3-mavzu. Kasbiy ma’naviyatning o’ziga xos prinsiplari reja: Madaniyat va uning kasbiy faoliyatga ta’siri

Bunda quyidagi mezonlar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi: 

 umumiy  va  maxsus  ma’lumot,  shuningdek  ma’lum  kasb  xodimlaridagi  muayyan  ish 

tajribasi; 

 kasbiy ahamiyatga ega bo’lgan sifatlarning muayyan tizimiga ega bo’lish (ichki ishlar 

idoralari  xodimlari  uchun  umumiy,  muayyan  kasbiy  faoliyat  uchun  zaruriy  bo’lgan  o’ziga  xos 

sifatlar – tezkorlik, kuzatuvchanlik, tartiblilik, nazorat qilish, ishlab chiqarish va boshq). 

Bular,  o’z  navbatida,  xodimga  xizmat  majburiyatlarini  samarali  amalga  oshirish,  ichki 

ishlar  tizimida  to’plangan  xorijiy  kasbiy  tajribaga  ega  bo’lish,  ularni  xizmat  faoliyatida  ijobiy 

qo’llash imkonini beradi. 

Axloqiy madaniyat kasbiy  odobda ham  yaqqol ko’zga tashlanadi. CHunki  inson voyaga 

etib,  bir  kasbning  boshini  tutgach,  o’z  kasbi  doirasida  odamlar  bilan  muntazam  munosabatda 

bo’ladi.  Bu  munosabat,  bir  tomondan,  hamkasabalar  davrasida  ro’y  bersa,  ikkinchi  jihatdan,  u 

kasb  talabiga  binoan  uchrashadigan  turli  toifadagi  odamlar  bilan  yuzaga  keladi.  Ayni  paytda, 

kasbiy  odob  axloqiy  madaniyatning  eng  yuksak  shakllaridan  biri;  uning  jamiyat  axloqiy 

hayotidagi o’rni yuksak. Shu bois kasbiy odobga bafurja to’xtalish joiz. 

Har  bir  jamiyatda  muayyan  guruhlar  borki,  egallagan  kasblari  ularni  boshqa 

jamiyatdoshlariga  nisbatan  imtiyozli  darajaga  olib  chiqadi.  Ko’pchilik  jamiyat  a’zolarining 

hayot-mamotlari,  sog’ligi,  ma’naviy  sog’lomligi,  huquqiy  himoyasi,  ilmiy  salohiyatining 

namoyon  bo’lishi  kabi  omillar  o’shanday  imtiyozli  kasb  egalarining  o’z  kasbiy  burch 

mas’uliyatini  qay  darajada  his  etishlariga,  halollik  va  vijdon  yuzasidan  ish  ko’rishlariga 

bog’liqligi  hammaga ma’lum. CHunonchi,  tabobat  xodimini,  jarrohni olaylik.  Deylik,  u har  bir 

operatsiya kunida bir necha kishini hayotga qaytaradi; yuzlab odamlar uning yordamiga muhtoj, 

unga  umid  va  ishonch,  ilinj  bilan  qaraydilar.  Bordi-yu,  shaxsiy  manfaat  yo’lida  jarroh  o’z 

bemoriga  xiyonat  qilsa-chi,  ya’ni,  uni  qasddan  halok  etsa-chi?  Kim  uni  shunday  qilmasligini 

kafolatlaydi?  Yoki  jurnalistni  olaylik.  U  shaxsiy  manfaati  yo’lida,  kasbining  kamyobligidan 

foydalanib,  begunoh  kishilarninma’naviy  azobga  qo’yishi,  atayin  jamiyat  oldida  sharmanda 

qilishi  va  shuning  hisobiga  o’zining  ba’zi  bir  muammolarini  hal  qilib  olishi  mumkin  emasmi? 

Mumkin.  Zero,  to  haqiqat  yuzaga  chiqquncha  nohaq  tanqidga  uchragan  shaxsning  adoi  tamom 

bo’lishi hech gap emas. Xo’sh, jurnalistning shunday qilmasligini kim kafolatlaydi? 

Shu  bois  boshqalarning  qo’lidan  kelmaydigan  ishlarni  bajara  oladiganlar  faoliyatida 

o’zboshimchalik,  manfaatparastlik,  xudbinlik  va  kasbni  suiiste’mol  qilish  singari  illatlarga  yo’l 

qo’ymaslik  uchun,  shuningdek,  ular  axloqiy  darajasini  yuksak  bosqichda  turishini  ta’minlash 

maqsadida  ko’p  hollarda  o’zaro  qoidalar  majmui  yaratilgan.  Bu  qoidalar  majmui,  odatda, 

qasamyod  yoki  me’yorlar  ko’rinishini  olgan.  Uni  buzish  o’ta  odobsizlik  va  axloqsizlik,  hatto 

jamiyatga xiyonat tarzida baholanadi. 

Bunday  qasamyodlar  juda  uzoq  tarixga  ega.  Misol  tariqasida  hozirgi  kunda  ham  o’z 

ahamiyatini  yo’qotmagan  Qadimgi  Yunon  hakimi  Hippokrat  (milodgacha  V-IV  asrlar) 

tomonidan  qisqa  va  lo’nda  shaklda  tuzilgan,  tabobat  xodimlari  kasbiy  odobi  qonun-qoidalari 

jamlangan mashhur “Hippokrat qasami”ni keltirish mumkin. 

Tarixda o’z dushmanini davolagan tabiblar ham ko’p uchraydi. CHunonchi, qadimgi hind 

eposi  “Ramayana”da  (II  asr)  behush  yotgan  Lakshman  boshida  turgan  devlar  shohining  xos 

tabibi kechinmalari shu jihatdan muhim. Tabib oldida ikki yo’l bor edi: biri - saltanat dushmanini 

muhtoj  bemor  sifatida  davolash,  ikkinchi  yo’l  davolashdan  bosh  tortish  bilan  uni  o’limga 

mahkum  etish.  Tabib  uzoq  mulohazadan  so’ng  tabiblik  odobi  qoidalariga  bo’ysunishni  - 

Lakshmanni davolashni  afzal ko’radi.  Zero,  kasbiy odob qonun-qoidalari  talabiga ko’ra, bemor 

to’shagi  ustidagi  tabib  uchun  do’st  yoki  dushman  degan  tushunchalar  o’z  ma’nosini  yo’qotadi, 

---

uning  qoshida  faqat  tibbiy  yordamga  intizor,  shafqatga  muhtoj,  zaif  inson  yotadi.  Davolanib 

hayotga  qaytgan  Lakshman  devlar  mamlakatining  tengsiz  buyuk  jangchisi  va  saltanat  valiahdi 

Indirjidni  jangda  halok  etadi  hamda  tabib  fuqaro  bo’lgan  Lanka  davlatining  tanazzuliga  yo’l 

ochadi.  Lekin,  kitobxon  tabibni  xiyonatkor  yoki  sotqin  demaydi,  aksincha,  uning  ma’naviy 

jasoratiga, halolligiga, kasbiy burchiga sodiqligiga hayrat bilan tasannolar o’qiydi. 

Yoki  mashhur  rus  olimi  akademik  Andrey  Saxarovning  taqdirini  olaylik.  Buyuk 

nazariyotchi,  fizik,  termoyadro  sohasida  tengi  yo’q  mutaxassis,  vodorod  bombasining  asosiy 

kashfiyotchisi,  Vatan  mudofaasini  mustahkamlashdagi  xizmatlari  uchun  o’nlab  orden  va 

medallar  sohibi,  ikki  marta  Sotsialistik  Mehnat  Qahramoni,  obro’li,  badavlat  bu  insonga  nima 

etishmasdi? Nega u hammasidan kechishga - ommaviy qirg’in qurollari, jumladan, o’zi yaratgan 

vodorod  bombasi  sinovlariga  ochiq  bayonotlar  bilan  qarshi  chiqishga  ahd  qildi?  Natijada 

qatag’onlarga asoslangan sho’rolar tuzumi uni ilmiy jamoatchilikdan ajratib, poytaxtdan olisdagi 

Rossiya  shaharlaridan  biriga  badarg’a  qildi,  uning  nomini  matbuotda  yoki  kitoblarda  qayd 

etilishini  taqiqladi.  Vaholanki,  u  hammadan  izzatliroq  yashay  olishi  mumkin  edi.  Saxarov 

yuksak  axloq  yo’lini  tanladi  –  olimlik  burchi,  odobi  talablarini  bajarishni  har  qanday  boylik, 

izzat-ikromdan baland qo’ydi. Buyuk olim o’z kashfiyoti insonning  eng  oliy huquqi bo’lmish - 

yashash  huquqiga  rahna  solishi  mumkinligi  va  qisman  solayotgani  uchun  uni  amalda 

qo’llanilishiga  qarshi  kurashdi.  U  sho’rolar  hukumati  va  mafkurachilari  tomonidan  o’zining 

Vatan  mudofaasi  quvvatinimsusaytirishga  harakat  qilgan  salkam  xiyonatkor  fuqaro  deb  e’lon 

etilishiga,  boshiga  behisob  tuhmatlar,  ta’na-dashnomlar  yog’dirilishiga  sabot  bilan  chidadi, 

ahdidan  qaytmadi,  yovuzlik  saltanati  qo’lida  o’z  olimlik  iste’dodining  qo’g’irchoq  bo’lishiga, 

harbiy murvatga aylanishiga yo’l qo’ymadi. Oxir-oqibatda u inson huquqlarining jahon tan olgan 

eng buyuk himoyachilaridan biri sifatida butun insoniyat tahsiniga sazovor bo’ldi. 

Bunday  misollarni  ko’plab  keltirish  mumkin.  Bulardan  tashqari,  muallimlik  odobi, 

huquq-tartibot xodimlari odobi, muhandis odobi singari birqancha kasbiy odob turlari borki, ular 

ham  jamiyatda  axloqiy  munosabatlar  silsilasida  muhim  ahamiyatga  ega.  SHuni  aytish  kerakki, 

barcha  kasbiy  odob  qonun-qoidalarining  ta’sir  doirasi,  miqyosi  bir  xil  emas.  Ba’zi  bir  kasbiy 

odobning  buzilishi  oddiy  odobsizlik  doirasidan  chiqib,  axloqsizlikka  aylanib  ketadi.  Masalan, 

rahbarlik  odobidagi  ba’zi  nuqtalarga  to’xtalaylik.  Rahbar  quyi  lavozimdagilarga  mensimay, 

qo’pol munosabatda bo’lishi, o’ziga ishonib topshirilgan hudud yoki tashkilotdagi oddiy odamlar 

arz-dodiga, orzu-istaklariga to’ralarcha qarashi odobsizlikka kirsa, uning shaxsiy boylik orttirishi 

yo’lida  korrupsiya  vositasida  mamlakat,  viloyat  yoki  tashkilot  manfaatlarini  qurbon  qilishi 

axloqsizlik, nafaqat rahbarlik kasbiga, balki Vatanga ham xiyonat tarzida baholanishi mumkin.  

Ba’zan  kasbiy  odobning  kasbiy  axloq  deb  atalishi  ham  ana  shundan.  Yuqorida 

keltirilganlardan  ko’rinib  turibdiki,  kasbiy  odob  muammosi,  ba’zilar  o’ylaganidek,  Axloq 

falsafasining mayda masalalaridan emas. Uni har tomonlama o’rganish, kasbiy erkinlik va kasbiy 

burch munosabatini tadqiq etish XXI asr axloqshunosligida muhim o’rin egallajak. Zero, kasbiy 

odob shaxs va jamiyat axloqiy hayotida o’zini amaliy axloq tarzida namoyon etuvchi ma’naviy 

hodisa sifatida baholanishi lozim.