - Z ) - M ( A , Z ) ] .

25.Yadroning spini, magnit va elektr momenti. Kvadrupol momenti. yadroning spinini spektral chiziqlaming o ‘ta nozik strukturasi bilan tushuntirildi. Birinchi spektral chiziqlaming o ‘tanozik strukturasini 1891 -yilda Maykelson o ‘zining interferometrida kuzatdi, keyinchalikFabri va Pero, Lummer (1860-1925), Gerks (1878-1960) davom ettirdi. Spektral ch iziq lam in g o ‘tanozik strukturasi yadro magnit momentining elektron qobiqdagi elektronlarning harakati tufayli vujudga kelgan magnit maydoni bilan ta’sirlashuviga ko‘ra, holatlar- ning ajralishidi. Tajribalar yadrolarning spinlari, barcha juft-juft yadrolarning asosiy holat spinlari nol 1=0, toq A -li (toq-juft, juft-toq) yadrolarniki I = (1/2;9/2)ħ, A juft (toq-toq) yadrolamiki esa I= (1;5)ħ Nuklonlaming xususiy spinlari S = ħ ga teng.
Yadro magnit momenti yadro tarkibidagi neytron va protonlarning spin magnit momentlari hamda protonlarning yadrodagi orbital harakatlari tufayli paydo boMadi. Neytronda elektr zaryad bo’lmaganligidan, uning orbital harakati hech qanday magnit effektini hosil qilmaydi. Zaryadlangan zarralarning orbital harakati aylanma elektr tokiga ekvivalent, aylanma toq esa magnitli dipol maydoniga ekvivalent magnit maydonini hosil qiladi. Yadro magnit momentlari bir necha yadro magnetoni qiymatida boMib, juda kichik bo’lgani uchun ulami o’lchash katta qiyinchiliklarga olib keladi.Odatda, shartli ravishda, magnit momentlari spinga parallel boMsa, musbat deb, qarama-qarshi bo’lsa, manfiy deb hisoblanadi. Proton va neytronlarning xususiy magnit momentlari mos ravishda +2,79 , -1,91 bo’lib, kutilgan qiymatdan boshqacha chiqishligi nuklonlaming ham o ‘z navbatida murakkab tuzilishga ega deb tushuntiriladi. Proton uchun magnit momenti 1 ,neytron uchun 0 bo‘lishi kerak, Yadrolar magnit momentidan tashqari yana elektr momentga ham ega bo’ladi. Yadroning elektr momenti unda elektr zaryadning taqsimlanishiga bog’liq. Yadroning elektr kvad rupol momenti Q uning muhim elektr xususiyatlaridan biri bo’lib, yadro shaklini o ‘rganishda katta ahamiyatgaega. Kvadrupol moment Q= 2Pd = 2 eδd ga teng. Ko‘rinib turibdiki, elektrkvadrupol moment sirt birligida o’lchanadi.