22-mavzu. Valuta kursi reja : Valyuta va jaxon valyuta tizimi tushunchasi

22-MAVZU. VALUTA KURSI

Reja :
1. Valyuta va jaxon valyuta tizimi tushunchasi
2. Valyuta bozorini davlat tomonidan tartibga solish usullari
3. Valyuta kursi va uni belgilovchi omillar
4. Xarid kobilyati pariteti.
5. Makroiktisodiy siyosatning nominal va real valyuta kurslariga ta’siri


18.1. Valyuta va jaxon valyuta tizimi tushunchasi

Xalkaro valyuta munosabatlari pulning xalkaro to‘lov jarayoniga xizmat kilishi jarayonida vujudga keladi. U tashki savdo bilan birga paydo bo‘ldi va rivojlanishning uzok yo‘lini bosib o‘tdi. Tarix davomida jaxon puli va xalkaro xisob-kitob shakllari o‘zgardi. Bir vaktda valyuta munosabatlari axamiyati o‘sdi va ularning nisbatan mustakil darajasi oshdi. Tovarlar, xizmatlar, kapitallar va ishchi kuchi xarakati mamlakatdan mamlakatga ko‘chadigan pul massasalari okimi yordamida amalga oshadi. Bu xarakatni tartibga solish zarurligi xalkaro valyuta tizimi va jaxon valyuta tizimlarining shakllanishiga olib keldi. Valyuta – keng ma’noda mamlakat pul birligini (masalan, so‘m, dollar, marka, funt-sterling va xokazo) anglatadi. Kiska ma’noda valyuta atamasi chet davlatlarning pul belgisi ma’nosida ko‘llaniladi. Xar bir milliy bozor xususiy milliy valyuta tizimiga ega.

Milliy valyuta tizimi bazasida jaxon bozori rivojlanishi natijasida tarkib topadigan va davlatlararo kelishuvlar bilan mustaxkamlangan xalkaro valyuta munosabatlarini tashkil kilish shakli bo‘lgan jaxon valyuta tizimi amal kiladi.
Mamlakatlar o‘rtasida tovar va xizmatlar okimi ko‘paygani sari pul vositalarini ayirboshlashi xam tobora oshib boradi, o‘zaro xisob-kitoblardagi nomutanosiblik muammolari yuzaga keladi. Bularning barchasi jaxon valyuta tizimining barpo etilishiga ob’ektiv shart-sharoitlar yaratadi. Uning maksadi - mamlakatlar o‘rtasidagi barcha turdagi bitimlarni amalga oshirishni tartibga solishdan va shuningdek, bu ishlarni tezlashtirishdan iborat. Shunday kilib, jaxon valyuta tizimi - bu, xalkaro ayirboshlashning barcha shakllariga xizmat kilishga va ularning samarali rivojlanashini ta’minlashga karatilgan mamlakatlar o‘rtasidagi valyuta munosabatlarining yigindisidir. Xalkaro iktisodiy munosabatlarning tarkibiy kismi sifatida u kuyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. Xalkaro bitimlarda foydalaniladigan to‘lov va kredit vositalarini (oltin, eng rivojlangan mamlakatlarning milliy valyutalari, xalkaro pul birliklari);
2. Valyuta kurslarini o‘rnatish va saklab turish mexanizmini;
3. Valyuta bozorining ishlash tartibini;
4. Xalkaro xisob-kitoblarni amalga oshirish tartib va koidalarini;
5. Valyuta yordamida tartibga solish va nazorat kilish tizimini;
6. Valyuta munosabatlarini tartibga solib turuvchi va jaxon valyuta tizimining barkaror faoliyatini ta’minlovchi xalkaro tashkilotlar tizimi (Xalkaro valyuta fondi, Umumjaxon banki, evropa tiklanish va tarakkiyot banki).
Xozirgi zamonda xalkaro xisob-kitoblarda va kreditlashda asosan uch xil ko‘rinishdagi pul vositalari ishlatiladi:
- oltin, xozirda o‘zining asosiy to‘lov va xisob-kitob vositasi xususiyatini yo‘kotgan bo‘lsada, ammo ko‘pchilik valyuta zaxiralarining sezilarli kismini tashkil etadi va muxim tashki savdo operatsiyalariga xizmat kilish va kreditlashni kafolatlash uchun ishlatiladi;
- jaxonda asosiy o‘rin tutuvchi rivojlangan mamlakatlarning miliiy valyutalari (AKSh dollari, eVRO, Ingliz funt-sterlengi, Yaponiya ienasi va boshkalar);
- xalkaro pul birliklari.
Bunday pul birliklariga shu paytga kadar foydalanilgan eKYu, SDR misol bo‘la oladi. Ular barcha mamlakatlar tomonidan tashki savdo operatsiyalarini amalga oshirishda ishlatiladi. Xorijda kreditlash va investitsiyalashda, chet ellik ishchi kuchi mexnatiga, shuningdek, mamlakat valyuta zaxiralarini yaratishda ko‘llaniladi.
Xalkaro valyuta yoki xalkaro to‘lov-xisob va kreditlash vositalariga javob berishi kerak bo‘lgan talab ularning konvertirlashuvi xisoblanadi. Valyuta konvertirlashuvi deganda uni boshka xorijiy valyutalarga almashish kobiliyati tushiniladi. Xozirgi paytda ular erkin konvertirlanadigan, kisman konvertirlanadigan va konvertirlanmaydigan valyutalarga ajratiladi.