74
Federativ asosda
tarkib topgan davlatlarda uch pog‗onali
byudjet tizimi shakllangan bo‗lib, quyidagi bo‗g‗inlardan iborat:
federal byudjet (turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi,
masalan: davlat byudjeti,
markaziy byudjet, federal byudjet);
federatsiya subyekt(a‘zo)larining byudjetlari;
mahalliy (munitsipal) byudjetlar.
Jahon amaliyotida davlat tuzilishining shakllariga mos
ravishda
byudjet tuzilishi modellari
shakllangan:
markazlashmagan (nomarkazlashgan) model;
markazlashgan model;
aralash model.
Byudjet qurilishining
markazlashmagan (nomarkazlash-
gan) modelida
markaziy va mahalliy byudjetlar avtonom
(mustaqil) bo‗lib, ularning har biri o‗z xarajatlarini to‗liq qoplay
oladigan daromad manbalariga ega bo‗ladi.
Markazlashgan model
barcha
darajadagi byudjetlarni
yagona davlat byudjetida birlashtirishni nazarda tutadi, bunda
markaziy byudjet barcha mahalliy byudjetlar uchun
(daromadlilik darajasini) tartibga soluvchilik vazifasini
bajaradi.
Byudjet tuzilishining aralash modeli
barcha darajadagi
byudjetlarni yagona davlat byudjetida
birlashtirishni nazarda
tutadi, lekin bunda har bir mahalliy byudjetning o‗z
xarajatlarini qoplashga mo‗ljallangan o‗z daromad manbalari
mavjud bo‗lgani holda, har bir yuqori turuvchi byudjet o‗zidan
quyi turuvchi byudjetlarning daromadlilik darajasini tartibga
solish vazifasini bajaradi.
Byudjet tuzilishining har qanday modeli byudjetlar
o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni tashkil etish shakli sifatida
quyidagi uchta holatning mavjudligiga asoslanadi: birinchidan,
hokimiyatning barcha darajalarida xarajat vakolatlarining aniq
chegaralanishi;
ikkinchidan, bu vakolatlarni to‗liq bajarish
uchun har bir darajadagi hokimiyatning yetarli fiskal resurslar
bilan ta‘minlangan bo‗lishi; uchinchidan, byudjet tizimidagi
vertikal va gorizontal nomu-tanosiblikni byudjet transfertlari
75
yordamida
tekislash va shu
asosda mamlakatning barcha
hududlarida davlat xizmatlari-
ning bir xildagi standartini
ta‘minlash. Lekin jahon tajribasi
shuni ko‗rsatadiki, hech bir
mamlakatda fiskal federalizmning
eng mukammal modelini
yaratishga muvaffaq bo‗linmagan. Mamlakatlardagi siyosiy,
tarixiy va milliy omillar ta‘sirida dunyoda turlicha byudjet
tizimlari shakllangan bo‗lib, ular bir-biridan jiddiy farq qilish
bilan birga, ko‗p hollarda nazariy jihatdan eng oqilona
hisoblangan modellarga ham zid keladi.
Dostları ilə paylaş: