3 Fəsil I. Lənkəran vilayətinin fiziki-coğrafi şərati

1.3. Torpaqəmələgəlmə şəratinin qısa səciyyəsi

Torpaq əmələgəlmə prosesində ana suxurların kimyəvi tərkibini və fiziki xassələrinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Torpaqəmələgəlmələrin suxur öz mineraloji, mexaniki, kimyəvi və fiziki xüsusiyyətlərini bilavasitə torpağa keçirməklə onun münbitlik xassələrinin formalaşmasında bilavasitə iştirak edir. O qida elementləri ilə nə qədər zəngin olarsa, torpaqda o qədər münbik olacaq və əksinə ana suxur öz tərkibinə görə nə qədər kasıb olarsa, torpağın keyfiyyəti də aşağı olacaqdır. Ana suxurun sıxlığı, məsaməliyi, istilik və sukeçirmə qabiliyyəti torpağın da bu xüsusiyyətini müəyyən edir. Lənkaran vilayətinda torpaqəmələgətirən suxurlar öz mənşəyinə görə 2 qrupa bölünür: vulkanogen və çökmə suxurlar. Vulkanogen suxurlarda öz növbəsində intuziv effuziv, vulkan qalıglı, tuflu-çökmə hissələrə ayrılırlar. Bu suxurlarının hamısı mənşəyindən asılı olmayaraq villayətdəki torpaqəmələgəlmə proseslərində iştirak edirlər.

Intuziv və effuziv suxurlar alüminium və dəmir tərkibdə olub, qələvi reaksiyaya malikdir. Onlar əsasən vilayətdəki dağrın cənub-qərbində yayılmışdır. Bu suxurlar pirit, teşenit, norit, qabrro və qabrro diorit minerallarla təmsil olunmuşlar.

Tufogen çökmə və çəkmə suxurlar paleosen, eosen və miosen çöküntülərinin vacib elementləridir. Bu suxurlar zəif kipləşmiş qumsal, alevrolit, qillişist və mergel qatlarından ibarətdir.

Vilayətin dağlıq ərazilərində qulkanogen, tuflu-çökmə və çökmə suxurların parçalanmış qalıgları sialitli çökmə asınma qabığı əmələ gətirmişdir ki, onunda qalınlığı 0,5-1,5 m arasında tərəddüd edir.

Orta dağlıq qurşağın rütubətli mülayim-soyuq və mülayim isti şəraitində tipik sialətli çökmə aşınma qabığı yayılmışdır. Bu tip aşınma məhsulları üzərində dağ-çəmən bozqır və qonur dağ meşə torpaqları formalaşmışdır.

Vilayədəki dağların dağ ətəyi və alçaq dağlıq 10 qurşağının şimal hissəsində yarımrütubətli subtropik iqlim şəraitində dağ qəhvəyi inkişaf etmişdir.

Rütubətli subtropik iqlimi olan ərazilərdə ( dağların cənub yamacında) isə sarı dağ-meşə və dağ-meşə torpaqları ilə kompleksdə olan qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır.

Lənkəran vilayətinin ayrı-yrı əraziləri, ekoloji səciyyəsindən göründüyü kimi, təbii şəraitinə görə bir birindən fərqlənir. Vilayət daxilində rütubətli , yarımrütubətli və quru iqlim şəraitlərinin olması, demək olar ki, eyni temperatur rejimində yağıntıların həm cənubdan şimala həm də yüksəklik artdıqca azalması, digər tərəfdən yağıntıların subtropik iqlimi Aralıq dənizi tipinə uyğun olaraq mövsümi dəyişkənliyi, həmçinin, relyefi , geoloji quruluşu və ana süxurlar. Bitki örtüyü və digər amillər ərazidə torpaq əmələgəlmə prosesslərinin müxtəlifliyin şərtləndirən səbəblərdir. Torpaq əmələgəlmə şəraitində formalaşdıran başqa amillər də vardır ki, onları nəzərə almamaq mümkün deyildir. Bu vilayət ərazisinin buzlaşma prosesslərinə məruz qalmaması və Hirkan tipli meşələrin öz təbii tarixi strukturunu saxlaması, Xəzər dənizi sahillərinin dövrü dinamikası, qlobal iqlim dəyişmələri, və onun Azərbaycanda törətdiyi fəsadlar vilayətin şimal ərazilərinin aridləşməsi, düzən və dağətəyi ərazilərdə vaxtilə çox böyük massivlər yaratmışdır meşə örtüyü son 100-150 ildə insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində tamamilə məhv edilmişdir. Vilayətdə torpaq əmələgəlmə prosessini şərtlərindən başlıca amil iqlim şəraiti olduğu üçün torpaqların formalaşmasının 4 əsas bioiqlim tipinin ayırmaq mümkündür [ 25 ]:

A.Rütubətli subtropik meşələr

B.Kserofil-subtropik meşələr və bozqırlar

C.Rütubətli subboreal meşələr

D.Subboreal bozqırlar

Bu bioiqlim tipləri daxilində hidrometrik şəraitinə, aşınma prosesslərinin istiqamətinə və üzvi maddələrin çevrilməsinə görə oxşar torpaq qrupları yayılmışdır. Bu toqpaqların toqpazəmələgəlmə şəraitinə görə R.V.Kovalyov [25] aşağıdaki qruplara bölür:

1.Sarı torpaqlar

2.Qəhvəyi torpaqlar

3.Qonur torpaqlar

4.Bozqırlar

Müəllif torpaqların relyefdə tutduğu mövqeyinə görə də torpaqəmələgəlmə proseslərinin aşağıdakı sıralarının olduğunu göstərmişdir: avtomorf, avtomorf-hidromorf, hidromorf.

Lənkəran vilayətində avtomorf torpaqlara aşınma məhsullarının və ya torpaqəmələgəlmə prosesləri nəticəsində törəmiş maddələrin kənardan daxil olmadığı dağ və dağətəyi ərazilərin torpaqları aid edilir. Hidromorf torpaqlar Lənkəran ovalığının depressiya ərazilərində yayılmışdır. Onların formalaşmasında kənardan daxil olmuş aşınma məhsulları və dağ torpaqəmələgəlmə proseslərinin törəmələri fəal iştirak etmişdir. Avtomorf –hidromorf torpaqlar isə bu qruplar arasında aralıq mövqeydə durur.

Bu sıraların Lənkəran vilayətində konkret təzahürü kimi ərazidə geniş yayılmış torpaq tiplərini göstərə bilərik. Torpaq tipi anlayışı elmə ilk dəfə V.V.Dokuçayev [ 29] tərəfindən daxil edilsə də, o sonralar bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən dəqiqləşdirilmişdir [33]. Hazırda tip anlayışı torpaqların genetik təsnifatında əsas vahid kimi maddələrin çevrilmə və hərəkətinə görə oxşar və mənşəyi bir olan geniş yayılmış torpaq qruplarını birləşdirir.

Lənkəran vilayətində bioiqlim şəraitlərindən asılı olaraq aşağıdakı torpaq tipləri yayılmışdır:rütubətli subtropik meşələrin sarı, podzollu-sarı, sarı-qleyli; subtropik kserofil meşələrin və bozqırların qəhvəyi ,çəmən-qəhvəyi, boz-qəhvəyi,çəmən-boz qəhvəyi torpaq tipləri; subboreal rütubətli meşələrin qonur dağ meşə torpağı; subboreal bozqırların dağ çəmən-bozqır və dağ sabalıdı torpaqlar.

Lənkəran vılayətinin ovalıq ərazilərindəki çəmən-bataqlı və bataqlı torpaqlar azonal olub,çökək ərazilərdə qrunt sularının səthə yaxın olduğu və ya səth sularının vaxtaşırı örtük əmələ gətirdiyi ərazilərdə ləkələr şəklində müşahidə olunur.