3-7 I. Bob. Psixologizm muammosi va uning o’rganilishi

II BOB. Tog‘ay Murod qissalaridagi ruhiy xarakterlar talqini
II.1. Yozuvchi qissalaridagi mungli qo’shiq va ruhiyat tahlili
Xarakter va uning psixologiyasi tahlili adabiyotning kamoloti, yozuvchining mahorati darajasini belgilovchi bosh omildir. Darvoqe, “Adabiyot – xarakterlar yaratish san’ati” va ayni chog’da ana shu xarakterlarda “…dilini bilish uni sirlarini bizga ochib ko’rsatish – asarlarini biz maroq bilan qayta-qayta o’qiydigan yozuvchilarning har biriga beriladigan ta’rifdagi birinchi so’zlar shularku, axir”. Shuning uchun ham badiiy adabiyotdagi psixologizmning tahlil prinsiplarini, forma va vositalarini aniqlash va bu sohada muayyan bir fikrga kelish dolzarb masaladir. Bu haqda N.Shodiyev shunday yozadi: “Rus klassik adabiyotida psixologik tahlilning uchta asosiy prinsipi ko’zga tashlanadi. Ular har bir davr adabiyoti uchun umumiy bo’lgan prinsiplar ekanligini ta’kidlaydi. Bular dinamik, tipologik va analitik prinsiplardir. Ushbu prinsiplar har bir ulug’ san’atkorning ijodiy mahsuli bo’lib, realistik so’z san’atining asosini tashkil etadi.
Tog‘ay Murodning “Ot kishnagan oqshom” qissasi birinchi marta Yoshlik jurnalida e’lon qilingan (1982 yil , 11-son). Sо‘ngra qissa 1985 yilda ,, Oydinda yurgan odamlar” kitobida nashr qilinadi(G‘ofur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti). Adib 1985-87 yillar tahsil olgan Moskvadagi Maksim Gorkiy nomli Adabiyot instituti Oliy adabiyot kurslari seminar mashg‘ulotlarida bu qissasi yuksak baholanadi va katta shov-shuvga sabab bо‘ladi. ,, Drujba narodov ” jurnaliga chop etish uchun tavsiya qilinadi. Lekin yozuvchi bu bilan qanoatlanib qolmaydi. Boshqa asarlari singari adib uni qayta tahriri ustida ham qattiq ishlaydi va ,,Ot kishnagan oqshom” kitobi tо‘liq variantda dunyo yuzini kо‘radi(,, Sharq” nashriyoti-matbaa konserni Bosh tahririyati,1994).
Bu qissa albatta bir necha adiblarni nazarini torta olgan desak xato bо‘lmaydi. Sulaymon Obloqulov ushbu asari xususida quyidagi fikrlarni keltirib о‘tgan:
Yaqinda “Yoshlik” jurnalida chiqqan bu qissasidan hayratda edim. Har joyda muallifini surishtirishni qо‘ymasdim. Muallifini ham juda oz kishi tanir ekan. Tez orada men ham sakkiz qadam naridan kо‘rdim. Yozuvchilar uyushmasi zalida ijod ahli va havaskorlari bilan liq tо‘lgan. Yilning nasriy asarlari muhokamasi bо‘lyapti . Minbarga-ustoz Said Ahmad . Ular “Ot kishnagan oqshom” ning fazilatlari tо‘g‘risida hayajon bilan sо‘zlamoqdalar. Qissaning g‘oyatda ta’sirchanligi, о‘zbekona iboralari haqida.
Turgenev, Gogol, Tolstoy rus xalqini butun bor bо‘yi bilan tasvirlagan buyuk ijodkorlardir. Nexlyudovga dо‘ppi kiydirsang, Karenikaga paranji yopintirsang , о‘zbek bо‘lib qolmaydi. Tolstoy ularni qon-qoni bilan, о‘y-xayollari bilan, gap-sо‘zlari bilan rus qilib yaratdi.
Bunday asarlar yaratish uchun adib rassomdek ranglari bir-biridan farq qiladigan , bastakordek tovushlarni tiniq eshitadigan bо‘lishi kerak.
Tog‘ay Murod ana shunday rassom adibdir, ana shunday bastakor adibdir.
Mana, adib bu qissasida otni qanday tasvirlaydi: ,, Birodarlar , о‘zi : Bо‘z ot qanday bо‘ladi ? Surpday oppoq bо‘ladi. Bordiyu ajdodida bо‘lsa, tо‘qqizga tо‘lganda tarlon bо‘ladi.Tо‘qqiz yoshida Bо‘zning badanida xolday-xolday qora donolar paydo bо‘ladi. Tarlon-xol-xol ot. Tarlon-otlar sarasi.
Birodarlar tо‘riq otning yuzdan biri yaxshi bо‘ladi, tarlon otning yuzdan biri yomon bо‘ladi.
Birodarlar , ot tanimasang, tarlon ol.
Talantli adib qalamidan tо‘kilgan ushbu satrlarni о‘qir ekanman, xayolimdan bir gap о‘tdi.
“Dom” da yashab umrini о‘tkazgan shaharliklarni о‘yladim. Inson bolasining uzog‘ini yaqin, mushkulini oson qilgan bu jonivorni faqat sirkda, kinoda kо‘rgan shaharlik ukalarimizga adibning bu sо‘zlari qanchalik ta’sir qilishini bilaman , Shahar bolalarining tabiatdan, jonivorlardan qanchalik uzoqlashib qolganliklariga achinib ketaman.
Tog‘ay Murod otni shu qadar mehr bilan ta’riflaydiki, adib qо‘shiq aytayotibdi, deb о‘ylaysiz.
Adib kо‘ngli kitobxon kо‘ngliga kо‘chib о‘tadi. Ot minib adirlarda yelday uchgingiz, ot yollarini silagingiz keladi.
“Birodarlar, mashina deganlari temir, joni yо‘q . Joni yо‘q temir odamga el bо‘lmaydi.Temirning yuragi yо‘q –da? . Ot odamga el bо‘ladi. Boisi, otning joni bor , yuragi bor-da.
Yozuvchi tasvirlagan chavandozlar xiyonat kо‘chasiga kirmagan, odamlarga faqat yaxshilik ravo kо‘radigan asl о‘zbeklardir.
Adibning Tarloni Tolstoyning Xolstomeri , Aytmatovning Gulsarasi qatoriga kelib qо‘shildi. Bu gapimga ba’zi bir tanqidchilar jindek g‘ashlik qilar na iloj, oldingdan oqqan suvning qadri yо‘q, deydilar.
Tog‘ay Murod о‘z ona tilini benihoya yaxshi biladi. Bilgandayam butun ranglari bilan, ohanglari bilan biladi. Shu bois ,- sof о‘zbekcha bitadi. U о‘zbek tilini kuylatdi.О‘zbek tilining jami jilvalarini oftobga solib kо‘rsatdi.
“Ayo tarlon , sen mening onamsan. Uka desam degulik mendayin ukang bor, aka desam degulik sendayin akam bor, nima g‘amim bor? Ayo tarlon , sen mening birodarimsan. Mening birodarim sensan. Ayo tarnol, sen mening birodarimsan, qiyomatlik birodarim...
Ushbu satrlarni о‘qib bо‘lgach, xayolga tolasiz. Hozirgina mungli bir qо‘shiq tinglagandek bо‘lasiz.
Bu qо‘shiq olis yо‘l bosib, О‘zbekistonimizning qaynoq, janub Surxonidan uchib keldi.”
Pirimqul Qodirov domlaning ushbu qissaga nisbatan aytgan fikrlariga nazar tashlasak : ,, Tog‘ay Murod qissalariga adabiyotimiz Surxon vodiysining о‘ziga xos nafasini olib kirdi, mehnatsevar, kamtar va tanti chorvadorlar, bog‘bonlarga nisbatan dilimizda samimiy mehr uyg‘otdi.,,Ot kishnagan oqshom” qissasi ,, Alpomish” dostoni an’analarini eslatadigan xalqchil ruh bilan sug‘orilgan. Tog‘ay Murodning о‘zi ham Alpomish va Barchinlarni bergan gо‘zal vodiylar, bepoyon yaylovlarda о‘sganligi uning sо‘z boyliklaridan, yozuvchilik uslubi va о‘ziga xos ovozidan sezilib turadi. Nasriy asarga she’riy jarang va kо‘tarinki ruh bag‘ishlay olish qobilyati yoki adibning qalamiga xos eng yaxshi fazilatlardandir.
Qissa qahramoni Ziyodulla oddiy bir chо‘pon .Uning о‘zi oti Tarlonga bо‘lgan mehri-insonning tabiatga qо‘ygan mehriday sof tarlon tabiat timsoli bо‘lgani uchun ham yozuvchi uni yorqin bir obraz darajasiga kо‘tarib tasvirlaydi.
Ziyodulla о‘zi yashayotgan joydagi qallob va riyokor odamlarga qarshi dadil kurashadi. U hatto о‘zidagi jismoniy nuqsonga qarshi isyon kо‘taradi, ,,kal” degan malomatni ma’naviy ustunlik-mohir chavondozlik shuhrati bilan yengib o’tdi.
Adibning “Ot kishnagan oqshom” qissasi chop etilishida Nosir Fozilovning ham hissasi borligini aytib о‘tmoq lozim . Uning asarlarida shira bor , milliylik bor, adibning aytadigan gaplari bor. ,, Ot kishnaga oqshom” qissasi Yо‘ldosh Oxunboboyev nomidagi Yosh tamoshabinlar teatrida rejissyor Olimjon Salimovning inssenirovkasi bо‘yicha sahnaga qо‘yildi. Ba’zilar aytishi mumkin: ,, Xо‘sh, nima bо‘pti, rejissyor о‘zi inssenirovka qildi, о‘zi qо‘ydi, deb. Yо‘q, agar asarning negizida gapi bо‘lmasa, rejissyor uni hech narsa qilolmaydi. ,, Xо‘p, olib chiqsa nima bо‘pti ?.- ham deyishar.
Bizda nima kо‘p – sahna asari kо‘p. Shularning ichidan faqat adibning asarining tanlab, qardosh, Qozog‘iston Davlat akademik teatri о‘z sahnalarida qozoqchaga о‘girib gumburlatib qо‘yayotganiga nima deysiz? Bu tasodifmi ? Yо‘q, bu tasodif emas. Asarda qozoq birodarlarimizga ma’qul keladigan biror gapi borki, sahnalashtirgan.
Shu paytgacha Abdulla Qahhorning ,, Og‘riq tishlari” i bilan adib Said Ahmadning ,, Kelinlar qо‘zg‘oloni” qozoq sahnasi yuzini kо‘rgan edi. Bular ilgarigi davrda edi. Tog‘ay Murodniki esa istiqlolimiz davriga tо‘g‘ri keldi.Davr masalasini hisobga olsak , unda qardoshlar sahnasiga chiqqan bizning asarimiz yakka-yu yagona shu Tog‘ay Murodniki bо‘lib qoladi. Shuning о‘zi ham ancha narsani anglatmaydimi, axir?
Bu asar, demak , qardoshlarimizga ham ma’qul bо‘libdi. Nimasi ma’qul bо‘ldi ekan? Ma’lumingizki, Qozog‘iston asosan chorvador respublika .Paxtachilik qanchalik bizning milliy xarakterimizni belgilaydigan bо‘lsa,ularda chorvachilik,chorva aksari xalqning kasb-korini belgilaydigan soha. ,,Ot kishnagan oqshom” asari faqat ot kishnagani uchun emas, balki tasvirlanayotgan obyektga munosabati bilan , odamlarning dardini haqqoniy ayta bilgani bilan ham qardoshlarimiz sahnasi yuzini kо‘rishga munosib deb topildi.
Tog‘ay Murod tabiatan о‘z qahramoni Ziyodulla chavandoz kabi , tarlon ot kabi fe’li asov , polvonlari kabi dо‘lvori bо‘lgan.
Adib olam va odam uyg‘unligini bu qissasida Ziyodulla kal va tarlon ot misolida badiiy tadqiq etgan . Adib otni tariflabgina qolmay, uni yorqin bо‘yoqlarda chizib berdi.
“Tarlon dumlari yoyildi, yollari hurpaydi. Yollari bir chap bо‘ynida , bir о‘ng bо‘ynida о‘ynadi.
Bu yol emas, ipak, ipak. Bu yol emas, do’mbira tori , dо‘mbira tori.
Gajak-gajak bо‘yinlari bо‘yin emas, dо‘mbira, dо‘mbira.”
Ziyodulla otni darddoshi, qardoshi bilib sirlashishi sо‘zlashishi kishi kо‘ngliga erishlik olib kiradi. Qissa kitobxonda otga, atrof-olamga mehru muhabbat uyg‘otibgina qolmay, jonzotlar qalbini his qilishga о‘rgatadi.
Yozuvchi otni egarlaganda , kо‘pkariga kirayotganda unda bо‘layotgan о‘zgarishlarni maroqli qilib tasvirlaydi, otga ishlatiladigan har bir buyumning xususiyatlarini birma-bir sanab о‘tadiki, beixtiyor, attang, shuncha narsani bilmas ekanman-da , deb qolamiz. Yoki uloqchining qо‘lidagi qamchisini tasvirlashini kо‘ring. Ularning turlari, har bir turining о‘ziga xos xususiyatlari о‘rni-о‘rniga qо‘yib tasvirlangan. Chavondoz otda qanday yuribdi, u о‘zangiga oyog‘ini qanday qо‘yyapti hamma-hammasi о‘ta sinchkovlik bilan о‘rganilgan. Boisi, u kishining о‘zi,, Men gо‘dakligimdan davralarda kurashib katta bо‘ldim”, ,.Sattor chavondoz bilan qishloqma-qishloq yurdim . Tо‘yma- tо‘y yurdim . Kо‘pkarima-kо‘pkari yurdim” , degan edi.Shuning uchun ham qalamga olishda bu narsalar adibga qiyin bо‘lmagan.
Yozuvchi qancha qissa, qancha roman yozmasin, о‘z qahramonlarini xalq kо‘zi о‘ngidagi oddiy odamlardan tanlagan. Asarlardagi kishilar hayoti bilan real odamlar turmushini uzib qо‘ymagan. Tog‘ay Murodning iste’dodi shunda-da! Tog‘ay Murodning yana bir qissasi ,,Oydinda yurgan odamlar “dir. Bu asar yozuvchining eng dilbar va muallifning о‘z sо‘zi bilan aytganda, ,, ne kunlarni kо‘rmagan ”, eng murakkab taqdirli qissasi ilk marotaba
О‘zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubov sо‘z boshisi bilan bu qissadan qissasidan parcha e’lon qilinadi. (,, О‘zbekiston adabiyoti va san’ati” 1983 yil,1-son).
Oradan bir yil о‘tgach, ushbu qissasi ,, Sharq yulduzi” jurnalida e’lon qilinadi.(,,Sharq yulduzi” jurnali: 1984 yil, 1-son).
Bu asari 1985 yilda G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida nashr etiladi. Shu yili bu kitob О‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining Oybek nomidagi mukofoti bilan taqdirlanadi. Yillar о‘tgach, Tо‘g‘ay Murod bu qissaga yana murojaat qiladi va uni qayta ishlaydi. Nihoyat qissaning tо‘liq varianti chop qilinadi ( ,. Ot kishnagan oqshom” , ,, Sharq nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati,(1994 ) .
Ushbu qissa nomini о‘qishingiz bilanoq sizni allaqanday sirli-sehrli oydin kecha bag‘riga oladi. Ichingizga ajib bir nur о‘rmalab kiradi. Dil-dilingizni yoritib yuboradi.
Qissada Qoplon bilan Oymomo farzand ilinjida tunni tongga, kunni oyga, oyni yilga ulab yashaydi. Qoplon xotinini Momosi , desa, Oymomo erini Bobosi, deb chaqiradi. Ular yо‘q bolaning bobosi , yо‘q bolaning momosi bо‘lib, yillarni yillarga ulaydi. Bir-biriga mo’ltirab yashaydi. Ular uchramagan doktor, ular kо‘rinmagan tabib qolmaydi. Ammo, na doktordan, na tabibdan naf kо‘radi.
Tog‘ay Murod chol kampir hayotini g‘oyat nozik , g‘oyat shoirona tasvirlaydi. Chol-kampirning о‘zaro mehr- muhabbatini qо‘shiqdek kuylab beradi. Tog‘ay Murod bir-birini Bobosi, Momosi, deya atab umr о‘tkazayotgan bir juft pokiza insonni oydindagi oy nuriga о‘rab tasvirlaydi. Oqibatda, ushbu juftning о‘zi ham, sо‘zi ham, turish-turmushi ham oyning kumush nurlariga yо‘g‘rilib ketadi.
“Tog‘ay Murodning kuyib , yonib: о‘rtanib bitgan , ba’zan faryod urib bitgan bu qissasini “Muhabbat qо‘shig‘i” , deb atagim keldi.
Nazarimda, Tog‘ay Murod qissa bitmaydi , nazarimda , bor ovozi bilan qо‘shiq aytadi. Bu qо‘shiqda avj pardalar bor, nolishlar bor, savt bor,, ,-degan hayqiriq buyuk adib Said Ahmadnikidir. Bunchalar о‘rinli baholar faqat buyuk adibga xosdir.
Odil Yoqubovning bu qissaga nisbatan aytgan fikrlariga e’tibor qaratsak. Tog‘ay Murodning birgina “Oydinda yurgan odamlar” qissasida, yanglishmasam, adibga xos bо‘lgan fazilatlar yanada yaqqolroq seziladi.
Asar nima haqida? Bir qarashda qissa adabiyotimizda kо‘p aytilgan farzandsizlik muammosiga bag‘ishlangandek tuyuladi. Aslida, unday emas aslida , uslub jihatidan xalq dostonlariga о‘xshab ketadigan bu qissani muhabbat haqidagi bir kuy, tо‘g‘rirog‘i, muhabbatga suyanib, borgan hayot dovullarini yengib о‘tgan ikki dil , ikki pok inson haqidagi tipik bir qо‘shiq desak yarashadi.
Yaxshi qо‘shiq mungli bо‘ladi, biroq bu mung kо‘ngilga g‘amlik solmaydi, bil’aks suv ichganday ravshan qiladi.
Ushbu qissani yozuvchimiz Pirimqul Qodirov qanday baholar ekan ? Bu asarida yosh adibning ijodiy izlanishlari boshqacharoq yо‘ldan boradi. Qoplon ham Ziyodulla kabi mehnatsevar, bir sо‘zli odam, u ham tabiatga ixlos qо‘ygan . Oymomo degan qizni sevib qolgan ikki qalbning tuganmas muhabbatiga farzandsizlik balosi qarshi turadi. Ular umr bо‘yi shu dardga davo izlaydilar , ba’zi odamlarning malomatlaridan azob tortadilar, bir qancha vaqt о‘ksik va tili qisiq bо‘lib yuradilar. Farzandsizlik muammosiga Tog‘ay Murod о‘z qissasida yangicha talqin berganini alohida aytish kerak.Muallif qissaning dastlabki boblarida Qoplon bilan Oymomoni “akamiz” , “onamiz” , deb hurmat bilan qalamga oladi. Yoshlari ulg‘aygan sari adib endi ularni “bobomiz ”, “momomiz ” , deb e’zoz bilan ulug‘laydi. Muhabbatning yuksakligi tufayli kitobxonlar qalbida farzandlarga mehr uyg‘otadilar. Shu bilan ular ma’naviy jihatdan kо‘p farzand kо‘rgan muhtaram bobolar va momolar qatoridan о‘rin oladilar.
Vafo Fayzullaoh ,, Abadiyat” deb nomlangan maqolasida bu qissa yuzasidan qalbidagi bor dardlarini tо‘kib solgan. Hissiyotlari toza bu qissani yig‘i bо‘g‘zimga tiqilib , yutoqib , sevib о‘qidim.Shu asar bois “Oydin” degan sо‘zni yaxshi kо‘rib qoldim. Oydindagi mamlakat kо‘nglim kо‘ziga kо‘rindi. Bu mamlakatning odamlari menga tanishday edi. Lekin boshqa bir ma’noda, boshqa bir muhitda istiqomat qilardilar. Jazirama quyi ham, qop-qorong‘u zulmat ham Oydinda yurganlarga doriyolmasdi. Qoplon va Oymomoga hurmatim, hayratim bо‘lakcha bо‘ldi. О‘sha yillarda yozilib, yо‘qolib ketgan bir mashqimning xotirada qolgan ikki satri tilimda aylanadi:
Ahay-ahay , kо‘zlaringdan kо‘zim о‘rgulsin,
-О‘n yettiga ,о‘n yetti ga kirmagan yorim....
О‘shanda dо‘stu ustozlarimning kulgusiga qolgan bu ikki satr “Oydinda yurgan odamlar” ning ajib ta’sirida kо‘nglimdan mavjlanib chiqqan . Unda buni bilmagan , sezmagan , о‘zim bilan о‘zim ovora bо‘lsam bordir, lekin endi... ahay-ahay sо‘zidanoq bu xayoliy va toza hayqiriqni oydinda yurgan odamlar qalbidan olganim va о‘sha g‘о‘r va tо‘pori, musaffo kunlarimda men ochilgan chechakday ushlaganimga iqrorman....
Bu asarida yurak-yurakdan silqib chiqqan musiqani his qildim. Pok tuyg‘ularni oy jilosida jilvalantirgan muallif iste’dodiga tan berdim. Qoplon va Oymomo timsolida vafo-sadoqat, muhabbat ,sabr-bardosh nozik ifodalangan. Adib milliy qadriyat, an’analarni asar ruhiga mohirona singdirib yuborgan. Garchi asarda mahzun ohang yetakchi bо‘lsa-da , har bir lavhada о‘zgacha tarovat mujassam: ,,Kо‘zlaringga boqishlarim.... boqishlarimizning о‘zi bir doston , momosi. Bovujud shoirlar bilmadi, bilsa elga yoyardi... Men senga aytsam, momosi, boqishlar-da hali о‘zimizniki...
Qahramonning dil nomalari, sof muhabbati, kо‘ngil rozlari о‘quvchida yoki kitobxonda lirik kayfiyat tug‘diradi.
Xulosa о‘rnida shuni aytish kerakki, Tog‘ay Murod dunyoni his qilishi, uni idrok etish bilan ham hech kimga о‘xshamaydi.
Adibning о‘ziga xos fikrlashi, asarlarining tili, favqulodda yorqin obrazlari bilan ajralib turadi. U voqealarga kinoyali nazar tashlaydi . Ham yumori bor, ham jiddiyligi. Ba’zi voqealar tasvirini о‘qib, na yig‘lashingni bilmassan, na kulishingni.
Har qanday shoirda adiblik iste’dodi bо‘ladi. Lekin juda kamdan-kam adibda shoirlik iqtidori yuzaga chiqadi. Tog‘ay Murod ham xuddi shunday ijodkorlar sirasidan: Uning ijodi tom manoda shoirona . Mardona she’riyat ruhi bilan sug‘orilgan.
Tog‘ay Murodning о‘zga bir olami bor. Bu olam uni adabiyotga olib kirdi.
Tog‘ay Murod о‘zi yaratgan ana shu olam ichida yashay boshlaydi.Bu olamda oydinda yurgan odamlarning sodda dunyosi, yulduzlar mangu yonadigan osmon ostidagi polvonlarning halol kurashi, kо‘pkari chopgan oqkо‘ngil chavandozlarning diltortar gurungi bor.
Yozuvchi qissalarida , hayotiy , atrofimizda mavjud , lekin bizga notanish bо‘lgan falsafiy g‘oyani ilgari suradi.Uning qahramonlari ,,Chin gaplar kо‘ngilda bо‘ladi, tilga chiqsa, yolg‘on bо‘ladi- qoladi” tipidagi insonlardir . Ular aynan ana shu falsafiy ruh bilan sug‘orilgan, ular aynan shu ruhiyatda qissada, hikoyada gavdalantiriladi.
,,Yulduzlar mangu yonadi” qissasi nomidan tortib sо‘nggi nuqtasigada , hayolidan boshlab, daqiq shakligacha ruhi favqulodda yorqin asar. ,,Har bandaning kо‘kda о‘z yulduzi bо‘ladi, oshna. Shu yulduzning yongani shu bandaning yonganidir. Shu yulduzning sо‘nganidir.
Yо‘q oshna, yо‘q !
Yulduzim hali yonadi ! Davralarim hali davom etadi !
Nevaralarim davralarida:.
-Yo bobomning piri !-deya hayqirib-hayqirib olishga beradi.
Yulduzim mangu yonadi !.
Bu sо‘ngsiz aslida hikmat, mardning kо‘nglida dо‘sti va yori borning umrlik falsafasi. Yulduz nur uyasi, nur joyi ! Kichkina yulduz kо‘z! Juda katta yulduz,hech qachon sо‘nmaydigan yulduz-inson kо‘ngli! Uning mardligi,mehribonligi, muhabbati, sodiqligi, do’sligi ana shu kо‘zning, ana shu kо‘ngil yulduzining nurlari. Bu nurdan bebahra kishi sо‘qir,shu yulduzga xiyonat qilgandan esa taqdir о‘ch oladi. Qismat uning kо‘zini kо‘r qiladi, yulduzin sо‘ndiradi....
Darhaqiqat,Bо‘ri va Nasimning ikki qutbdagi kechishi, lekin yonma-yon yashayotgani kо‘ngillikning hayoti emasmi? Biri ishqli, mard, yengib-yengilib yashasa-da, asl oymomoga sodiq, kо‘zi ochiq, qalbi ochiq-yulduzi mangu yonadi! Boshqasi-nomard, qalbi qora, kо‘zidan oldin qalbi sо‘qir. Sо‘qirkо‘ngli, sо‘qir kо‘z.
,,Yulduzlar mangu yonadi” asarining qimmati-tasvirda betaraf, adolatli, qolgan holda mag‘zidan, tub-tubdan adolatga, haqiqatga xizmat qilishdir. Muqaddas kalom buyuk zot ,,Hech kimga zarra misoliga zulm qilinmas, hammasi о‘z yomonligidan, deb ogohlantiradi. Buning bir tasdig‘i Bо‘ri va Nasim polvonlarning qismati. Odam shundan ta’sirlanadi. Odam shundan о‘zini jiddiyroq о‘ylaydi. Faqat haqiqiy asarlardagina ana shunday durdona, noyob va kerakli hikmat bо‘ladi!
,,Ot kishnagan oqshom ” qissasining uslubi ham, ruhiyati ham ,,О‘v , birodarlar”, deb boshlagan ilk issiq haroratli sо‘zdan boshlanib, olis va yaqin zamonga, chigal va osoyish muhitga bizni hayqiriq bilan olib kirish, jonivorlarga-da yetkazib: ,,Ayo Tarlon, sen mening qiyomatli birodarimsan!” deganga avji susaymay, savti yuksalib borgan dramatik, fojiaviy, hofizasi juda dо‘lvor ulug‘ asardir!
,,Oydinda yurgan odam” qissasi qahramon-Bobomizning xudoga zorlangan joylari bor: ,,Ey, xudo, esimni taniganimdan buyon xudoga sig‘inib keldim, xudoga ishonib keldim. Shunday ekan, har ne qilsang qil, pushtikamarli qil-da, ey xudo! Dunyodan necha-necha podsholar о‘tdi, necha-necha hokimlar о‘tdi, necha-necha kattalar о‘tdi...
Pushtsiz umrim mobaynida kо‘p-kо‘p kattalardan qaytdim.,, Ammo, yolg‘iz sendan qaytmadim, ey, xudo! Dilim-da xudo bо‘ldi, tilimda-da xudo bо‘ldi”.
Farzand-hamma millatning mentalitetida bor. Bizda farzandga nisbatan ,,qolajak jonim, oqayotgan qonim, davomchim” , deb qaraladi.